هنرمندان موسیقی سیستان و بلوچستان را دریابید

موسیقی، سابقه ای طولانی در تمدن بشری دارد و بخش ناگسستنی هر تمدن کهنی است. موسیقی هر کشور بخش مهمی از فرهنگ آن جامعه را به خود اختصاص می دهد و بیانگر احساسات، عقاید، سنن اندیشه ها و علایق مردم یک سرزمین است. استفاده از فرهنگ به ویژه موسیقی برای همزیستی مسالمت آمیز و ارتباط برای ارائه تصویری مناسب از خود و استفاده از هنر و فرهنگ برای تحت تاثیر قرار دادن دیگران و کسب پرستیژ بین دولت ها از گذشته های دور تا به امروز مورد توجه کشورها بوده است. موسیقی جزئی از هنر و هنر جزئی از فرهنگ است در نتیجه دی‍پلماسی موسیقی، زیرمجموعه د‍یپلماسی فرهنگی است.
در ساده‌ترین سطح رویدادها و اجراهای صحنه‌ای، موسیقی تقریباً پای ثابت تمامی گونه‌های ارتباطات فرهنگی است. موسیقی در جهان به‌عنوان یک بخش اساسی از تجربیات فرهنگی و سبک زندگی شناخته می‌شود. سیستان و بلوچستان در زمینه موسیقی، تاریخی کهن دارد و موسیقی این استان به لحاظ فرهنگ موسیقایی یکی از غنی ترین و پربار ترین گونه های موسیقی محلی است به طوری که عناصر گسترده و شگفت انگیزی در این سبک موسیقایی کشورمان می یابیم. این مهم بر گرفته از حالات روحی نوازندگان و تحت تاثیر زندگی فردی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شان است. زمانی که موسیقی سیستان بلوچستان را موشکافی می کنیم به ریشه هایی از تعاملات و مراوادات مسالمت آمیز در عرصه بین المللی و حتی در جزئی ترین لایه های زندگی خصوصی بر می خوریم. به طوری که دوستی، تنوع و تکثر موسیقیایی وجه بارز موسیقی این خطه از کشورمان است که سابقه این هنر به گذشته های دور باز می گردد و قدیمی‌ترین تصاویر گروه موسیقی بر روی کتیبه‌ای گلی در شهر سوخته یافت شده است. از سویی موسیقی سیستان و بلوچستان که بخشی از هویت فرهنگی ایران اسلامی بوده و دارای پتانسیل‌های فراوانی در حوزه گردشگری و ارتباط در عرصه بین المللی است، با برجسته کردن نقش بارز دوستی در موسیقی سیستان و بلوچستان به عنوان ابزاری کارآمد در دیپلماسی فرهنگی در عرصه بین المللی نقش مهمی ایفا می کند. با توجه به اهمیت  گستردگی موسیقی سیستان و بلوچستان در مقایسه با موسیقی نواحی دیگر کشورمان این گزارش تنها به بخش کوچکی از شناسایی موسیقی این منطقه از کشور و قابلیت های آن در عرصه داخلی و بین المللی اشاره شده است.        
متأسفانه در شرایط فعلی، آموزش و شناخت دقیقی از  موسیقی اصیل سیستان و بلوچستان در دسترس علاقه مندان نیست. برگزاری جشنواره های موسیقی در این استان اندک شمار بوده و شرایط کرونایی هم ضربه مهلکی دیگر بر پیکره این بخش موسیقی کشورمان وارد کرده است. اگرچه هنرمندان بینظیر موسیقی نواحی سیستان و بلوچستان از شهرت جهانی برخوردار اند و با درگذشت استاد دین محمد زنگشاهی، علی محمد بلوچ، پهلوان رسول بخش زنگشاهی و ... بازنشسته شدن استاد شیر محمد اسپندار، موسیقی این منطقه از کشورمان در حال فراموش شدن است. بسیاری از هنرمندان این منطقه که در عرصه بین المللی درخشیده اند، وضعیت معیشتی مناسبی ندارند. آنها در برابر نابسامانی های اقتصادی شان از طریق  منزلت و جایگاه هنر، زیستن  را برای خود زیباتر کرده و رویارویی های خشن را در برابر همه نابرابری هایی که در حق شان شده از طریق سازگاری و مقاومت با همه ناسپاسی ها و کم توجهی ها ‍پاسخگو بودند.
