تحریم چگونه بالهای هما را چید؟

هوایپمایی هما یا ایران ایر که در اواخر دهه 1970 میلادی به عنوان رو به رشدترین شرکت هواپیمایی جهان شناخته شده بود و تبلیغات آن در مهمترین شهرهای اروپایی روی بیلبوردها خودنمایی می کرد، سالهاست که وضعیت مناسبی ندارد. در هفته ای که گذشت نه تنها تجمعات اعتراضی بازنشستگان هما ادامه یافت بلکه مدیرعامل این شرکت هم که دیگر امیدی به حل مشکلات ندارد استعفا داد تا چشم انداز آینده این شرکت همچنان مبهم و ناامیدکننده باشد.
به گزارش مردم سالاری آنلاین، کاپیتان علیرضا برخور در نامه‌ای به رستم قاسمی وزیر راه و شهرسازی خواستار تجدید نظر در ادامه مسئولیت مدیر عاملی خود در هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (ایران ایر) شده است. برخور در این نامه با اشاره به مشکلات متعدد ایران ایر طی یک دهه اخیر و برخی حواشی روز‌های اخیر و ناتوانی در اجرای خواسته کارکنان هما، از وزیر راه درخواست کرده پس از اتمام پرواز‌های اربعین حسینی به ماموریتش در هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران پایان دهد.
دلیل اصلی استعفای مدیرعامل هما، ناامیدی از رفع مشکلات این شرکت بزرگ هوایپمایی است. او اواخر خردادماه امسال طی احکامی 7 انتصاب در هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران انجام داده بود که یکی از آنها انتصاب مسئول پیگیری های ویزه مدیرعامل بود اما به نظر می رسد این انتصابها هم نتوانسته خروجی موردانتظار را برای مدیرعامل داشته باشد. امیر سرتیپ خلبان علیرضا برخور متولد مشهد مقدس در سال ۱۳۶۲ به جمع آبی‌پوشان نیروی هوایی ارتش پیوست و پس از اتمام دوره آموزشی و اخذ نشان خلبانی با تقاضای شخصی از شهید عباس بابایی در دفاع مقدس در کنار اساتید و سایر همرزمانش شرکت کرد. وی در طول خدمت با هواپیماهای پی سی ۷، تی ۳۳، اف ۵، میراژ اف ۱، و اف ۱۴ تامکت پرواز کرده است.

امیر برخور در سابقه خود، فرماندهی پایگاه چهاردهم شکاری امام رضا (ع)، جانشینی معاونت عملیات نیروی هوایی و فرماندهی پایگاه هوایی شهید بابایی اصفهان را دارد. او چهار سال پیش بازنشست شد و مردادماه سال گذشته به عنوان مدیرعامل هواپیمایی هما انتخاب شد. او که وارث انبوهی از بدهی مالی شرکت بود نتوانست مشکلات صندوق بازنشستگی هما و بدهی های کلان شرکت را رفع کند و وقتی دید خبری از حمایتهای دولتی نیست و در شرایطی که تحریم نیز چشم انداز روشنی برای بهبود وضعیت این شرکت باقی نگذاشته، استعفا را ترجیح داد. 
در این میان خبرگزاری فارس اعلام کرده که برخی عوامل نظارتی از کشف چندین مورد فساد اقتصادی در شرکت هواپیمایی هما، که خارج از حیطه اختیارات برخور بوده است، خبر داده‌‌اند. به نوشته فارس، مدیرعامل هما به دلیل فشارهایی که در مسیر مقابله با مفاسد اقتصادی بر وی وارد شده است، فشار باند‌های قدرت و ثروت برای تصاحب و دست‌اندازی به شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران و همچنین مشکلات اقتصادی و ساختاری ایران‌ایر، درخواست استعفا داده است.
در این میان تجمعات بازنشستگان هما هم ادامه دارد.
گروهی از بازنشستگان و کارکنان شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی در اعتراض به وضعیت خود این هفته مقابل وزارت راه و شهرسازی تجمع کردند.
