اقتصاد سیاسی همه‌پرسی استقلال کردستان عراق

اعلام برگزاری همه‌پرسی استقلال کردستان عراق در سه مهر وضعیت پیچیده‌ای در یکی از مهم‌ترین مناطق همسایه ایران ایجاد کرده است. ایران و ترکیه، از اربیل خواسته‌اند تا از برگزاری رفراندوم صرف‌نظر کند و در غیر این‌صورت باید تبعات سنگینی بپردازد. اما چه چیز حکومت اقلیم کردستان عراق را تا این اندازه جسور ساخت که بخواهد برخلاف قانون اساسی عراق و در مخالفت با درخواست‌‌های متعدد جامعه جهانی، از آمریکا گرفته تا ایران، همچنان به برگزاری همه‌پرسی استقلال اصرار ورزد؟
به گزارش مردم‌سالاری آنلاین، حکومت اقلیم کردستان عراق در سال 1992 و پس از جنگ اول خلیج فارس، یعنی حمله آمریکا به صدام در پاسخ به تهاجم ارتش بعثی به کویت، شکل گرفت. سازمان ملل، وقتی برنامه تحریم‌های عراق را اجرا می‌کرد، به نوعی با اقلیم کردستان عراق همچون یک موجودیت مستقل از بغداد رفتار می‌کرد.
این سازمان، 14 درصد از درآمدهای حاصل از برنامه تحریمی نفت در برابر غذا را که علیه رژیم صدام اعمال شده بود، به صورت مستقیم به حکومت اقلیم کردستان عراق تحویل می‌داد.
پس از حمله دوم آمریکا به عراق در سال 2003 هم سهم اقلیم کردستان عراق از درآمدهای نفتی این کشور افزایش یافت و هم اقلیم به جایگاه تثبیت‌شده‌تری در قانون اساسی عراق دست یافت و تقریباً به خودمختاری رسید. در سال‌های پس از اشغال آمریکا، اکثر نقاط عراق صحنه درگیری و آشوب بود، اما اقلیم کردستان عراق تقریباً وضعیت آرامی داشت و به همین دلیل در سال‌های پس از اشغال آمریکا نرخ رشد بالایی را تجربه کرد.
ثبات اقتصادی اقلیم کردستان عراق، در کنار ناآرامی و آشوب موجود در سایر نقاط این کشور، به مرور کردستان عراق را جسورتر کرد و حکومت اقلیم مدعی بود که بغداد سهم اقلیم را از بودجه عراق، پرداخت نمی‌کند و به اقلیم کمتر از سهم 17 درصدی‌اش از بودجه عراق، پول پرداخت می‌شود.
در سال 2014، اختلافات نفتی بین دولت مرکزی عراق و حکومت اقلیم کردستان عراق به بالاترین حد رسید. در این سال، حکومت اقلیم (به مرکزیت اربیل) نفت تولیدشده در مناطق تحت اداره خود را به طور مستقیم و صرف‌نظر نظر از سازوکار سنتی موجود و البته برخلاف قانون اساسی عراق، به بندر جیهان ترکیه صادر کرد.
ترکیه که می‌دانست این اقدام اربیل خلاف قانون اساسی عراق است، آن را نادیده گرفت و حاضر شد نفت اقلیم کردستان را از طریق بندر جیهان به بازارهای مختلف صادر کند. از سال 2015 تاکنون اسرائیل خریدار 77 درصد نفت صادر شده توسط اقلیم کردستان عراق بوده است و عجیب نیست که اسرائیل، خیلی زود از برگزاری همه‌پرسی استقلال در کردستان عراق حمایت کرد.
ترکیه معامله کلانی با اقلیم کردستان عراق در حوزه انرژی صورت داده که مدت زمان آن 50 سال است. این کار از منظر سیاسی و امنیتی یکی از جسورانه‌ترین اقدامات تاریخ حزب عدالت و توسعه بود. در واقع، پیش از شکل‌گیری معاملات نفتی مابین اربیل و آنکارا، نگاه سیاسی ترکیه به اقلیم کردستان عراق این بود که حکومت اقلیم، گروه‌های کرد استقلال‌طلب هستند که می‌توانند برای آنکارا خطرساز باشند. به همین دلیل ترکیه به رهبران کُرد در اقلیم کردستان عراق، چندان نزدیک نمی‌شد. اما ترکیه سرانجام با این برآورد که با انجام معاملاتی، هم می‌تواند به راحتی از اقلیم کردستان عراق نفت ارزان بخرد و هم خود به کانال ترانزیت نفت اقلیم تبدیل شود، این کار را انجام داد و اردوغان به بارزانی نزدیک شد. با وجود همه اعتراضات بسیار جدی که از سوی بغداد صورت گرفت، ترکیه حکومت مرکزی عراق را در مقابل عمل انجام شده قرار داد و با اربیل وارد معاملات نفتی شد.
