بصره و چالشهای امروز عراق

برای درک بهتر علل و ریشه های وقایع اخیر بصره، نگاه کردن از پشت عینک عراقی ها یکی از بهترین و واقعی ترین راهها به نظر می رسد.
رصد نظرات و دیدگاه های فعالان عراقی و نیز گفتگو با مردم در کوچه و خیابان های شهرهای عراق نشانگر نوعی خشم، شگفتی و تاسف نسبت به رفتار سیاسی و عملکرد احزاب اسلامی و عمدتا شیعی در عراق طی 15 سال اخیر و بویژه یک سال گذشته پس از شکست نظامی داعش است.
در این گزارش تلاش شده است وضعیت کلی امروز عراق و چالش های آنگونه که عراقی ها می ببینند، بیان و اعتراض می کنند، به توصیف درآید.

** نارضایتی مردم و دعوای رهبران عراق
رهبران شیعه عراق - به باور خیلی از عراقی ها - از اوایل زمستان 96 زمانی که هنوز داعش در کوچه های بغداد و مناطق شمال و غرب فعال بود (و همچنان هست) به سراغ غنائم جنگی رفتند و به سرعت وارد فاز رقابت های انتخاباتی شدند و فراموش کردند که اکنون وقت کار و خدمات رسانی است.
چهارمین دوره انتخابات پارلمانی عراق نزدیک شد و عملکردهای ضعیف سالهای اخیر و مجموعه شرایط بگونه ای رقم خورد که مردم استقبال بسیار سردی از آن کردند (آمار رسمی 44.5 درصد و آمار غیر رسمی و به واقعیت میدانی نزدیک تر 20 درصد مشارکت را نشان می داد).
احزاب سیاسی شیعه بلافاصله پس از انتخابات یکدیگر را متهم به تقلب کردند و صبح و شب در رسانه های خود، ساز تقلب را طی چند ماه کوک کردند، کوتاهی در نگهداری صندوق های رای و آتش گرفتن آن در انبار الرصافه بغداد، اندک اعتماد باقی مانده مردم به انتخابات را نیز از بین برد اما باز هم یکدیگر را به تقلب و فساد متهم کردند. وقتی پس از ماهها هیاهو، نتایج انتخابات بطور کامل تایید شد، این امر ضربه بزرگی به مشروعیت روند سیاسی در این کشور وارد کرد.
اگر گفته شود حجم اعظم ادبیات گفتاری احزاب سیاسی شیعه در چهار ماه گذشته پس از انتخابات، درباره متهم کردن یکدیگر به تقلب و فساد و ناتوانی در اداره کشور بوده است، به هیچوجه اغراق نشده است.
با این وصف از جامعه ای بشدت جوان، بیکار و پر از کاستی های خدمات رسانی آب و برق و رسانه هایی که دایم رهبران کشور را به فساد وغارت اموال متهم می کنند چه انتظاری جز سرریز شدن خشم و تنفر و درنتیجه ریختن به خیابان و آتش زدن و سوزاندن می رود.
احزاب شیعه در متهم کردن یکدیگر به انواع اتهامات بویژه فساد و ناتوانی حتی از سنی ها و کردها هم پیشی گرفتند.
قصد این گزارش نادیده گرفتن یا کم رنگ نشان دادن نقش عوامل خارجی و منطقه ای و نیز نیروهای داخلی عراق (جریان بعثی - سعودی - آمریکایی) نیست و در ادامه گزارش به آن خواهد پرداخت اما این امر نباید باعث شود به نقش خود احزاب شیعه پرداخته نشود.
در جریان اعتراضات اخیرکه اواسط تیرماه امسال ابتدا علیه شوری خاک و آب کشاورزی در بصره آغاز شد و هفته بعد بسرعت در استان های مرکزی و جنوبی توسعه یافت و به اعتراض علیه ضعف خدمات، بی برقی و بحران آب، اشتغال و فساد دولتی کشیده شد، نیز داستان همین بود. اتهامات متقابل میان احزاب و رهبران شیعه عراق و دریغ از اقدامی عملی برای کاهش و رفع بحران تا امروز. یعنی پس از دو ماه.