کارکنان و بازنشستگان هما گفتند: ما خواهان دستمزد عادلانه هستیم. به گفته رئیس‌جمهور، نپرداختن حقوق مناسب به معنای تضییع حق‌الناس است. حقوق ما نه تنها ناچیز است بلکه با تاخیر هم پرداخت می‌شود. آنها پیش از این در مقابل صندوق بازنشستگی هم تجمع کرده بودند. بازنشستگان هما نگران ورشکستگی صندوق بازنشستگی هما هستند. آنها می گویند: همسان‌سازی برای بازنشستگان هما اجرا نشده؛ همسان‌سازی مصوب برج  ۷ سال ۹۹ است اما هنوز به اجرا درنیامده و اضافات آن را به بازنشستگان نپرداخته‌اند؛ یک انتقاد دیگر، مربوط به عدم مشارکت بازنشستگان و نمایندگان آن‌ها در اداره امور صندوق است؛ ما برای آینده این صندوق با ۱۲ هزار بازنشسته نگرانیم! هر ماه با هزار سختی برای پرداخت حقوق بازنشستگان، تامین نقدینگی می‌کنند؛ اگر تغییری در سیاست‌های مدیریتی خود ندهند، دیری نخواهد بود که مجبور می‌شوند املاک بازنشستگان را بفروشند تا حقوق آن‌ها را بپردازند! بازنشستگان هما می‌گویند: نگرانی‌های بسیار داریم و امیدواریم به گونه‌ای رفتار کنند که آینده ۱۲ هزار بازنشسته و چند هزار شاغل به مخاطره نیفتد.
اما چه شد که هواپیمایی هما که زمانی یکی از بهترین شرکتهای هواپیمایی دنیا و افتخار ایران بود، به این روز افتاد؟ ایران ایر در سال ۱۹۶۱ میلادی آغاز به کار کرد و قدمتی شصت ساله دارد.هرچند که از سال ۱۹۴۴ با نام ایرانیَن ایرویز هم فعالیت می کرد.
در سال‌های پایانی دههٔ هفتاد میلادی، هواپیمایی ملی ایران به‌عنوان رو به رشدترین شرکت هواپیمایی جهان شناخته می‌شد و در عین حال یکی از ایمن‌ترین، مدرن‌ترین، و پردرآمدترین شرکت‌های هواپیمایی دنیا نیز به‌شمار می‌رفت. در سال ۱۳۵۵ هما پس از شرکت استرالیایی کوانتاس ایمن‌ترین شرکت هوایی جهان لقب گرفت. در آن سال‌ها هما سعی داشت از موقعیت استراتژیک ایران به عنوان نقطه‌ای میان شرق و غرب جهان به بهترین نحو استفاده و ایران را به مرکز ترانزیت بار و مسافر در جهان تبدیل کند.
در این دوره، هواپیمایی ملی ایران تنها در مسیر تهران-لندن بیش از سی پرواز هفتگی انجام می‌داد. خط هوایی تهران به فرودگاه جان اف کندی نیویورک در سال ۱۳۵۴ با بهره‌گیری از بوئینگ ۷۰۷ و با یک توقف در فرودگاه هیثرو لندن آغاز شد. با خرید بوئینگ‌های ۷۴۷ اس پی، هما این هواپیماهای دوربرد را در مسیر تهران-نیویورک به کار گرفت و به این ترتیب طولانی‌ترین خط هوایی بدون توقف جهان را راه‌اندازی کرد. در سال ۱۹۷۲ میلادی (۱۶ مهر ۱۳۵۱) هما قرارداد خرید ۳ فروند هواپیمای مافوق صوت کنکورد را با کنسرسیوم انگلیسی-فرانسوی آن به امضا رساند. به این ترتیب هما اولین سفارش‌دهندهٔ قطعی هواپیمای کنکورد در جهان شد و هما در صف مقدم پروازهای مسافربری سوپرسونیک در جهان قرار گرفت. در سال ۱۳۵۶ هما ۶ فروند ایرباس مدل آ-۳۰۰ را برای به‌کارگیری در مسیرهای محلی از شرکت اروپایی ایرباس خریداری کرد و نخستین بهره‌بردار هواپیماهای ایرباس در خاورمیانه لقب گرفت. در پایان این سال هما به بیش از ۳۱ مقصد در داخل و خارج از ایران، از پکن و توکیو تا نیویورک به‌طور روزانه پرواز می‌کرد و در حال راه‌اندازی خطوط هوایی جدیدی به مقصد لس آنجلس و سیدنی بود. اما آن دوران طلایی به پایان رسید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ هشت ساله، هما موقعیت خود را از دست داد. پس از انقلاب، قراردادهای خرید هواپیما لغو شد و پس از آن هم به دلیل تحریم، امکان خرید هواپیمای نو ایجاد نشد. در دوره ریاست جمهوری محمدخاتمی، هما توانست قرارداد خرید چند فروند هواپیمای مدرن ایرباس ای ۲۰۰–۳۳۰ را با شرکت اروپایی ایرباس نهایی کند اما این قرارداد در سال ۲۰۰۱ با توجه به فشارهای آمریکا لغو شد. در این سالها ایران ایر تنها امکان خرید هواپیماهای دست دوم را داشت. در سال ۱۳۹۴ پس از اجرای توافق هسته‌ای و برداشته شدن تحریم‌ها، ایران ایر توانست در ۲۸ ژانویه، قرار داد ۱۱۸ فروند هواپیما با ایرباس امضا کند اما تنها سه فروند هواپیما دریافت کرد و مابقی سفارشها پس از خروج ترامپ از برجام لغو شد. در واقع یکی از دلایل اصلی وضعیت ناگوار هما، تحریمهاست که موجب زمینگیر شدن هواپیماهای ایران ایر و ناتوانی این شرکت از خرید هواپیمای جدید شده است. 
