پیچ و خم واردات گاز از عشق‌آباد

ایران در سال‌های گذشته به‌منظور تأمین بخشی از گاز طبیعی موردنیاز مناطق شمالی و شمال شرق کشور، به‌ویژه در ماه‌های سرد سال، روزانه ۲۳ تا ۳۰ میلیون مترمکعب گاز از ترکمنستان وارد می‌کرد و به این ترتیب، به‌طور تقریبی هر سال کمتر از ۵ درصد از نیاز خود را از این طریق تأمین کرده است.

واردات گاز از ترکمنستان از مسیر خط لوله گاز وارداتی ۲۰۰کیلومتری کردبچه - کردکوی که سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید و از این خط، قابلیت واردات سالانه ۶ تا ۸ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی وجود دارد، و دوم خط لوله گاز وارداتی دولت‌آباد - سرخس - خانگیران به طول ۳۰ کیلومتر، که ظرفیت سالانه آن ۱۲ میلیارد مترمکعب است، انجام می‌شود.

 بیشینه واردات گاز طبیعی از کشور ترکمنستان در سال ۲۰۱۱ معادل روزانه ۳۲ میلیون و ۴۰۰ هزار مترمکعب بود و در ۱۵ سال گذشته به‌طور میانگین ۱۵ میلیون و ۳۰۰ هزار مترمکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد ایران شده است. با این‌ حال، مشکلات تحریمی سبب کاهش واردات گاز طبیعی ایران از ترکمنستان شد. ترکمنستان همه صادرات گاز خود به ایران را از یکم ژانویه ۲۰۱۷ به‌دلیل اختلاف پرداخت دلاری متوقف کرد و سرانجام یک دادگاه داوری بین‌المللی در سال ۲۰۲۰ به نفع ترکمنستان رأی داد.

البته ایران از همان زمان تلاش‌های فراوانی برای حل‌وفصل موضوع آغاز کرد. رئیس‌جمهوری وقت ایران، اواخر مارس ۲۰۱۸ به عشق‌آباد سفر کرد و طبق گزارش‌ها، با همتای ترکمن خود برای انجام قراردادهای سوآپ گاز ترکمنستان از طریق ایران، گفت‌وگو کرد و در اکتبر ۲۰۲۱ گزارش شد که مذاکرات برنامه‌ریزی‌شده‌ای برای حل مناقشه و ازسرگیری عرضه گاز انجام شده است.

دیوان داوری بین‌المللی در ژوئیه ۲۰۲۰ حکم داد که شرکت ملی گاز ایران باید نزدیک به ۲ میلیارد دلار را برای گازی که ترکمنستان از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ عرضه کرده بود، به ترکمن‌گاز بپردازد. اصل بدهی ایران به ترکمنستان بابت واردات گاز در دوره‌های گذشته در سه قسط تسویه شد و مذاکرات درباره جریمه به‌موقع پرداخت نشدن این بدهی با طرف ترکمنستانی در جریان است.

در آغاز سال ۲۰۲۲، قرارداد جدید سوآپ تا سقف ۲ میلیارد مترمکعب در سال بین دو کشور، به ترکمنستان اجازه داد گاز خود را از طریق سوآپ با ایران به آذربایجان بفروشد و به این ترتیب چشم‌اندازی تازه برای همکاری‌های بیشتر بین دو طرف ایجاد شد. حجم سوآپ گاز طبیعی در سال ۲۰۲۲ حدود ۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب بود که در سال ۲۰۲۳ تا حدود ۹ میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب افزایش یافت. در شرایط کنونی دو نقطه تحویل بین دو کشور برای تحویل گاز تعیین شده و درمجموع توانایی انتقال حدود ۵۰ میلیون مترمکعب در روز بین دو کشور، مهیاست.

و امروز موضوع واردات و سواپ گاز ترکمنستان آن هم با ورود به فصل سرما حل و فصل نشده به طوری که رئیس‌جمهور نیز هفته گذشته گفته است که؛ "در سازمان برنامه و بودجه همکاران می‌گفتند ترکمنستان حاضر نیست با دولت ما قرارداد گازی ببندد. می‌گویم چرا؟ می‌گویند دولت پول ما را نمی‌دهد. می‌گویند ما با دولتی که پول ما را نمی‌دهد قرارداد نمی‌بندیم برای همین با خصوصی‌ها قرارداد می‌بندیم، ما دولتی‌ها فکر می‌کنیم دیگران(خارجی‌ها) مثل خودمان هستند که  دو سال پول پیمانکار را ندهیم، به اندازه‌ای که پول دارید قرارداد ببندید چه کسی به شما گفته قرارداد ببندید و به وعده‌های خود عمل نکنید".