احزاب سیاسی شیعه در عراق این بار نیز سعی کردند از این نمد برای خود کلاهی بدوزند و دایم در رسانه های خود بر آتش نارضایتی و خشم مردم افزودند، با حمایت مطلق از تظاهرات و مطالبات مردم و پوشش های غیر حرفه ای اعتراضات و پخش مکرر نطق های خشمگینانه و احساسی برخی تظاهرکنندگان بدون این که - با حضور کارشناسان یا مسوولان ذیربط - به مسیر مشخصی هدایت شود و یا افقی برای حل مشکلات پیش رو ارائه گردد و یا از ابزارهای نظارتی احزاب متبوع خود از جمله در پارلمان استفاده کنند، تنها بر آتش خشم و نارضایتی مردم دمیدند.

** تیغ دو لبه اتهام فساد و ناکارآمدی
رهبران احزاب شیعه در عراق در ماههای اخیر چنان از فساد و ناکارآمدی حکومت / دولت داد سخن داده اند که گویی احزاب دیگری یا افراد دیگری در این کشور وزارتخانه ها و مناصب مختلف را در دست داشته اند یا دارند. درست است که بدنه وزارتخانه ها را طیف های مختلف سنی، کرد، سکولار و کمونیست اداره می کنند، اما درست یا غلط مردم، مردم عراق و بویژه شیعیان جنوب این کشور، خروجی این دستگاه ها را از چشم احزاب شیعه اسلامی می بینند.
برخی شبکه های تلویزیونی وابسته به این احزاب نیز طی چهار روز گذشته که مرحله جدید اعتراضات در بصره شروع شد، بطور دایم با پخش اظهارات خشمگینانه تظاهرکنندگان بگونه ای افراطی عمل کردند که یک تماشاگر از همه جا بی خبر فکر می کرد خود اینها پشت این تظاهرات هستند.
حتی در پنجشنبه و جمعه هفته گذشته که اعتراضات بصره فاز بسیار خشن یافته و دهها مرکز حزبی و برخی مراکز دولتی به آسانی و سرعت طی چند ساعت به آتش کشیده شد، هیچ رهبر سیاسی در عراق از مرجعیت یا احزاب شیعه، زبان به انتقاد از نوع تظاهرات نگشود بلکه درست زمانی که آشوبگران درحال آتش زدن مراکز حزبی بودند، رسانه های احزاب شیعه ضمن حمایت از تظاهرات و مطالبات معترضان! هم اعتراضات و درگیری ها و سخنان احساسی و تحریک آمیز تظاهرکنندگان را بطور مکرر پخش می کردند و هم کمتر اشاره ای به ضرورت مسالمت آمیز بودن آن می کردند. گویی قرار بود همه مشکلات صرفا با تظاهرات و با ابراز خشم مردم حل شود.
بیانیه روز جمعه آیت الله سیستانی شاید محکم ترین موضع در قبال این خشونت طلبی ها بود و آن را به شدت محکوم کرد اما عوامل میدانی آشوب ها نشان دادند توجهی به پیام مرجعیت عالی عراق هم ندارند و عصر همان روز به شکل شدیدتری آن خشونت ها تکرار شد. در خوشبینانه ترین حالت به نظر می رسید مردم معترض چنان تحریک شده و چنان به خشم و نفرت رسیده اند که این بار بر خلاف همیشه هیچ هشدار و توصیه ای حتی از سوی مرجعیت عالی عراق مانع آنها نیست.