باتوجه به وضعیت فعلی  و با توجه به اینکه فرهنگ در حال تسری به سایر نهاد های سیاسی و اقتصادی است باید به صورت سریع جایگاه هویت فرهنگی خود را بیابیم و در ارتقای وضعیت اقتصادی مردم کم برخوردار ایران از آن استفاده کنیم به طوری که امروزه اکثر کشورهای دنیا برای رشد خود متوجه هنر شدند. با رفع مشکلات جشنواره های موسیقی سیستان و بلوچستان، ثبت رویدادها و آیین های موسیقی سیستان و بلوچستان، ارج نهادن به هنرمندان بومی این منطقه، استمرار در برگزاری جشنواره های بین المللی، ثبت اصالت سازها، به عنوان یک استراتژی برای افزایش اثرات مثبت فرهنگی و اقتصادی در ارتقاء و تصویر مثبت از سیستان و بلوچستان برای افزایش ارتقای هویت فرهنگی سیستان و بلوچستان  تعامل با جهان را آسانتر کرده  و به رشد و شکوفایی اقتصادی  مردم در این خطه استراتژیک از کشورمان کمک شایانی کنیم.
  برجسته سازی  مفهوم دوستی و عناصر وابسته به آن در موسیقی سیستان و بلوچستان و توجه در خور اهمیت آن‌ به عنوان یک ابزار معتبر و کارآمد در زیر شاخه  دیپلماسی فرهنگی این قابلیت را دارد که دستگاه های فرهنگی و گردشگری را یاری کند و در عرصه بین المللی هم می تواند به خدمت سیاست خارجی درآید. علیرغم نقش قابل اهمیت موسیقی در درک فرهنگی این موسیقی از کشورمان متاسفانه در عرصه داخلی مهجور و ناشناخته باقی مانده است، موسیقی سیستان و بلوچستان با توجه به اینکه از اعتبار و اصالت مطلوبی برخوردار است می تواند در صورت توجه بیشتر مسئولین دولتی در عرصه بین الملل جهت همزیستی و درک فرهنگی، مهم و استراتژیک واقع شود. ثبت دوستی در موسیقی سیستان و بلوچستان نقش مهمی در حفظ، احیاء و پویایی این موسیقی نواحی کشورمان ایفا می کند و همینطور با ثبت رویدادهایی متنوع برای موسیقی این استان و استمرار در برگزاری جشنواره های موسیقی می توان به بازتولید قدرت فرهنگی در این استان برای بهبود ارتباطات در عرصه بین المللی کمک کنیم، به همراه آن ما شاهد افزایش غرور اجتماعی و فرهنگی برای مردم سیستان و بلوچستان خواهیم بود به طوری که طی دوره های مختلف برای رفع برچسب هایی غیر اصولی که بر مردم شریف این استان غالب شد تلاش مضاعفی  نکرده ایم.     
از نظر کارشناسان، دیپلماسی فرهنگی به عنوان یک ابزار موثر در شرایط بحرانی می تواند برای ایجاد روابط سازنده و بهبود ارتباطات به کمک سیاست آید. جذب فرهنگی با ترویج و گسترش بیان موسیقایی یک فرهنگ خاص، افراد به فرهنگ مبدا علاقه مند شده یا در حین یادگیری ساز یا موسیقی آن فرهنگ، به تحقیق عمیق تر و نزدیک تر اقدام کرده و حتی به آن سرزمین سفر می کنند. در این جا موسیقی به شکل یک برند می تواند باعث جذب و علاقه به فرهنگی خاص شود؛ در جذب فرهنگی بیش از همه به ساختار منسجم فرهنگی نیاز است، از آن جمله می توان به ثبت سازهای اصیل، لباس سنتی، تربیت افراد آشنا به سنن و تاریخ جامعه مبدا و آموزش منافع ملی به موسیقی دانان به عنوان سفیر هنری- فرهنگی در خارج از کشور اشاره کرد.   
به قول کوفی عنان، موسیقی می تواند گسترده وسیعی از احساسات را در خود نگه دارد، به کنه همه چیز برود و با روح به صحبت بنشیند. موسیقی این توانایی را دارد که ما را با هم متعهد کند و حس اجتماعی ما را از طریق احساسات قدرت بخشد. در نگاه او موسیقی می تواند فراتر از  موانع مرزهای جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی و عقیدتی رود.
هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی، مدرس و بنیانگذار جشنواره های موسیقی نواحی کشورمان در گفت و گو با مردم سالاری آنلاین، درباره اهمیت موسیقی سیستان و بلوچستان گفت:‌ زنان در موسیقی بلوچستان همانند موسیقی سایر نواحی ایران در حفظ و اشاعه موسیقی نواحی و بومی  این منطقه از کشور بسیار کوشیده اند. به خوانندگان زن آیین ها نازینک و به آوازهای موسیقی وار زنان، بانگه واز می گویند. وی با بیان اینکه که موسیقی در میان زنان بلوچ از لحاظ اجرایی به دسته های مختلفی تقسیم می شود، این تقسیم بندی را اینگونه توصیف میکند:
1. سپت ها: به معنای ستایش و تمجدید که شاخه ای از آوازهای ستایشی ایرانانیان در دیرباز تاریخ اند.
2. وزبت ها: ترانه توصیفی آیینی است.
3. لالوها (لار) ترانه ترانه ستایشی نیاشی اند در جهت شگرگزاری از خداوند است و شامل دسته های مختلف دیگری هم می شود: همانند آرزوها، جوانمردی، خوش خلقی، شجاعت، راستی، پناهنده پذیری، دینداری، وفاداری، خانه داری،‌ عشق به همسر، محبت به خواهر و برادر کوچکتر و  پایبندی به رسوم.
۴. لیلوها: به معنای لالایی است که ارتباط مادر و فرزند در میان بلوچ ها شامل: لالایی آرزو، لالایی شیرخوردن نوزاد، لالایی پاگرفتن، لالایی رشد، لالایی مرگ و فراق (موتک)
۵. لیکوها: ترانه های عامیانه و بداهه گونه است که بر اساس ذوق و احساس در موضوعات مختلف اجرا می شود و این سبک از موسیقی در  فرهنگ عامه بلوچستان بیشتر جنبه سرگرمی و تفریحی داشته و امروزه کمتر به آن توجه شده است.  
۶. زهیروک (موسیقی فراق)یکی دیگر از جذابیت های خاص  موسیقی زنان بلوچ است که در گذشته توسط زنان خوانده می شد، ولی امروزه این موسیقی توسط مردان با ساز اجرا می شود و یکی از خوانند گان مطرح بلوچ که در حفظ این موسیقی پ‍س از انقلاب اسلامی تلاش وافری انجام داد و از منسوخ شدن این موسیقی جلوگیری کرد، ماشاءالله بامری بود.
۷. لالوها(آوازهای جمعی زنان) لالوهای حنابندان، لالوهای حمام، لالوهای رخت پوشی عروس و داماد(کاورگان) دوصدایی ها، لاری ولاروک.
وی ادامه میدهد:  در مفهوم کلی به موسیقی مردان بلوچ طرز گفته می شود و به خوانندگان مرد بلوچ پهلوان می گویند که معادل خنیاگران کهن است.
او ترانه های بلوچی را به سه بخش شامل
1. ترانه خوانی پارسی وانی
2. صوت
3. بیت(شئر)    
تقسیم میکند و در ادامه می گوید: این ترانه ها دسته بندی های مختلفی دارد، همانند آئین های باورمردانه، آئین کار و تلاش، آئین سور و سوگ، خرده نمایش های آئینی، توصیفی، گونه های عاشقانه، ساز و حال، طبیعت، دریا، آسیاب گردانی، کشتی، شادی عید، خرما و نخل.
این پژوهشگر و مدرس برجسته  کشورمان ادامه می‌دهد: در موسیقی بی کلام درمان و توسل در بلوچستان وقتی این موسیقی را موشکافی می کنیم  نباید نتیجه ای جز حیرت انتظار داشت به طوری که  این نوع سبک از موسیقی در موسیقی رسمی کشور بینظیر است و اهمیت این سازها بر هر هنردوستی پوشیده نیست. وی خاطر نشان می کند: اهمیت این سبک از موسیقی بخاطر سازهای برجسته و خاص در این خطه از کشور است که شامل ساز سیمرغ (ارتباط با عالم والا، برای پرواز روح انسان) ساز مار، ساز مام یا (خرس)، ساز بک (شتر)، آهنگ زی مرغ (موج ساحل)  این سازها بیشتر برای رام کردن حیوان در بلوچستان کاربرد دارد.   
