نقاره زنی در خطر نابودی

پژوهشگر موسیقی اقوام و نواحی ایران هشدار داد که آیین کهن نقاره زنی صحن و سرای رضوی و شاهچراغ در خطر نابودی است چرا که نقاره زن ها دارای کهولت سن هستند و افراد جوان نیز برای اجرای این آیین تربیت نشده اند.
«هوشنگ جاوید» روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار موسیقی ایرنا افزود: نقاره زن ها اگر بازنشسته شوند، چه کسی پس از آنها این آیین را اجرا می کند، آیا افرادی برای این هنر تربیت کرده ایم و آیا کسانی که به اهمیت این موسیقی واقف باشند را کنار پیشکسوتان نشانده ایم تا این آیین را بیاموزند؟
جاوید که کتاب های متعددی در خصوص موسیقی آیینی و مذهبی از جمله «مناقب خوانی در ایران»، «موسیقی رمضان در ایران» و «پرند ستایش در ایران» نگاشته است، می گوید: هنر نقاره زنی و همچنین سحر خوانی با ادوات مختلف موسیقیایی همچون دف، تنبور، سرنا، دهل و کرنا و غیره در مناطق ایران اجرا می شد اما اکنون رو به فراموشی است و پیشکسوتان این هنر نیز به تدریج سر به سینه خاک می سپارند. همین کم و بیش آیینی هم که در گوشه هایی کشور باقی مانده از بین می رود و کسی هم به فکر پاسداری از آن نیست.
وی که محقق برجسته موسیقی اقوام و نواحی ایران است، تاکید می کند موسیقی اصیل ایرانی در قالب موسیقی های دینی و مذهبی و آیین های پهلوانی، سور و نیایش به خوبی حفظ شد.
به گفته وی، آیین های سنتی بستر تبلیغات مذهبی شد و توانست به خوبی موسیقی اصیل ایرانی را در قالب نیایش، مناجات، پند و حکمت و حتی به صورت خبری حفاظت کند.
وی اظهار داشت: در آن دوران، چاووش خوان ها سحر خوانی می کردند که خود این سحرخوانی حالت خبری داشت و مردم را از لحظه خود آگاه می کرد.
پژوهشگر موسیقی اقوام و نواحی ایران ادامه داد: شکی نیست که آیین های ایرانی با باور اسلامی و مذهبی گره خورده و توانسته تمام زوایای موسیقی معنوی ما را حفظ کند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: موسیقی ایرانی حفظ شده تا به تاریخ امروز ما رسیده اما در صد سال اخیر دچار صدمات بسیاری شده است و در دو دهه اخیر علی رغم اینکه اقدامات و نگرش مثبت و خوبی در زمینه موسیقی مناطق و نواحی به وجود آمد اما چون حمایت جدی به صورت مادی از این هنرها نشد، به تدریج موسیقی ایرانی دچار صدمات بسیاری شد و رو به افول گذاشت.
محقق موسیقی اقوام و نواحی ایران گفت: تبلیغ موسیقی های بی هویت و غربی بیشتر شد و به تدریج موسیقی خودی کنار گذاشته شد. همچنین، برنامه نداشتن دولتها برای ارتقا موسیقی ایرانی، به ویژه دولت های پس از دفاع مقدس مزید علت شد و فقط یک نگاه پُز مانند به موسیقی مناطق و نواحی وجود داشت که از این پز خارج نشد و موسیقی ایرانی ارتقا نیافت.

** پیشکسوتان موسیقی نواحی در گمنامی و عسرت مالی
این استاد دانشگاه گفت: تصور می کردند جریان جامعه همانطور پیش می رود در حالی که اینگونه نبود و نیاز به حمایت داشت، حمایت از هنرمندان بزرگسال و پیشکسوتی که اکثر آنها در گمنامی یا عسرت مالی به سر می بردند در حالی که اکثر آنها چهره های ملی و فراملی بودند.
پژوهشگر موسیقی آیینی در ادامه با بیان اینکه موسیقی نواحی جدی گرفته نشد، افزود: کلاس های آموزشی نمی تواند هنرمند ساز باشد و فرهنگ را حفظ کند، این تصور درست نیست چرا که اصولا از آموزشگاه ها، یا نوازنده و یا خواننده بیرون می آید و آنها پس از یک دوره کاری، وقتی با سرخوشی های متفاوتی مواجه می شوند، کار را رها کرده و به دنبال فعالیت دیگری می روند.