در هر حال موضوعی که اکنون مطرح است ما قرار نیست امسال از سمت ترکمنستان گازی دریافت کنیم، پیش‌بینی شده که دمای هوا منفی ۴ درجه سردتر باشد و ما با ۳۰۰ میلیون متر مکعب ناترازی زمان اوج مصرف مواجه خواهیم شد، چالشی که شاید می‌توانستیم امسال را با گاز ترکمنستان پشت سر بگذاریم اما فعلا این امکان برای ما وجود ندارد اما از سوی دیگر یک برگ برنده هم داریم که شاید بتوانیم از آن استفاه کنیم و آن اینکه در پی مذاکراتی که بین طرف‌های ایرانی و ترکمنی در خصوص سواپ گاز ترکمنستان از طریق جمهوری اسلامی ایران به عراق، صورت گرفته قراردادی برای سواپ گاز میان طرفین ایرانی و ترکمنستانی به امضا رسیده و بر اساس آن، مقرر شده سالانه تا سقف ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان بر اساس ساز و کار سواپ، از طریق خاک جمهوری اسلامی ایران به جمهوری عراق عرضه شود. همچنین بر اساس توافقات صورت‌گرفته، شرکت‌های ایرانی خط لوله انتقال گاز جدیدی را به طول ۱۲۵ کیلومتر به همراه سه ایستگاه افزایش فشار گاز در خاک ترکمنستان احداث خواهند کرد که می‌تواند ظرفیت صدور گاز ترکمنستان به ایران را به ۴۰ میلیارد متر مکعب در سال افزایش دهد. به نظر می‌رسد اگر ایران بتواند از ابزار سواپ گاز ترکمنستان به عراق برای کشاندن ترکمن‌ها پای میز مذاکره استفاه کند؛ شاید ماجرا فیصله یابد و فعلا تا زمانی که برنامه‌های افزایش تولید در میادین گازی به سرانجام برسد؛ چالش تامین گاز را حداقل برای مناطق شمالی کشور تاحدی برطرف کنیم.

مهران امیرمعینی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، در این باره اظهار داشت: واردات گاز از ترکمنستان باید طبق قرارداد صورت می‌گرفت که این پروسه طی نشده است ما باید در این خصوص با رعایت اصول قراردادی هم نسبت به پرداخت بدهی اقدام و هم اینکه طرف مقابل را ملزم به انتقال گاز در زمان نیاز می‌کردیم که این کار انجام نشده است.

وی افزود: بدهی گازی ایران به ترکمنستان مربوط به دهه ۹۰ بوده و اکنون چندین سال از این موضوع می‌گذرد و جرایم هم به مبلغ پرداخت نشده اضافه شده است، بنابراین با استناد به عدم پرداخت طرف ترکمن خود را محق دانسته که گازی به سمت ایران ارسال نکند.

مدیر عامل پیشین شرکت ملی صادرات گاز ایران گفت: اکنون باتوجه به ناترازی؛ صنعت گاز روزهای پرچالشی را سپری می‌کند و باتوجه به عدم توسعه بخش گاز کشور و افزایش تقاضا از سمت دیگر، متاسفانه فشارها به مردم، اقتصاد و دولت وارد می‌شود و در مورد ترکمنستان نیز باتوجه به اینکه ما قراردادی نداریم هیچ تعهدی برای طرف مقابل ایجاد نمی‌کند.

وی بیان داشت: هرچند یک نکته مثبت وجود دارد ما واسطه بین ترکمنستان و عراق در زمینه ترانزیت گاز هستیم و می‌توانیم از این اهرم روی صادرات گاز ترکمنستان به کشور عراق استفاده کنیم اما واقع امر اینکه زمان امضا قراراد گازی عشق‌آباد-بغداد ما نیز باد تکلیف واردات گاز از ترکمنستان را روشن می‌کردیم. در هر حال اکنون واسطه دو کشور هستیم و می‌توانیم از آن بعنوان عامل فشار برای نشاندن طرف ترکمن پای میز مذاکرده و انعقاد قرارداد استفاده کنیم. می‌توان به عنوان ابزار به آن توجه کرد هرچند برگ برنده نیست زیرا اگه به تعهدات عمل نکنیم جرایم خاص خود را دارد اما می‌تواند بعنوان تلنگر به طرف ترکمن تلقی شده و موضوع را حل کند.

