مصدق و جنبش اجتماعی ۳۰ تیر  

انتخابات دورهٔ هفدهم مجلس شورای ملی به دلیل دخالت‌های ارتشیان و دربار به درگیری کشید و کار به جایی رسید که پس از انتخاب ۸۰ نماینده، شادروان مصدق دستور توقف انتخابات حوزه‌های باقی‌مانده را صادر کرد و برای جلوگیری از کارشکنی‌های ارتش و دربار، انتقال وزارت جنگ به دولت را از شاه خواست.
استدلال مصدق این بود که طبق قانون اساسی وزیران در برابر مجلس مسئولیت مشترک دارند و تعیین وزیر جنگ بر عهده نخست ‌وزیر است تا بتواند مستقیماً بر اعمال وزیر نظارت کند. پس از سه روز مذاکره، شاه درخواست مصدق را نپذیرفت و مصدق در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ از نخست‌وزیری استعفا داد. مجلس، احمد قوام (قوام‌السلطنه) را به نخست‌وزیری انتخاب کرد و فرمان به نام او صادر شد و او با صدور بیانیهٔ تهدیدآمیزی با عنوان «کشتی‌بان را سیاستی دیگر آمد» نخست‌وزیری خود را اعلام کرد. شهربانی، کشته‌شدگان درگیری‌های ۳۰ تیر در تهران را ۲۱ تن اعلام کرد حال آن که در اسنادی دیگر شمار کشته‌ها تا ۶۳ تن هم اعلام شده ‌است. پس از قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و با بازیابی قدرت، مجلس شورای ملی عنوان «شهید راه وطن» را برای کشته‌شدگان تصویب کرد و برای آن‌ها در گورستان ابن بابویهٔ محوطهٔ ویژه در نظر گرفت که هم‌اکنون در این محوطه ۲۵ آرامگاه وجود دارد.

رعایت حقوق شهروندی و اثر آن بر پیشرفت جوامع، اولین بار بوسیله «توماس همفری مارشال» جامعه شناس انگلیسی و رئیس گروه اجتماعی یونسکو در سالهای 1956 و 1957 همزمان با جنبش ملی ایرانیان به رهبری «محمد مصدق» مطرح شد که بر توسعه مدنی، سیاسی و اجتماعی تاکید داشت.

این اندیشه حکومتها را به رعایت حقوق اجتماعی تشویق و از خودکامگی منع می کرد تا منافع بلندمدت تشکیلات را که بقای آنان را همراه با قانونمندی در پی داشت با توجه به منافع و نقش جامعه در تصمیمات در نظر بگیرند.

قبل از آن «جان مینارد کینز» اقتصاددان و نظریه پرداز انگلیسی 1883 - 1946 بر ضرورت نقش فعال دولت در عرصه اقتصاد ملی، قدرت گیری دولتها در تامین آسایش مردم، دستیابی به رفاه و خلاقیت انسانها را مطرح کرد تا «انحراف از اصول اخلاقی» به دلایل مالی و تامین نشدن نیازهای اولیه، به حداقل ممکن کاهش یابد و تدریجا با نظارت دولتها «رفاه اجتماعی» در جامعه مشاهده شود و با رعایت فرمولهای مناسب اقتصادی، فقر و تنگناهای معیشتی از میان برود. بررسی تاریخ سیاسی صد ساله اخیر کشورمان نشان میدهد بدون اغراق اثرگذار ترین چهره در زمینه آشنا ساختن مردم به حقوق خود که رعایت حقوق شهروندی نام گرفته شادروان دکتر محمد مصدق است که در69 سال قبل با حضور فعال توده مردم در صحنه 30 تیر و تکیه بر نظر آنان از پایه گذاران دمکراسی در منطقه بشمار میرود؛ بطوریکه جنبش عدم تعهد یکی از دستاوردهای این بینش است.