هم‌اکنون نه تنها ترکیه از اقلیم کردستان عراق نفت خام ارزان می‌خرد، بلکه از جهات دیگر نیز برای خود درآمد‌زایی می‌کند. اقلیم کردستان عراق با وجود درآمدهای بالای نفتی، هنوز پالایشگاه بنزین ندارد و ناچار است کل بنزین مورد نیاز خود را از ترکیه بخرد که از این منظر سود بالایی عاید ترکیه می‌شود. از منظر دیگر صادرات نفت اقلیم کردستان عراق به بازارهای جهانی در حوزه انتقال نفت، یک درآمد قابل توجه، عاید ترکیه کرده است. ترکیه با بلندپروازی بیشتر پروژه احداث خط لوله انتقال گاز اقلیم کردستان عراق را هم کلید زده است و انتظار می‌رود که صادرات گاز به اروپا از طریق این خط لوله از سال 2020 آغاز شود. حتی روس‌نفت، بزرگ‌ترین شرکت نفتی روسیه، در اوج جنجال‌ها پیرامون همه‌پرسی اقلیم کردستان عراق، هفته جاری اعلام کرد که بیش از یک میلیارد دلار به تأمین مالی خط لوله انتقال گاز از اقلیم کردستان عراق به ترکیه و اروپا، سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
اربیل در سالیان گذشته حتی آن‌قدر خود را توانا دید که اقدام به احداث خط لوله‌ای جدید برای صادرات نفت به بندر جیهان ترکیه کرد که این خط لوله برخلاف خط لوله کرکوک-جیهان، متعلق به دولت مرکزی عراق نیست. علاوه بر این، حکومت اقلیم کردستان عراق پس حمله داعش به شمال عراق، از فرصت استفاده کرد و سه میدان نفتی مهم در اطراف کرکوک را تصرف کرد. این سه میدان به شرکت نفت شمال عراق تعلق داشتند که حکومت اقلیم هنوز آن‌ها را به دولت مرکزی عراق تحویل نداده است. حکومت اقلیم کردستان عراق حتی رفته رفته آن‌قدر جسور شد که اعلام کرد که کرکوک نیز در همه‌پرسی استقلال کردستان عراق شرکت می‌کند. کرکوک به لحاظ سنتی خارج از مرزهای استانی اقلیم کردستان عراق بوده است.
بنا به برخی گزارش‌ها حکومت اقلیم کردستان عراق در حال حاضر با دور زدن دولت مرکزی عراق، حدود ۶۰۰ هزار بشکه در روز نفت به بندر جیهان ترکیه صادر می‌کند. صادرات این میزان از نفت بدون همراهی ترکیه امکان‌پذیر نبوده است.
در واقع، درست است که ترکیه با برگزاری همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق مخالفت کرده و حتی حکومت محلی اقلیم را به تحریم، تهدید کرده است، اما این کشور با انجام مبادلات تجاری مستقیم با اربیل، آن را قادر ساخت تا اکنون بتواند برخلاف قانون اساسی عراق، بغداد را مستقیماً تهدید کرده و پروژه تجزیه عراق را کلید بزند. معاملات ترکیه و اربیل از همان ابتدا، برخلاف عرف بین‌الملل و برخلاف قوانین عراق بود و این معاملات آن‌قدر اربیل را از بغداد دور کرد، که اربیل به این فکر بیفتد که پروژه جدایی از عراق را کلید بزند.
در واقع، اقتصاد سیاسی اعلام همه‌پرسی استقلال توسط اقلیم کردستان عراق این است که برخی کشورها، نظیر ترکیه، از چند سال قبل در عمل با اقلیم کردستان عراق همچون یک «دولت» برخورد کردند و در تمام مراودات خود، بغداد را نادیده گرفتند.