تا وقتی تحریم پابرجاست امیدی به نجات شرکت هواپیمایی هما نیست. داود کشاورزیان مدیرعامل اسبق ایران ایر می گوید: "روش‌های مالی بسیاری در دنیا برای خرید هواپیما وجود دارد که فشار زیادی به شرکت‌های هواپیمایی وارد نمی شود اما در ایران با شرایط کنونی چنین امکاناتی برای ایرلاین‌ها فراهم نیست و تنها منبع مالی که وجود دارد این است که ایرلاین‌های داخلی می توانند حدود ۱۰ میلیون دلار پول بدهند تا هواپیمای ۱۵ ساله خریداری کنند. البته اگر تحریم‌ها برداشته شود روابط بین بانکی‌مان درست شود و اجازه دهیم شرکت هایی که تامین مالی می‌کنند، آنقدر روش‌های تامین مالی متعدد وجود دارد که ایرلاین‌های داخلی می‌توانند هواپیما نو و دست دوم خریداری کنند. شرط آن احیای برجام و پذیرش FATF است در غیر این صورت کشورهای دوست ما هم نمی‌توانند با ما در شرایط تحریم کار کنند. اگر بهتر بخواهیم این ادعا را ثابت کنیم می‌توانیم به چین به عنوان یکی از قدرتمندترین کشورها از نظر اقتصادی و عراق به عنوان نزدیک‌ترین کشور به ایران اشاره کنیم که در شرایط تحریم نمی‌توانند با ایران همکاری کنند. عراق حتی پول برقی که از ما می‌گیرد را نمی‌تواند پرداخت کند. بنابراین باید در راستای رفع تحریم‌ها گام برداریم. چرا که در شرایط کنونی حتی اگر شرکت‌ها به ما هواپیما بفروشند، پول خرید هواپیمای نو را نداریم. البته خرید هواپیماهای دست دوم هم با نگهداری مناسب مشکلی ندارد."

از سوی دیگر تغییر سیاستهای کشور در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و راه اندازی شرکتهای خصوصی هواپیمایی، اگرچه موجب ایجاد فضای رقابتی شد اما از آنجا که غالب شرکتهای هواپیمایی جدید کاملا خصوصی نبودند و وابستگی هایی داشتند، توجه به ایران ایر روز به روز کمتر شد و این شرکت هواپیمایی که زمانی با لوگوی زیبای خود سمبل پروازهای ایمن و راحت در جهان بود، روز به روز بیشتر زمینگیر شد.
حالا که به نظر می رسد دولت جدید برنامه ای جدی برای رفع تحریم ندارد بعید به نظر می رسد شرایط هما بهبود پیدا کند. وقتی مدیرعامل فعلی هما پس از چهارده ماه، ناامید می شود و استعفا می دهد، نمیتوان چشم اندازی روشن برای ایران ایر ترسیم کرد. حالا هما نه تنها با تعداد هواپیماهای اندک و عموما فرسوده، توانی برای نوسازی و سودآوری ندارد، بلکه باید پاسخگوی خیل انبوه بازنشستگانی هم باشد که همچنان نگران آنیده خود هستند. در کشورهای توسعه یافته و دارای اقتصاد بازار هم، همواره برای حمایت از برندهایی که با نام آن کشور گره خورده تلاش می شود اما در ایران برندهای نامدار یکی یکی نابود می شوند؛ از هما در صنعت هواپیمایی گرفته تا NPC در صنعت پتروشیمی و البته دهها برند نامدار دیگر.
گزارش: حمیدرضا شکوهی