فهم چنین سطحی از خشم و نفرت در میان اهالی بصره برای کسی که رسانه های عراق و برنامه های آنان در مورد مطالبات مردمی و مشکلات عراق را رصد می کند چندان دشوار نیست. اگر عملکرد سیاسی، تبلیغاتی و رسانه ای احزاب سیاسی عراق را طی ماههای اخیر در نظر بگیریم این رفتارها چندان عجیب به نظر نخواهد رسید هر چند علل و عوامل خشونت های اخیر را نباید به عملکرد رسانه ای احزاب شیعی و رویکرد تبلیغاتی سران و فعالان این احزاب فروکاست.

** آشوب های غیرمعمول
این حجم از ویرانی و تخریب (آتش زدن دهها مرکز دولتی و حزبی و کنسولگری ایران ظرف چند ساعت) در تجربه اعتراضات خیابانی عراق غیرمعمول و بی سابقه است. بر اساس و نیز سایر شواهد و قرائن می توان گفت که قطعا مربوط به معترضان نیست و برای بسیاری از ناظران مسلم شده است که دست هایی پشت این ماجراها بوده است.
بر این اساس حمله به سرکنسولگری ایران نیز بر اساس یک برنامه بوده و تا اینجا مشخص شده است افرادی خاص مجهز به موبایل ثریا و کوکتل مولوتوف با خودروهای وانت ابتدا - برای تست کردن شرایط - به چند مرکز کوچک حمله و آن را به آتش کشیدند و سپس وقتی مانعی نبود یا بدلیل عدم جدیت نیروهای امنیتی مانعی بر سر راه خود ندیدند به مراکز الحشد الشعبی و سپس کنسولگری ایران حمله کردند و از سر فرصت و حوصله وارد آن شده و بخش های مختلف آن را با خیال آسوده و بدون عجله تخریب و سپس آن را به آتش کشیدند.
بر این اساس نوعی همکاری و دست کم کوتاهی فوق العاده در سطح نیروهای امنیتی و مسوولان ذیربط با مهاجمان وجود داشته است. در مورد کنسولگری ایران نیز درحالی پنجشنبه شب بدلیل هشدار قبلی مسوولان ایرانی، بر حجم نیروهای امنیتی مقابل ساختمان افزوده شد، معترضان به آتش زدن نخل های مقابل ساختمان اکتفا کرده و ساعتی بعد متفرق شدند اما عصر جمعه درست چند ساعت بعد از لغو مقررات آمد و شد (که چند ساعت پیشتر برقرار شده بود و اکنون برخی درباره چرایی لغو آن سوال می کنند) دوباره حمله کردند و این بار به هدف خود رسیدند.
هر چند هنوز گزارش رسمی درخصوص احتمال شناسایی و دستگیری مهاجمان در دست نیست اما تا اینجای کار در فضای مجازی تصاویری منتشر شده است که فرمانده ستاد عملیات بصره که امروز تحت فشارهای فراوان، سرانجام برکنار شد را در کنار سرکنسول آمریکا در بصره نشان می دهد. همچنین تصاویری منتشر شده است که برخی فعالان جامعه مدنی را در کنار این دیپلمات آمریکایی نشان می دهد. تصاویری هم از صحنه های آتش زدن مراکز الحشد الشعبی منتشر شده است که لوگوی داعش را دارد.
دولت و مقامات امنیتی از وجود نفوذی ها سخن می گویند. کمیته برگزاری اعتراضات بصره، جمعه شب در بیانیه ای اعلام کردکه تخریب ها و آتش زدن ها کار بعثی ها و داعشی هایی بوده که میان تظاهرکنندگان نفوذ کرده اند. این کمیته اعلام کرد روز شنبه به خیابان ها نخواهد آمد (و نیامد) تا نیروهای امنیتی بتوانند نفوذی ها را شناسایی کنند.
اما پاسخ کامل و روشن به این که چه دست هایی پشت پرده هست، دست کم با اطلاعاتی که اکنون دراختیار داریم، چندان آسان نیست. با این حال نقش و عاملیت گروهی هدایت شده و کوتاهی نیروهای امنیتی در این حادثه مسجل است.
