رویای مهاجرت معکوس نخبگان

گروه سیاسی- خاطره میرزا: با وجود آنکه برخی مسئولان تلاش می‌کنند موضوع مهاجرت نخبگان را بزرگنمایی شده قلمداد کنند، اما مروری بر اظهارنظرهای برخی دیگر از همین مسئولان نشان می‌دهد نمی‌توان در مقابل موضوع مهاجرت نخبگان بی تفاوت بود. هرچند برای تحقق رویای مهاجرت معکوس نخبگان، به اقداماتی کارسازتر از رفع نیازهای معیشتی نخبگان نیاز است.
به گزارش مردم سالاری آنلاین ،در تازه ترین اظهارنظر، رئیس‌جمهور در نشست دیروز (چهارشنبه) هیات دولت گفت: همه دستگاه‌های اجرایی کشور به‌ویژه نهادهای تبلیغاتی و رسانه‌ای با بیان واقعیات پیشرفت‌های علمی کشور و همچنین معرفی چهره‌های موفق، دشمن را در رسیدن به اهداف خود در ناامید کردن جامعه ناکام بگذارند و جامعه نخبگانی را بیش از پیش امیدوار کنند. رئیسی بر تأمین نیازها و مطالبات نخبگان و دانشگاهیان تاکید کرد و گفت: توجه به نخبگان فقط با حرف و سخن تحقق نمی‌یابد و باید نیازهای معیشتی و شغلی آنها را نیز تأمین کنیم تا زمینه خدمت و فعالیت آنها در کشور تسهیل شود. این اظهارات رئیسی نشان می‌دهد موضوع مهاجرت نخبگان جدی است. اما جالب اینجاست که محمدصادق خیاطیان رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری چند روز پیش، اگرچه گفته بود: «عزم دولت برای رسیدگی به وضعیت نخبگان و بهبود شرایط آنان جدی است» اما این را هم گفته بود که «در عین حال که این مسئله (مهاجرت نخبگان) قابل انکار نیست اما متاسفانه در این حوزه با یک بزرگنمایی دور از واقعیت در فضای رسانه‌ای کشور مواجه هستیم. ما در خصوص جذب، نگهداشت، تعامل موثر و بازگشت نخبگان نیاز به برداشتن سه گام داریم؛ سیاستگذاری متناسب، داشتن طرح مشخص اجرایی و تبیین درست و عالمانه فعالیت‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود.»
موضوع مهاجرت نخبگان از سالها پیش مورد توجه مسئولان قرار گرفته است. طی سالهای اخیر، موضوع جدیدی به نام مهاجرت معکوس نخبگان در دستور کار قرار گرفته که هدف از آن، بازگرداندن نخبگان به کشور است. اگرچه آمار و ارقام قابل استنادی درباره میزان مهاجرت نخبگان از کشور وجود ندارد اما درباره همین امارهای موجود هم اختلاف نظر وجود دارد. مسئولان، آمار ارائه شده درباره مهاجرت نخبگان را همراه با بزرگنمایی قلمداد می‌کنند اما برخی مراجع آماری دیگر، آمارهای متفاوتی ارائه می‌دهند. دولت رئیسی به تازگی اعلام کرده تاکنون ۳۵۰۰ نخبه در قالب برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور به‌طور قطعی به کشور بازگشته‌اند. اما این آمار در مقابل آمارهای غیررسمی خروج نخبگان از کشور، بسیار پایین به نظر می‌رسد. با این حال مسئولان اصرار دارند آمارهای رسمی خروج نخبگان کمتر از آن میزانی است که در رسانه‌ها گفته می‌شود.
سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری فروردین ماه 97 گفته بود: «ابتدای انقلاب از مجموع ۲۷۰ هزار دانشجوی ایرانی حدود ۱۰۰ هزار دانشجو در خارج از کشور و از این میان ۵۰ هزار نفر در آمریکا حضور داشتند این در حالی است که در حال حاضر از جمع ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دانشجوی ایرانی، ۴۸ هزار دانشجو در خارج از کشور وجود دارد که تنها ۱۲ هزار نفر در آمریکا تحصیل می‌کنند و این موضوع نشان می‌دهد ایران دیگر جزو کشورهای مهاجرفرست دنیا نیست.» البته نتیجه گیری از این آمار نمی‌تواند صحیح باشد چراکه مهم این است چه تعداد از دانشجویان وپس از فارغ التحصیلی به کشور بازگشته‌اند.
