ريزگرد گاوخونی در ريه ايران

گروه استان‌ها – سعيد تهراني: تصاوير نگران کننده‌اي از تالاب گاوخوني مخابره شده؛ همزمان، هواي اصفهان اين روزها با گرد و غبار آلوده شده است. دبير ستاد ملي مبارزه با گرد و غبار، خشک شدن تالاب گاوخوني و تبديل آن به کانون غبارخيز را از عوامل اصلي اين آلودگي مي‌داند.
به گزارش مردم سالاری آنلاین ،تالابي که به گفته معاون محيط‌زيست طبيعي و تنوع زيستي اصفهان، در 22 سال گذشته حقابه به آن نرسيده است. نگراني بزرگ اين است که وضعيت اصفهان در 6 استان ديگر هم منجر به شکل گيري توده‌هاي غبار و بالتبع آن تشديد آلودگي هوا شود.
در اين ميان نگراني‌هاي جدي وجود دارد که زمزمه‌هاي برداشت ليتيم و پتاسيم از گاو خوني منجر به تشديد بحران شود. نکته اينجاست که در صورت برداشت و حمل شورآبه‌ها، تراز آب گاوخوني کاهش مي‌يابد و با کاهش رطوبت سطح، سونامي‌نمک و ريزگرد به راه مي‌افتد. رطوبتي که عامل تثبيت تپه‌هاي ماسه‌اي بوده کاهش مي‌يابد و ماسه‌ها به سمت شهر پيشروي خواهند کرد. در واقع، تغييرات بيشتر اقليمي‌به سمت خشک شدن پيش مي‌رود و چون رطوبت اندک گاوخوني در تعديل آب و هواي اطراف از جمله مناطق «ورزنه» و «جرقويه» موثر است باعث افزايش گرما و ريزگردهاي سمي‌در تابستان و مواقع تغيير فصل خواهد شد.
از سوي ديگر، «مجتبي ذوالجودي» معاون محيط‌زيست دريايي و تالاب‌هاي سازمان حفاظت محيط‌زيست با بيان اين که با وجود افزايش 88 درصدي ذخيره سد زاينده‌رود نسبت به سال گذشته، در سال آبي جاري تقريبا هيچ مشخصي براي تالاب گاوخوني رهاسازي نشده است، به خبرگزاري ايلنا مي‌گويد: در سال آبي جاري يعني از ابتداي مهر 1401 تا 27 تيرماه 1402 با وجود بارش‌هاي بسيارخوب در سرشاخه‌ها و افزايش قابل توجه ذخاير سدهاي حوضه آبريز زاينده‌رود، تا کنون تقريبا هيچ حقابه مشخصي براي تالاب گاوخوني رهاسازي نشده و هم‌اکنون سطح تالاب به صورت 99 درصد خشک است.»
پروفسور «احمد جلاليان» با بيان اين که 2 طرح مطالعاتي براي بررسي اثرات زيست محيطي خشک شدن تالاب بين المللي گاوخوني با همکاري اداره کل حفاظت محيط‌زيست استان توسط دانشگاه آزاد اسلامي‌اصفهان در سال‌هاي 1397 و 1401 انجام شد؛ نشان مي‌دهد که در سال 1401 مقدار کادميوم در گردوغبار حوضه تالاب به 2.6 ميلي‌گرم بر کيلوگرم رسيده در حالي که در سال 1397 هفت دهم ميلي‌گرم بر کيلوگرم بود و تقريباً مي‌توان گفت که ميزان کادميوم سه برابر شده است و بايد توجه داشت که کادميوم عنصري بسيار خطرناک است که باعث بروز مشکلات زيست محيطي و سلامتي مي‌شود.
اين استاد دانشگاه همچنين به افزايش ميزان شاخص بار آلودگي (PLI) در گردوغبار حوضه تالاب گاوخوني اشاره کرد و گفت: در اين باره نيز 2 مطالعه در سال‌هاي 1397 و 1401 انجام داديم که تغييرات نتايج آن قابل توجه است زيرا ميزان PLI که درجه سَميَت نمونه‌هاي گردوغبار حوضه تالاب را نشان مي‌دهد در سال 1397 حدود 2.5 بوده و در سال 1401 به حدود 3.9 رسيده است.