**جشنواره موسیقی نواحی، بی توجه به موسیقی آیینی
وی اظهار داشت: حتی در زمینه برگزاری جشنواره هایی که باید الگوساز باشد، معضل به وجود آمد مانند جشنواره موسیقی نواحی که در کرمان برگزار می شود. 6 دوره را محمدرضا درویشی برگزار کرد که پایه گذار جشنواره بود. تا جایی هم خوب پیش رفت اما اشکال این جشنواره این بود که به همه جنبه های موسیقی توجه داشت غیر از آیینی مذهبی.
محقق موسیقی اقوام با بیان اینکه موسیقی مذهبی تعریف خاص خود را در کشور ما دارد، اضافه کرد: اما متاسفانه تا امروز هیچ تعریف درستی از دستگاه های فرهنگی راجع به موسیقی و آیین های مذهبی ارایه نشده غیر از حوزه هنری که کارها یا طرح هایی که من یا جهانگیر نصر اشرفی یا محمدرضا درویشی انجام دادیم، منتشر و جشنواره هایی در این رابطه برگزار کرد.

**نشاط رمضان، جدی گرفته نشد
جاوید اظهار داشت: دستگاه های فرهنگی به صورت جدی به سمت بررسی موسیقی مذهبی درون استانی یا آیینی پیش نرفت. نشاطی که در گذشته در ماه رمضان در ایران بود را کسی جدی نگرفت، در حالی که ما حتی بازیهای ویژه رمضان داشتیم که همه این بازی ها اکنون به فراموشی سپرده شده است.
این محقق با اشاره به اینکه سیداحمد وکیلیان کتابی درباره بازی های رمضان در ایران به نگارش در آورده، ادامه داد: یکی از این بازها «تُرنا بازی» نام دارد که آیین سخنوری است. آخرین تُرنا بازی را هم مرحوم ولی اله ترابی انجام داده است.
وی در توضیح تُرنابازی توضیح داد: این بازی متشکل از موسیقی، نمایش، شعر و ادبیات پهلوانی بود. بازی دیگر «آیین سخنوری» نام داشت که مبارزه کلامی بین 17 صنف مختلف (همچون قصاب، بقال و غیره) به صورت ادبی بود که آن نیز از بین رفت. این بازی ها مختص بزرگسالان بود و کودکان نیز بازی های ویژه رمضان داشتند که تعدادش فراوان است.

**صدای سحرخوان ها از بلندگوهای مساجد قطع شد
جاوید با یادآوری اینکه سحرخوانی در موسیقی رمضان بسیار اهمیت داشت، گفت: اما متاسفانه جریانی طی دو دهه گذشته اتفاق افتاد و شکایت های متعدد در شهرهای مختلف از سحرخوان ها افزایش یافت، تا اینکه صدای مناجات سحرگاهی به طور کلی از بلندگوهای مساجد محل ها قطع شد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: به طوری که طبق بخشنامه نیروی انتظامی به مساجد، به هیچ وجه کسی اجازه سحرخوانی ندارد.
وی با بیان اینکه بحث مناجات خوانی بر عهده صدا و سیما گذارده شده است، اضافه کرد: در همین رابطه اداره ای با عنوان «نغمات آیینی» در صدا و سیما تشکیل شد که کار انتخاب، نظارت و پخش موسیقی های ویژه مذهبی در مناسبت های خاص را بر عهده دارد و مناجات خوانی هم زیر نظر این اداره باید انجام شود.
جاوید گفت: اینکه دست این اداره تا چه اندازه باز است، تا چه اندازه می تواند از نیروهای بومی استفاده کند و قدرت مالی دارد یا خیر؟، حدیث مفصلی است.
محقق موسیقی مذهبی افزود: وظیفه این اداره نظارت، انتخاب و پخش است و تولید هم شامل بخشی از وظایف آن می شود به شرط آنکه بودجه باشد و بتواند حمایت کند. خوانندگان جوان مذهبی مراجعه کنند تا از امکانات سازمان صدا و سیما بهره برداری شود و بتوانند آنها را در تولید اثر حمایت کنند.
به گفته وی، خوانندگان جوان ما نه تنها برای موسیقی آیینی کم اقبال نیستند بلکه بسیار هم به فعالیت در این زمینه تمایل دارند. به عنوان مثال محمد معتمدی یکی از خواننده های خوب کشور است که کار خود را با همین اداره نغمات آیینی آغاز کرد و آوازهای مذهبی بسیار زیبایی خواند.
استاد دانشگاه با اشاره به اینکه یکی دو خواننده جوان نیز همینطور هستند که در اداره «نغمات آیینی» کار خود را آغاز کرده اند، توضیح داد: مناجات سحری که در گذشته به عنوان هنر مردمی شناخته می شد و مردم بدون ادعا و درخواست یک ریال کمک نقدی، آن را انجام می دادند اکنون از وجهه افتاده است.
وی با بیان اینکه اکنون شمایل گردان ها نمی توانند در جامعه فعالیت داشته باشند، توضیح داد: شمایل گردان ها تصاویر مختلف وقایع دینی مذهبی را با خود حمل می کردند و به مردم نشان می دادند و داستان آنها را به صورت سیار بیان می کردند. اما متاسفانه یکی دو شمایل گردان در کشور باقی مانده، که آقای روشن پژوه در کاشمر یکی از آنهاست.
به گفته جاوید، آیین دیگر «پرده خوانی» بود، که البته تعداد پیشکسوتان پرده خوانی مذهبی بسیار کمتر از پرده خوان های پهلوانی است و تنها 3یا 4 نفر در ایران پرده مذهبی می کشند.
وی توضیح داد: هنر پرده خوانی این است که تصاویر مختلف وقایع مذهبی را با نگرش شیعه روی پرده نقاشی می کردند و آن را در قالب تعریف و تصنیف می آوردند.
این پژوهشگر تاکید کرد که خود هنر پرده خوانی تفکر ایرانی به سینما را بسیار خوب نشان می دهد اما ما توجه جدی به آن نکرده ایم.
محقق عرصه موسیقی با بیان اینکه به سهم خود تلنگرهایی را به عنوان یک پژوهشگر موسیقی از حدود 20 سال قبل آغاز کرده است، گفت: تا سال 1380 در کشور واژه موسیقی آیینی کاربردی نداشت تا اینکه در سال 80 جشنواره موسیقی آیینی را با همکاری مشترک حوزه هنری و دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار کردم، که به مدت یک هفته انواع مختلف موسیقی آیینی اجرا شد.