برخی خبرهای غیر رسمی نیز حاکی از بازداشت عده ای از این افراد و اعتراف آنان به ارتباط با برخی طرف های خارجی است.


** نگاه عراقی ها و پررنگی اختلافات داخلی
پاسخ دبیرکل عصائب اهل الحق از گروههای الحشد الشعبی به این سوال روشن است. وی در نطق عصر جمعه خود در جمع رسانه ها بدون ذکر نام اما در اشاره ای از تصریح واضح تر چند حزب شیعه (صدر و العبادی) را متهم به برنامه ریزی برای آتش زدن مراکز حزبی کرد.
نوری المالکی نیز دقایقی روز شنبه در توییتی از نیروهای وابسته به جریان صدر بعنوان شبه نظامیان سرکش یاد کرد و نشانه هایی داد که هر ناظری متوجه منظور وی - یعنی جریان مقتدا صدر - می شود.
درحالی که تشکیل ائتلاف (فراکسیون) بزرگ پارلمانی همچنان محل اختلاف و شکاف میان دو محور اصلی احزاب شیعه بود، اکنون بحران بصره نیز به آن اضافه شد.
در چنین شرایطی بیشتر به زیرکی رسانه ای و یا توطئه ای که پشت تیتر شبکه الشرقیه به ریاست سعد البزاز بعثی معروف، پی می بریم که در ابتدای اعتراضات جدید در بصره نوشت: رقابت بین سه فراکسیون: سازندگی (العامری - المالکی)، سازندگی و بازسازی(صدر - العبادی) و بحران بصره.
به نظر می رسد در حالی احزاب شیعه خواسته یا نخواسته، بدلیل رقابت های داخلی یا آنچه مصالح عالی می دانند یا مسائل شخصی و گروهی و یا ترکیبی از همه این عوامل، به نوعی با یکدیگر درگیر شده اند که نتیجه آن بویژه در شرایط پر آشوب منطقه و سیاست های علنی ترامپ، بیشتر به یک خودکشی دسته جمعی شبیه است.
هر چند می توان این نیروها را به دو جبهه کلی مقاومت و سازش (در برابر سیاست ها و مداخلات آمریکا) تقسیم کرد اما رقابت های شخصی - گروهی و نبرد غنائم، سهم خواهی و دعوا بر سر منابع ثروت و مناصب را نباید در عراق نادیده گرفت.
وقتی در اوج بحران بصره که کیان شیعه در عراق را تهدید می کند، احزاب شیعه عراق بدلیل رقابت بر سر تشکیل فراکسیون بزرگ، پارلمان و در نتیجه تشکیل دولت جدید و کل روندسیاسی در این کشور را دو هفته تعطیل می کنند، بهتر می توان به عمق فاجعه و عوامل چندگانه اختلافات میان آنها پی برد.
برخی تحلیلگران تعطیلی دو هفته پارلمان را یکی از علل اصلی غلیان دوباره خشم مردم بصره و آغاز مجدد اعتراضات می دانند چرا که به گفته آنان، این اقدام را نشانه بی توجهی و بی اهمیتی سیاستمداران به وضعیت بحرانی کشور / بصره تلقی کرده اند.

** شرایط عراق خوب نیست
به هر روی، شرایط عراق خوب نیست وعملکرد احزاب سیاسی شیعه نیز دست کم تا امروز و حداقل آنچه که در عیان دیده می شود - از نظر عراقی ها - ناامید کننده بوده است. اعتراضات خیابانی ماههای اخیر در عراق بخشی از این ناامیدی را به نمایش می گذارد.
دفتر ایرنا در بغداد پیش تر در گزارش هایی در خصوص طرح آمریکا - سعودی برای نفوذ دادن داعش از مناطق جنوبی عراق و شهرهای مقدس این کشور، به تفصیل دیدگاه تحلیلگران معتبر عراقی را آورده است. اکنون وقایع بصره نشان می دهد اگر قرار باشد چنین طرح هایی اجرا شود، شروع آن با ناآرامی در جنوب، هرج و مرج و نیز درگیر سیاسی / نظامی شدن احزاب اسلامی و گروههای الحشد الشعبی با یکدیگر است.