گاوخوني از تالاب‌هاي مشهور در جلگهٔ مرتفع مرکزي ايران در مجاورت تپه‌هاي شني واقع شده‌ که منابع زيستي غني اي دارد.اين تالاب پناهگاهي براي پرنده‌هاي مهاجر و زيستگاه برخي گونه‌هاي حيات وحش است. با تخصيص بي‌رويه آب به صنايع و باغ‌ها، آب ورودي اين تالاب مدت‌هاست به صفر رسيده و تالاب در واقع نابود شده‌است.
تالاب بين‌المللي گاوخوني با وسعت 47 هزار هکتار در نزديکي کانون بحران گرد و غبار شرق اصفهان قرار گرفته و در صورت اجراي پروژه «برداشت فلزاتي از جمله ليتيم و پتاسيم از شورابه‌هاي تالاب گاوخوني» براي هميشه از دست خواهد رفت. بحران بزرگ تر اين است که مثلث هورالعظيم، درياچه اروميه و گاوخوني در آينده خيلي نزديک به عنوان کانون‌هاي ريزگردي يقه ايران را به عنوان انتقام محيط زيست خواهند گرفت.
خشکسالي صد در صدي
بنا به گفته «حسين اکبري» معاون محيط‌زيست طبيعي و تنوع زيستي اداره‌کل حفاظت محيط‌زيست استان اصفهان، براساس تصاوير ماهواره‌اي مي‌توان گفت که اين تالاب تقريبا به صورت صد درصد خشک شده و تنها دو يا سه درصد در قسمت شمالي آن کمي‌مرطوب است. عامل اصلي خشک شدن تالاب گاوخوني که در جنوب شرقي استان اصفهان و در انتهاي حوضه آبريز زاينده‌رود قرار دارد در فهرست تالاب‌هاي کنوانسيون بين‌المللي حفاظت از تالاب‌ها (کنوانسيون رامسر) به ثبت رسيده، تامين نشدن حقابه محيط‌زيستي آن در طول دهه‌هاي گذشته است و آن طور که معاون اداره کل حفاظت محيط‌زيست استان اصفهان گفته است، در طول 22 سال اخير، به ندرت حقابه قابل قبولي گاوخوني به اين تالاب اختصاص پيدا کرده و در سال آبي جاري (يکم مهر 1401 تا پايان شهريور 1402) نيز تا کنون تقريبا هيچ حقابه مشخصي به اين تالاب نرسيده است و در ماه‌هاي اخير تنها اندکي پساب کشاورزي وارد تالاب شده که حجم آن به گونه‌اي است که نمي‌تواند حتي يک درصد از مساحت تالاب را هم مرطوب نگه دارد.
روند عدم تخصيص حقابه مورد نياز به تالاب گاوخوني به علت بارگذاري‌هاي بيش از حد مصارف آبي در حوضه آبريز زاينده رود بخصوص در بخش‌هاي کشاورزي و صنعت، در طول دو دهه اخير ادامه داشته است و اين مساله باعث شده که اين تالاب در حال تبديل شدن به يکي از کانون‌هاي اصلي گرد و غبار در مرکز فلات ايران باشد؛ به نحوي که حتي اخيرا علي محمد طهماسبي بيرگاني، دبير ستاد ملي مديريت پديده گرد و غبار، تالاب گاوخوني را از جمله مناطق غبارخيز کشور معرفي کرده است.
اين در حالي است که به گفته منصور شيشه‌فروش، مديرکل مديريت بحران استانداري اصفهان، ريزگردهاي برخاسته از تالاب گاوخوني علاوه بر استان اصفهان، مي‌تواند استان‌هاي قم، تهران، چهارمحال‌وبختياري، مرکزي و يزد را نيز تحت تاثير قرار دهد.