درباره تفکیک میزان مهاجران و نخبگان هم آمار قابل استناد ثابتی وجود ندارد. بر اساس آمارهای جهانی ایران در سال ۲۰۱۵ از نظر تعداد مهاجران در رتبه پنجاه و چهارم دنیا قرار گرفت و با دارا بودن ۳۲ هزار و ۷۵۸ دانشجو در کشورهای «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» (OECD) در میان ۱۰ کشور برتر فرستنده دانشجو قرار نداشت. پرویز کرمی دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانش بنیان هم در سال 96 گفته بود: «آمار منتسب به بانک جهانی دربارهٔ خروج ۳۰۰ هزار نخبه ایرانی در سال ۲۰۰۹ جعلی‌است. به کسی که سند معتبری از بانک جهانی مبنی بر مهاجرت ۳۰۰ هزار نخبه ایرانی در سال ۲۰۰۹ ارائه دهد، ۱۰۰ میلیون تومان پاداش می‌دهیم.» روز سه شنبه سرپرست سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی از حمایت از تیم‌های نخبگان و مهاجرت معکوس سخن گفت. رضا فریدزاده، می‌گوید: «وضعیت، هم‌اکنون به‌گونه‌ای است که اکنون از مهاجرت‌های تک‌نفره به مهاجرت تیم‌های نخبگانی رسیده‌ایم. آمار خروج گروه‌ها و تیم‌های دانش‌بنیان صعودی است و رئیس جهاد دانشگاهی هم در مصاحبه اخیر نسبت به این مسئله نگرانی‌هایی را مطرح کرد. شعار امسال جهاد دانشگاهی هم بر این اساس و راهکاری است برای اینکه فضا برای مجموعه‌های نخبگانی کشور فراهم شود و آنها نیازی به انتقال ایده‌هایشان به خارج از کشور نداشته باشند. در این رویکرد، فضا برای فعالیت‌ها و ارائه فناوری‌ها و نوآوری‎ها فراهم خواهد شد تا جامعه ایرانی از نوآوری‌های این دانشجویان بهره‌مند شود. تمام تلاش‌ها برای این اساس برنامه‌ریزی شده که به‌زودی شاهد مهاجرت معکوس باشیم.» به نظر می‌رسد از جمله دلایل مهاجرت نخبگان از ایران، تحصیلات در دانشگاه‌های برتر و یافتن موقعیتهای شغلی بهتر است. نخبگان ایرانی تصور می‌کنند زمینه برای رشد و پیشرفت آنها در کشورهای توسعه یافته بیشتر است و به همین دلیل برخی آمارهای موثق، از مهاجرت تعداد زیادی از دارندگان رتبه‌های برتر کنکور دو دهه گذشته از ایران و عدم بازگشت آنها به کشور حکایت دارد. هرچند تلاش مسئولان برای ترغیب نخبگان دور از وطن برای بازگشت به کشور یا همان مهاجرت معکوس، قابل تقدیر است اما واقعیت مهم آن است که اگر شرایط اقتصادی کشور بهبود یابد و زمینه برای رشد تحصیلی و کاری برای همه نخبگان در داخل کشور فراهم باشد و شایسته سالاری حاکم باشد، نیازی به تلاش برای حفظ نخبگان یا بازگرداندن آنان به کشور نیست. در این صورت، نخبگان پس از پایان تحصیل در دانشگاههای خارج به کشور باز می‌گردند. فراموش نکنیم که مهاجرت نخبگان یا فرار مغزها در بین کشورهای در حال توسعه از اهمیت بالایی برخوردار است، چراکه این کشورها در فرآیند جریان بین‌المللی سرمایه انسانی، سرمایه‌های بیشتری را از دست داده و معمولاً توسعه آن‌ها تحت تأثیر این پدیده، کند می‌شود. به طور کلی جوامع نخبگان مهاجر می‌توانند نقش مهمی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا خود داشته باشند. جوامع نخبگان مهاجر می‌تواند منبع ایده‌ها، دانش‌ها و مهارت‌ها، و سرمایه‌های اجتماعی باشند.