وی با بین اینکه در قضیه اعتبار بخشی و حیثیت قومی اگر طرزها را در بلوچستان پیگیری کنیم به پاره ای شگفت انگیز از میراث کهن ایرانی برخورد می کنیم ادامه می دهد: یکی از شخصیت های حماسه آفرین بلوچستان حمل جیند و این شخصیت حماسی کشورمان است که در جهان از شهرت خاصی برخوردار است اما در عرصه ملی مهجور مانده و هیچ  مطالعه ای درباره حمل صورت نگرفته است. وی قهرمان نامی بلوچستان است که  جلوه ای از مقاومت و شایستگی خود را که خاص حماسه آفرینان ایران زمین است در مقابل انگلیسی ها به منصه ظهور رساند.
وی ادامه می دهد:‌ در رویارویی حمل با انگلیسی ها، زمانی که ویژگی های شخصیتی این قهرمان همانند قدرت، ذکاوت، زیبایی، مردانگی و رزمندگی وی بر آنها نمایان می شود، پیشنهاد همسر گزینی از میان دختران انگلیسی را به وی می دهند تا با این  پیوند نسل خود را تداوم بخشند. اما مقاومت  این پهلوان در برابر این تقاضا منجر به شهادت شان می شود.
 وی ادامه می دهد: اگر در استان سیستان و بلوچستان استاندار و شورای فرهنگی استان، نقش تاریخی حمل جیند را برجسته کنند و از طریق اجراهای صحنه ای، توسط پهلوانان در حفظ و اشاعه آن به صورت جدی  تلاش مضاعف کنند از مهجوریت این قهرمان کاسته می شود.
وی با اشاره به اینکه حمل شناسی در عرصه استانی و ملی از حیث اعتبار بسیار ضروری است خاطر نشان می کند: الزاما برای ثبت این رویداد به صورت اصولی و حرفه ای از هنرمندانی که در زمینه بیت خوانی تبحر دارند، همانند استاد محمد اسحقاق بلوچ برای ترغیب هنری در بین علاقه مندان دعوت به عمل آوریم و با تاکید بر اصالت و هویت  کهن ایرانی و اسلامی در حفظ این موسیقی کشورمان کوشا باشیم.
جاوید با بیان اینکه در موسیقی سیستان مهم ترین بخش موسیقی سیستان ترانه خوانی یا سیتک  است ادامه می دهد: سیتک ها دارای اشکال متفاوت و در خور اهمیت اند و به چند دسته تقسیم می شوند، تمثیلی، برزگری، شبانی، توصیفی، کوچ، عاشقانه، کنایی، طنز، رزمی و مذهبی. از نظر همگونگی لیکو ها، چون لیکوها در بیان آزاد هستند به لحاظ متنی و مضمونی با سیتک ها در یک ردیف قرار می گیرند، اما با این تفاوت که در لیکوها شیوه های اجرایی و نوع متن به آوازهای اوستایی نزدیک است زیرا لیکوها پیرو عروض و قافیه نیستند ولی سیتک ها دارای عروض و قافیه هستند چون در قالب دوبیتی بیان می شود.  در سیتک ها به غزل خوانی های آیینی می رسیم که مخصوص مراسم عروسی است.(حنابندان، سرتراشک، حمام بری، سینی گردانی، لینکوته). در سیتک ها توصیف طبیعت هم برجسته است، اگر در بلوچستان انواع ساز داریم در سیستان لپه شاخص است، یعنی یک سری آهنگ هایی داریم به نام لپه (سرریز کردن)، لپه صابری، لپه هیرمند و این نغمه ها بسیار مهم اند و البته در سیستان موسیقی های دیگری هم داریم، همانند مقام های  برزگری، مقام ککوی،  آئین کشت، آئین های تموزی شامل شخم زدن، کشت، درو، دسته کردن خوشه ها، باد دادن و خرمن کوبی تقسیم می شود.   
این پژوهشگر درباره پیشنهاد جشنواره سیتک های زابلی و لیکوها  به مدیر عامل فرهنگ و ارشاد سیستان بلوچستان گفت: با توجه به این که سیتک ها دوبیتی های مهم و خاصی هستند که در حال زوال هستند، مخصوصا از زمانی که کشاورزی و شبانی ما دچار تحول شده و کشاورزی مدرنیسم جایگزین کشاورزی سنتی شده است. ‌جشنواره موسیقی که در سال گذشته قرار بود اجرا شود به کرونا برخورد کردیم و شرایط کرونایی مانع جدی برای برگزاری  این جشنواره موسیقی در استان بود.