امیرمعینی تاکید کرد: اگر زمانی که در مورد سواپ مذاکره می‌کردیم موضوع واردات را هم مطرح می‌کردیم؛ می‌توانستیم دو قرارداد واردات و سواپ داشته باشیم و باتوجه به اینکه طرف سومی هم مطرح بود این امکان را داشتیم که فشار بیشتری به طرف ترکمن وارد کنیم تا هر دو به سرانجام برسد.

 به گفته وی؛ اکنون این قرارداد صادرات گاز ترکمنستان به عراق از مسیر ایران ماهیت حقوقی مستقل پیدا کرده و سخت است که بتوان بعنوان ابزار از آن استفاده کرد.

مدیر عامل پیشین شرکت ملی صادرات گاز ایران تصریح کرد: واردات گاز از ترکمنستان و یا هر کشور دیگری که از نظر اقتصادی به صرفه باشد؛ می‌تواند برای ما منافع بدنبال داشته باشد و این منافع می‌تواند هم اقتصادی و هم سیاسی باشد، در این جهان در هم تنیده حتی اگر نیازی به واردات از هیچ کشور دنیا نداشته باشیم باید به دلایل سیاسی و اقتصادی واردات انجام شود بنابراین تجارت گاز باید مورد توجه قرار گیرد، خیلی از کشورهای دنیا هم واردکننده صرف گاز هستند ولی تجارت را هم فراموش نکرده‌اند بسیاری کشورها نیز صادرات دارند اما از واردات گاز نیز غافل نیستند تا توازن اقتصادی و سیاسی را حفظ کنند؛ بنابراین بحث تجارت فقط بحث فروش نیست موضوع خرید هم مطرح هست، خرید و فروشی که منجر به منافع اقتصادی شود و در کنار آن منافع سیاسی کشورها را هم تضمین می‌کند.

وی بیان داشت: امسال با سرد شدن هوا در تامین گاز مشکل اساسی خواهیم داشت و باید سیاستگذاران به دنبال راه حل‌های کوتاه‌مدت برای تامین گاز باشند که یکی از راهکارهای کوتاه‌مدت هم واردات است زیرا توسعه بخش گاز میان‌مدت است‌ و فعلا این امکان وجود نداریم، چون منابع مالی نداریم.

امیرمعینی با بیان اینکه ما باید از بحران اروپا درس‌های زیادی برای تامین نیاز گاز بگیریم، افزود: ما خیلی اقدامات برای عبور از ناترازی باید انجام دهیم اما چالش اساسی ما تحریم است بنابراین خیلی از راهکارها در کشور ما عملی نیست. نتیجه اینکه امسال که هوا سردتر شده مشکل داریم چون میادین را توسعه ندادیم مشکل فشارافزایی داریم چاه‌ها در نیمه دوم عمر هستند و امکان افزایش تولید نداریم چون پول و تکنولوژی لازم را نداریم.

وی بیان داشت: ما ذخایر گازی به اندازه کافی در اختیار داریم اما مشکل تکنولوژی و مالی داریم که دلیل آن سایه تحریم است.

مدیر عامل پیشین شرکت ملی صادرات گاز ایران در ادامه گفت: اگر بازار و واحدهای ال‌ان‌جی را توسعه می‌دادیم و واحدهای دریافت‌کننده گاز ال‌ان‌جی را در جنوب راه‌اندازی می‌کردیم؛ می‌توانستیم در تابستان که قیمت پایین بود ذخیره‌سازی کرده و در زمستان استفاده کنیم، ما در بخش تجارت ضعیف هستیم و همواره دنبال فروش که راحت‌ترین کار ممکن است هستیم، هیچگاه به طور جدی بازاریابی نکردیم زمانی که مشتری سمت ما آمده اقدام به فروش کردیم اما خودمان به بازارها ورود نکرده‌ایم که بتوانیم کالاهایمان را بفروشیم.

وی با اشاره به دریافت گاز از روسیه خاطرنشان کرد: دریافت گاز روسیه برخی مباحث فنی دارد که باید حل شود اما در هر حال اگر هر قدر بتوانیم بازار گاز را متنوع کنیم به نفع ما است، قدرت چانه‌زنی ما را بالا می‌برد، سیاست دنیا نیز این است که وابستگی را به یک کشور کم کند و اگر این اتفاق بیفتد هم منافع اقتصادی و هم سیاسی در پی دارد ضمن اینکه با ترکمنستان نیز باید بدنبال یک قرارداد برد-برد باشیم، یعنی بدهی‌ها را پرداخت کنیم تا بهانه قطع و یا توقف واردات را نداشته باشند.