**جشنواره ای که مغفول ماند
جاوید ادامه داد: در سال 1381 دومین جشنواره موسیقی آیینی را هم برگزار کردم اما هنگام برگزاری سومین جشنواره به خاطر مسایل مالی و چشم و هم چشمی هایی که در رده های پایین مدیریتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود داشت، متاسفانه کار مغفول ماند و دیگر اجرا نشد.
وی توضیح داد: در سال 83 نخستین نمایشگاه هنرهای اسلامی قرآنی در تالار وحدت برگزار شد که در آنجا نیز به مدت 5 روز مردم بازدید و استقبال کردند تا جایی که رییس دانشگاه کربلا از نمایشگاه بازدید کرد و اظهار داشت که باورش نمی شود چنین کار بزرگی در ایران انجام شده باشد. همایشی که 214 هنرمند موسیقی آیینی مذهبی از سراسر کشور در آن شرکت داشتند.
جاوید گفت: پس از آن شاخه های دیگر موسیقی آیینی ایران همچون مناقب خوانی، نقد خوانی و مناجات خوانی را با پژوهش هایی که خود انجام داده بودم، برگزار کردم. یکی از همایش ها «پرند ستایش در ایران» نام داشت که ویژه مناجات سحر و اذان بود که برای سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران برپا شد و سیدعباس سجادی نیز در برگزاری این جشنواره بسیار کمک کرد.
این پژوهشگر موسیقی با اشاره به اینکه همایش «مناقب خوانان» را با کمک حوزه هنری برگزار کرده است، ادامه داد: پس از برگزاری این جشنواره ها به تدریج که دیدم فقط باید بدوم، حرص بخورم و هیچ اتفاقی هم نمی افتد، به شهرستان بازگشتم و خود را منزوی کردم اما در همین دوره انزوا نیز بیکار ننشستم و جشنواره «نعت خوانی» را برگزار کردم که ویژه ستایش پیامبر (ص) بود.
وی ادامه داد: همچنین موسیقی کار در ایران و آواها و آیین های کار را طی جشنواره ای در دو دوره برگزار و تلاش کردم جنبه های موسیقی آیینی کشور را به جامعه معرفی کنم اما اینکه تا چه حد موفق شدم جامعه باید آن را بگوید.
جاوید گفت: اما تاسف می خورم برای اینکه علی رغم همه تلاش هایی که انجام دادیم هیچکدام از دستگاه های فرهنگی اقدام جدی انجام ندادند.
استاد دانشگاه اظهار داشت: به عنوان مثال اداره میراث فرهنگی هنوز که هنوز است نمی داند نَعت با زبان ترکی باید ثبت معنوی شود، نَعت با زبان کردی و بلوچی هم باید ثبت شود اما هنوز هیچ اقدامی نشده است.
جاوید ادامه داد: مناقب به ویژه مناقب علوی و نَعت که در ماه رمضان در ایران انجام می شد هیچکدام حتی به ثبت ملی نرسیده است در حالی که نعت دارای جنبه های مشترک بین ایران و کشورهای مسلمان است و می توان از جنبه جهانی نیز به آن نگریست.