تحلیلگران بدرستی پیش بینی کرده بودند که آمریکا و سعودی پس از شکست پروژه داعش و همه پرسی عراق، اکنون دنبال طرح دیگری برای رسیدن به هدف اصلی و اولیه خود یعنی تجزیه عراق و نابودی روند سیاسی کنونی (حاکمیت و اکثریت شیعیان) است و همچنین حذف نیروهای الحشد الشعبی از عرصه سیاسی عراق هستند.
به نظر می رسد زمینه اجرای این طرح، هم اکنون بیش از هر زمان دیگری فراهم شده است. اتهامات متقابل رهبران احزاب شیعی علیه یکدیگر می تواند بهترین زمینه را برای ضربه زدن به نیروهای مقاومت عراق که از اهداف آشکار آمریکاست فراهم کند.
سخنان شنبه شب ابومهدی المهندس نائب رئیس سازمان الحشد الشعبی وجود چنین خطری را کاملا تایید می کند. وی تصریح می کند که عده ای (در داخل اما با خواست و تلاش آمریکا) دنبال درگیر کردن احزاب شیعه و گروههای الحشد با یکدیگر و بروز جنگ داخلی هستند هر چند تاکید دارد که هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد و جنگ داخلی میان شیعیان یا سایر بافت های عراق بوجود نخواهد آمد با این حال نگرانی از آنجاست که خلوص و نگاه کلان فرماندهان الحشد الشعبی لزوما در همه سران حزبی و فعالان و بدنه این احزاب و رسانه های آنها وجود ندارد و بُعد رقابت و مسائل شخصی و گروهی در آنها را نمی توان کم اثر دانست.

** دست های پشت پرده
هر چه هست وقایع چند روز گذشته و حملات گسترده به مقر احزاب شیعه و گروههای الحشد الشعبی و مقاومت اسلامی، نشان می دهد ماهیت اعتراضات و اهداف و مدیران آن نسبت به اعتراضات چند ماه اخیر تغییر کرده اند و کار از دست معترضان اولیه خارج شده است.
در حال حاضر - از منظر عراقی ها - بعنوان عوامل اصلی سفارت خانه و کنسولگری های آمریکا، سعودی با هدف میان مدت و بلند مدت تغییر روند سیاسی در عراق و بازگرداندن حاکمیت نیروهای همسو با خود متهم هستند و در کنار آن از مسوولان دولتی و امنیتی بعنوان کوتاهی کننده در این روند یاد و حتی گاهی اتهام همراهی به آنان زده می شود.
در جلسه فوق العاده پارلمان جدید عراق که روز شنبه با فراخوان تهدید آمیز مقتدا صدر برگزار شد، تعدادی از نمایندگان پارلمان نیز به صراحت نقش اساسی سفارت و کنسولگری آمریکا در آشوب های و تخریب های روز اخیر بصره و همچنین کوتاهی و مسوولیت کامل دولت در این خصوص را مورد تاکید قرار دادند.

** یک هدف مهم؛ تخریب روابط ایران و عراق
حمله به کنسولگری ایران و مراکز الحشد الشعبی در یک راستا و با هدف تضعیف نیروهای همسو با ایران، تضعیف قدرت دفاعی عراق و همچنین ضربه به روابط ایران و عراق بویژه در آستانه اربعین انجام شده است.
این تلاش ها را باید حلقه ای از زنجیره تلاش هایی دانست که طی ماههای اخیر برای تخریب روابط دو کشور انجام شده است: انفجار بمب های خبری متعدد و به شکل متناوب اما مستمر از جمله ادعای وجود خانه های فساد مسافران عراقی در مشهد، حمله به زائران عراقی درایران، ادعای کشتن مسافر عراقی در خوزستان بخاطر توهین به نوامیس ایرانی، تخریب خانه فساد در بصره و قتل عام ایرانی های شاغل در آن و سایر خبرسازی هایی که درباره اظهارات ضد ایرانی مقامات یا مردم عراق انجام می شود.