این چهره ملی و ماندگار برنامه های مناسب برای آینده این مرز و بوم را که کماکان در پی آن مانده ایم در آن زمان اینگونه به صراحت مطرح ساخت: 

استقرار حکومت بر مبنای قانون اساسی که دولت خود را ملزم به رعایت ان میدانست و میراث مشروطیت ایران شناخته میشد. .

برنامه ریزی در چارچوب ضوابط مدون علمی در دسترس .

مبارزه برای ایجاد موازنه منفی در روابط بین المللی .

حرکت در جهت رشد، توسعه صنعتی و اقتصادی برای فراهم سازی بستر مناسب سرمایه گذاری ملی که توانمندشدن را همراه و طبقات اجتماعی را به همکاری، پویائی، خلاقیت و احساس مسئولیت تشویق میکند.

بیمه های اجتماعی یعنی تامین امنیت شغلی برای نیروی کار، توسعه عدالت اجتماعی و مبارزه با فقر.

تشویق به حضور سیاسی و اجتماعی تشکل های مردمی و مشارکت واقعی و جدی مردم در اداره امور کشورشان و آزادی مطبوعات و رسانه ها با تعریف آن زمان و....آنچه که هنوز با گذشت 7 دهه در اول وصف آن مانده ایم. 

مصدق تلاش برای ملی کردن صنعت نفت را در مسیر نجات منابع کشور و در تعقیب آن استقلال واقعی را با جلوگیری از غارت منابع ملی بوسیله بیگانگان، اساس مبارزات قانونمند خود قرار داد .

این بزرگمرد نهادینه کردن نظام پارلمانی از طریق حرکت گام به گام در مواجهه با استبداد سیاسی با برگزاری انتخاباتی سالم و بدون دخالت دربار و دول خارجی، گزینش و پیشنهاد بهترین ها برای داوطلبی مجلس شورای ملی، برنامه ریزی در مسیر توسعه و رشد اقتصادی کشور، رویکرد فعال در عرصه سیاستگذاری اجتماعی و... را مهمترین برنامه های دوران زمامداری خود میدانست . 

 تشکیلاتی قوی و مردمی تحت عنوان «جبهه ملی ایران» را بنیانگذاری کرد که در زمینه مشاورت گروهی و اتخاذ تصمیمات اصولی در اطاق فکر و اقدام بعد از تصویب اکثریت،احترام به حزب و تحزب گرایی، همراه با قبول مسئولیت و پاسخگویی نقش اساسی را ایفاء کند و در مسیر اعتلای میهن و ارتقاء مقام و منزلت جهانی کشورمان، اعتدال، قانونمندی، عمران و آبادانی کشور و عزت هم میهنانمان با نگاه به آینده گام بردارد.

اما اکنون و در موقعیت فعلی باید تلاش کرد مسیر فعالیت مناسب را با مشارکت همگانی و احساس مسئولیت ملی به امید خروج از نابسامانی ها، تضادها و دخالتهای نهادهای غیر مسئول و غیر پاسخگو با اختیارات خلاف قانون، پیدا کرد و راههای جلوگیری از نابودی بیشتر روابط اجتماعی، زیرساختها و سرمایه های ملی را مطرح کرد.

 دلسوزان وطن معتقد ند هنوز امکان نجات کشور از سقوط به دره جهل برآمده از حفظ منافع فردی و گروهی با همه موانع و اشتباهات عظیم، وجود دارد و با اتکاء به علوم اقتصادی ،اجتماعی و سیاسی میتوان با حداقل هزینه ملک و ملت را از این وضعیت نگران کننده در تمامی ابعاد نجات داد. 

 با بزرگداشت یاد و خاطره «شهدای30 تیر» این حرکت ماندگارایرانیان مدافع استقلال و بزرگی کشور و دیگر چهره های ملی شناخته شده که ادامه دهنده راه آنان بشمار میروند به روان پاک «همه مبارزان راه وطن» برای «پیشرفت میهن واعتلای ارزشها» درود فرستاده، کوشش ارزشمند آنان را گرامی میداریم.