تالاب گاوخوني تشنه 176 ميليون متر مکعب
در چنين شرايطي آخرين وضعيت تالاب گاوخوني و تخصيص حقابه آن در سال آبي جاري را از مجتبي ذوالجودي، معاون محيط‌زيست دريايي و تالاب‌هاي سازمان حفاظت محيط‌زيست جويا شديم و او نيز در پاسخ به ايلنا گفت: تالاب بين‌المللي گاوخوني در دو دهه اخير از دريافت حقابه‌هاي زيست‌محيطي که معادل حداقل 176 ميليون متر مکعب در سال تعيين شده است، محروم مانده و به سمت خشکيدگي کشانده شده است. در سال آبي جاري نيز از ابتداي مهر 1401 تا 27 تيرماه 1402 با وجود بارش‌هاي بسيارخوب در سرشاخه‌ها و افزايش قابل توجه ذخاير سدهاي حوضه آبريز زاينده‌رود و همچنين جاري شدن دوماهه رودخانه شور دهاقان به عنوان جريان زيرحوضه و چندين بار رهاسازي آب براي کشاورزان شرق و غرب اصفهان، تاکنون تقريبا هيچ حقابه مشخصي براي تالاب گاوخوني رهاسازي نشده است. وي افزود: در سال آبي جاري به جز دو بار باز کردن کوتاه‌مدت و موقت سد رودشتين در 30 بهمن تا 8 اسفند 1401 که در مجموع باعث شد حدود 8 ميليون متر مکعب آب از ايستگاه شاخ‌کنار به تالاب گاوخوني برسد، هيچ جريان آب ديگري به عنوان حقابه به سمت اين تالاب رهاسازي نشده است که البته همين حجم آب نيز به دليل عدم استمرار رهاسازي آن و اقليم گرم منطقه، بر اثر شدت بالاي تبخير به سرعت از دست رفته است و در حال حاضر عمده لکه‌هاي مرطوب اين تالاب هم خشک شده و هم‌اکنون سطح تالاب گاوخوني به صورت 99 درصد خشک است.
لزوم اولويت‌بخشي به حقابه‌هاي محيط‌زيستي
اين مقام مسئول در سازمان حفاظت محيط‌زيست با تاکيد بر اين که تلاش براي احياي رودخانه زاينده‌رود و تالاب گاوخوني به صورت جدي در دستور کار دولت سيزدهم قرار دارد، عنوان کرد: پيگيري‌ها و هماهنگي‌هاي جدي در سطوح ملي و استاني براي حرکت در اين مسير انجام شده است و کميته‌هاي کارشناسي براي تدوين پيش‌نويس طرح جامع احياي زاينده‌رود و گاوخوني شکل گرفته و اين طرح به ستاد ملي احياي تالاب‌ها ارجاع شده است؛ اما همچنان براي اجرايي شدن طرح احياي زاينده‌رود و تخصيص حقابه تعيين‌شده توسط سازمان محيط‌زيست به تالاب گاوخوني نياز به عزم ملي جدي‌تري وجود دارد.
وي در ادامه تاکيد کرد: با توجه به ذخيره کنوني سد زاينده‌رود که بالغ  بر 609 ميليون متر مکعب برآورد مي‌شود و نسبت به سال قبل 88 درصد افزايش داشته است، انتظار مي‌رود با اولويت‌بخشي به حقابه‌هاي زيست‌محيطي و با اجراي برنامه مشخص در جدول منابع و مصارف حوضه آبريز زاينده‌رود، بتوان در نيمه دوم سال رهاسازي‌هاي قابل قبولي را براي تالاب گاوخوني انجام داد و احجام قابل توجهي از آب را به ايستگاه شاخ‌کنار و تالاب تحويل داد؛ بخصوص که تخصيص حقابه تالاب گاوخوني، از جمله ضرورت‌هاي پيشگيري از تشديد پديده ريزگردها و فرونشست زمين در استان اصفهان محسوب مي‌شود.