بدیهی است که تخریب روابط ایران و عراق و درگیر کردن دو دولت / ملت با یکدیگر زمینه را برای پیگیری و تحقق اهداف دیگر محور آمریکا - سعودی در دو کشور و منطقه فراهم می کند.

** رجا و خوف
به هر روی کشور عراق همچنان تحت تاثیر وقایع عجیب چند روز گذشته در به آتش کشیدن دهها مرکز حزبی و عمومی آن هم ظرف چند ساعت است، شرایط همچنان غبار آلود است و بسیاری هنوز زبان و قلم به تحلیل و توضیح نگشوده اند. نوعی خوف و رجا با سنگینی کفه خوف بر فضای عراق حاکم است.
در میانه فضای خوف انگیز این روزها، روز شنبه اما اتفاقی خوبی افتاد، ائتلاف های رقیب سائرون (صدر) و الفتح (العامری) در حاشیه جلسه فوق العاده پارلمان جدید عراق، هر دو در واژگانی شبیه بهم خواستار استعفای دولت العبادی، وزیران کابینه اش و عذرخواهی از مردم بخاطر ناتوانی در اداره امور شدند.
در صورت تحقق این نزدیکی و عدم بازگشت دوباره مسائل فردی و گروهی و پشیمان نشدن یک طرف، می توان امیدوار بود که در روزهای آینده تکلیف ائتلاف (فراکسیون) بزرگ پارلمانی معلوم شود و دولت جدید هر چه زودتر تشکیل شود.
به هر روی همچنان که در جلسه روز شنبه پارلمان تعدادی از نمایندگان از جمله اسامه النجیفی از سران برجسته طیف سنی هشدار دادند، دعوای سیاسی میان احزاب، جایش در پارلمان و نه خیابان است و اگر دعواهای سیاسی در خیابان ادامه یابد، چون سیلی همه را با هم خواهد برد.
نزدیکی جریان های سیاسی عراق در فهم این نکته که کشاندن دعوا به خیابان و مردم، بازی با آتش و اقدامی است که عواقب آن قابل غیرقابل پیش بینی است، نقطه امیدی است که می تواند سبب شود، توافقات و تفاهمات جای شکاف ها و اختلاف های کنونی را بگیرد و منافع و مصالح کلان جای منافع خرد حزبی و شخصی را بگیرد و زودتر دولت جدید تشکیل شود.
اما حتی اگر این اتفاق بیفتد، این هرگز به معنای پایان ماجرا در سطح رقابت نیروهای داخلی و نیز طرح های آمریکا - سعودی نخواهد بود و تردیدی نیست که بعد از آرامشی کوتاه داستان دیگری علم خواهد شد.

** فرصت مرگ و زندگی
تشکیل فوری یک دولت قدرتمند، شایسته و پاکدست، اکنون به چالش رهبران سیاسی در عراق اعم از شیعه، سنی و کرد تبدیل شده است و بسیاری آن را به فرصت مرگ و زندگی برای کل روند سیاسی در عراق تشبیه کرده اند.
بر این اساس و نظر به التهابی که در بدنه جامعه و نارضایتی عراقی ها از عملکرد چندین ساله احزاب سیاسی در این کشور وجود دارد، تشکیل هر چه زودتر چنین دولتی می تواند آتش زیرخاکستر بصره را خاموش کند و تاخیر بیش از حد در آن و ادامه یا تشدید اختلافات میان احزاب سیاسی نیز این آتش را نه تنها بار دیگر در بصره که این بار در نقاط دیگر عراق نیز می تواند شعله ور کند و به یک تهدید جدی امنیتی و سراسری از نوع هجوم داعش تبدیل شود.