**ضرورت ثبت ملی نَعت و مَنقبت
وی با بیان اینکه نَعت و مَنقبت هم در حوزه اقیانوس هند و هم در خزر بوده است و در اروپا هم تا مجارستان را در برمی گیرد، ادامه داد: تا بحال هیچ اقدامی برای ثبت ملی یا جهانی آن نشده و از نعت خوان ها و مناقب خوان ها نیز حمایت جدی صورت نگرفته است تا اینکه دست بسیاری از آنها از دنیا کوتاه شده و عده ای هم که استاد کار بودند به دلیل کهولت سن از صدا افتادند.
پژوهشگر حوزه موسیقی ادامه داد: متاسفانه افول هنرهای معنوی با شتاب زدگی در جامعه ما در حال حرکت است، موسیقی های بی هویت با سازهای فرنگی در قالب پاپ و غیره اجرا گردید و هجوم عجیب و غریب برای استقبال از آن، باعث شد موسیقی دارای معنویت ایرانی از بین رود و به تدریج فراموش شود.

** ماه رمضان در همه هنرهای ایران اثرگذار بوده است
استاد دانشگاه در ادامه با تاکید بر اینکه ماه رمضان در همه هنرها به ویژه ادبیات ایران اثرگذار بوده است، تصریح کرد: ماه مبارک رمضان چند شاخه عظیم در ادبیات ایران پدید آورد که یکی از آنها رمضانیه سرایی است. چون شاعران فارسی زبان ما به سمت سراییدن شعر در ستایش رمضان رفتند، شاعران دیگر زبان های اقوام ایرانی هم به این سمت سوق یافتند، مانند عبدالله زیور و ملای جزیری و بسیاری دیگر که در شعرهای خود به عنوان مثال در کردی، ترکی و بلوچی مناجات و رمضانیه سرایی بسیار زیبایی دارند.

**رمضانیه سرایی شاخه ای از ادبیات ایرانی
جاوید با اشاره به اینکه رمضانیه سرایی خود شاخه ای از ادبیات ایران است، گفت: اما اثری که حمایت شده باشد یا کار فرهنگی که حاکی از فرهنگ رمضان باشد، وجود ندارد. اینکه یک مجموعه با موضوع دانشنامه رمضانیه در ادبیات ایران چاپ شده باشد، چنین چیزی نخواهید یافت.
وی اضافه کرد: دستگاه های فرهنگی شعار می دهند اما با بودجه ها ساختمان سازی می کنند، چون منافع آن بیشتر است، اما نویسنده ها و هنرمندان این حوزه باید با بودجه های بسیار محدود کار و هفت خوان رستم را طی کنند تا بتوانند یک کتاب چاپ کنند آن هم با بازی که ناشران سر آنها در می آورند.
این محقق موسیقی آیینی ادامه داد: به عنوان مثال یکی از ناشران، دو کتاب من را از سال 80 تاکنون نگاه داشته و چاپ نکرده است.
جاوید تصریح کرد: هنگامی هم که به دستگاه های فرهنگی مراجعه می کنیم و پیشنهادی می دهیم مانند آن است که می خواهند از بازار میوه بخرند به دنبال تخفیف هستند و فکر نمی کنند که محقق دقایق عمر خود را روی این پژوهش گذاشته است اما برای پرداخت یک کار فرهنگی هزار بهانه می تراشند.
وی گفت: هنگامی که چندین بار جشنواره برگزار می کردم از من چک ضمانت اجرا گرفتند کجای دنیا چنین کاری با هنرمند می کنند که در ایران این کار را انجام می دهند؟
این محقق افزود: کار پژوهشی در این کشور دشوار است و هر دولتی هم که آمده چه اصولگرا و چه اصلاح طلب شعار داده است. من به عنوان پژوهشگر در همه این دهه ها کار کرده ام. نگاه جدی و اصولی به فرهنگ خودمان وجود ندارد.