این پژوهشگر با توجه به این که تنبورک از نظر قدمت سازها کهنترین ساز در سیستان و بلوچستان است زیرا مطابق روایت شاهنامه اجرا می شود، ادامه می دهد: در خوان چهارم که رویارویی رستم و اسفندیار با زن جادوگر است و همان طور که در شاهنامه بیان می شود، این خوان با ساز تنبورک اجرا می شود و جالب اینکه قبل از شروع مبارزه به وسیله تنبور ذکر ها بیان می شد و تنبورکی که امروز در بلوچستان به کار می رود همان تنبورکی است که فردوسی در شاهنامه بیان کرده است و  مطابق شاهنامه فاقد ‍پرده است، از این نوع تنبورک بیشتر به عنوان یک نوع ریتم ساز استفاده می شد برای اینکه آّهنگین کنند نوع نغمه هایی را که اجرا می کردند.  
وی می گوید: با توجه کشفیات تاریخی تنبورسانان در ایران چه تنبور سیستان، چه بلوچستان، چه تنبور خراسان و چه تنبور کرمانشاه،  با توجه به اسناد تاریخ نوازندگی این  نوع ساز در این استان ها به شش هزار سال قبل از میلاد می رسد، اما با این تفاوت که  تنبورک سیستان و بلوچستان در مقایسه با تنبورک های استان های دیگر درست تر و کهن تر است، بخاطر این ویژگی که تنبورک سیستان و بلوچستان فاقد پرده و مطابق بیان فردوسی در شاهنامه است. ساز تنبورک در بلوچستان حالت بدوی دارد و  به علت بی توجهی دستگاه های فرهنگی شناسایی دقیق و اصولی  درباره این ساز صورت نگرفته است. اگر به  تاریخ موسیقی سیستان و بلوچستان  به شکل صحیحی توجه می شد و صرفا روی دونلی مانور نمی دادیم وضعیت تنبور نوازان به این شکل نبود.
 وی بیان می کند: قدیمی ترین ساز سیستان و بلوچستان تنبورک است و پس از تنبورک دونلی کهن ترین ساز سیستان و بلوچستان است به طوری که اگر در تاریخ ورود ساز های بادی به ایران دقت کنیم، مشاهده می کنیم که در دوره هخامنشینیان ارتباط ایرانیان با یونانی ها فزونی می یابد و نی نوازی یونانیان وارد ایران می شود.
وی خاطر نشان می کند: سابقه ساز دونلی، دست‌کم به سلسله ساسانیان می‌رسد و تصویر آن در جام‌های ساسانی و تنگ های طلایی مشاهده شده است و حتی با این نوع ساز در تاریخ کهن ایران رقص های مختلفی اجرا می شد ولی استفاده تنبورگ در گذشته مختص جلسات فاخر، درباری و انسان های بزرگ بوده و در شرایط فعلی هم پهلوانان در جلسات بزرگ و فاخر برای بیان رابطه با موضوع مخاطب و ریتمیک کردن آن استفاده می کنند.
وی ادامه می دهد: با توجه به بحران های اقتصادی  که در سیستان بلوچستان وجود دارد، این استان تنها سرزمینی است که از قابلیت خوبی در جذب علاقه مندان به موسیقی در عرصه داخلی و نیز به عنوان عاملی موثر در سطح بین المللی  برای ارتباط  و همزیستی با کشورهای همجوار می تواند در صورت توجه مسئولین نقش بارز ایفا کند.  
 وی اظهار می کند: در شرایط فعلی به دلیل فقر شدید در استان اکثر نوازندگان بومی دچار مشکلات مالی هستند و از این هنرمندان به عنوان سفرای فرهنگی ایران بایستی تقدیری متناسب با جایگاهشان انجام شود.  
وی بیان می کند: مسئولین موظفند به جای اتلاف بودجه در امور غیر ضروری، سرمایه گذاری هنری در این استان را برای حفظ و اشاعه فرهنگ ایرانی و اسلامی جدی تلقی کنند.  وی ادامه می دهد: با توجه به قابلیت های شگرف هنر موسیقی سیستان و بلوچستان ما شاهد مسیر پیشرفت و ترقی هنری در این منطقه خواهیم شد، به واسطه این  که این استان  جوانان با استعداد و  علاقه مند به موسیقی هم دارد.
گفتگو: مریم گمشاد