بررسی علل خشکی تالاب قوری‌گل

در راستای پاسخ به این سوال و دلایل و پیامدهای ناشی از خشکسالی در تالاب قوری‌گل (واقع در ۴۰ کیلومتری شهر تبریز و از جاذبه‌های گردشگری شهرستان بستان آباد) یکی از سلسله نشست‌های دانشجوی مطالبه گر در گام دوم انقلاب اسلامی جامعه اسلامی دانشجویان دانشگاه تبریز به بحث خشکی تالاب قوری‌گل و علل و پیامدهای آن اختصاص یافته است.
به گزارش ایسنا، در این نشست که روز یکشنبه، ۲۳ آبان، در محل تالار شهید باکری دانشگاه تبریز برگزار شد، حسن عباس نژاد مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی، یوسف غفارزاده مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی و جلال شیری سرپرست مرکز پژوهشی مهندسی و علوم آب دانشگاه تبریز به گفت‌وگوهایی در خصوص مشکل خشکی تالاب قوری‌گل پرداختند.
در ابتدای این نشست، یوسف غفارزاده مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی با اشاره به این‌که در حدود ۳۰ سال گذشته که طرح احیای این تالاب مطرح شده، وی دارای سمت شهرستانی و مدیر آب شهرستان بستان آباد بوده است، اظهار کرد: تالاب قوری‌گل با وسعت ۱.۳۴ کیلومتر مربع، حجم متوسط آب ۱.۶ میلیون مترمکعب در سال و قرارگیری بین دو حوضه، دارای وسعت کم و حجم کوچکی است که به راحتی تحت تاثیر عوامل چون کاهش آب‌های ورودی و بارش‌ها و تبخیر قرار می‌گیرد.
وی با اشاره به معنای نام این تالاب ( قوری‌گل = برکه خشک)، افزود: تالاب قوری‌گل حجم آب بالایی نداشته و نمی‌تواند در شرایط سخت خشکسالی به تنهایی دوام بیاورد و بایستی نیاز آبی آن هر ساله تامین شود. بر این اساس در سال ۷۲ با کاهش نزولات آسمانی و ... به این نتیجه رسیدیم که حوضه این تالاب نمی‌تواند نیاز آبی‌اش را تامین کند و این حوضه جوابگوی آب موردنیاز تالاب نیست و در نهایت قوری‌گل در حال خشک شدن است.
نجات تالاب با کانال آب ۳۳ کیلومتری
وی ادامه داد: در این راستا طرحی برای کمک به تامین آب تالاب از حوزه‌های دیگر مطرح شده و نزدیکترین منبع آب انتقال مدنظر قرار گرفت. در این طرح، خط انتقال آب با طول ۳۳ کیلومتر از ارتفاعات و محل‌های برفگیر شدید عبور می‌کرد که بر این اساس چندین سرشاخه آب از حوزه سعدآباد به هم اتصال یافته و با پیوستن در اوجان چایی در نهایت به تالاب قوری‌گل می‌رسید.
غفارزاده با بیان این‌که با کار مداوم در ارتفاعات و نقاط برفگیر بالاخره این خط انتقال در سال ۷۶ به اتمام رسید، گفت: ما با این روش، همه ساله توانستیم تالاب را از خشکی نجات دهیم و آن را زنده نگه داریم. 
وی افزود: هر سال حدود یک الی ۱.۵ میلیون متر مکعب آب از این طریق به تالاب رسیده و بایستی هر ساله پیش از آغاز آبگیری، مسیر خط انتقال لایروبی و بازسازی شود. به دلیل این‌که معمولا حق آبه حوضه انتقالی، در فصل تابستان برای کشاورزان بوده، ما فقط در فصل پاییز و زمستان اقدام به آبیگری تالاب می‌کنیم و بر این اساس همکاران آب منطقه‌ای مجبور هستند تا در ارتفاعات و مناطق برفی به لایروبی مسیر انتقال بپردازند.
وی اظهار کرد: این روند در طی ۳۰ سال گذشته تداوم داشته و امسال نیز با تعبیه امکانات موردنیاز، حق آبه‌ی این تالاب با طی مسافت ۳۳ کیلومتری در روز جمعه رسیده است. 
متولی تالاب‌ها در سطح کشور، سازمان حفاظت محیط زیست است
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی با بیان این‌که متولی تالاب‌ها در سطح کشور، سازمان حفاظت محیط زیست است، افزود: شرکت آب منطقه‌ای وظیفه‌ی تامین آب و حق آبه‌ی تالاب را دارد. معمولا حق آبه‌ی این تالاب بایستی از حوضه خودش تامین شود اما به خاطر ضعف در اجرای پروژه‌ها و ساخت و سازهای بیشمار و ... ما بایستی تامین آب این تالاب را از حوضه‌های دیگر عملی سازیم.
وی اظهار کرد: مواردی چون کاهش بارش‌ها و رواناب‌ها، افزایش دو درجه‌ای دما و تبخیر از جمله عوامل طبیعی در معضل خشکی تالاب بوده و عوامل دیگر انسانی هم‌چون توسعه بیش از حد نیز وجود دارند. احداث صدها کارخانه با مجوز قانونی، احداث صنایع مختلف، اتوبان تهران-تبریز، خط راه آهن، ویلاسازی، افزایش سطح باغات منطقه از ۸۳ هکتار در سال ۷۷ به ۱۳۴ هکتار، معادن متعددی که منجر به کندن گودال‌ها و عدم پر کردن آن‌ها و در نهایت جمع شدن آب در آن‌ها شده و ... همگی تاثیری بسزایی در وضعیت کنونی تالابی دارند.
وی با تاکید بر این‌که آب این تالاب همانند فردی که از چندین نقطه خون از دست می‌دهد، در حال کاهش است، افزود: متاسفانه توسعه در منطقه ما با ظرفیت آن برابر نیست و به جای کاهش توسعه در راستای کاهش عوارض مشکلات محیطی، آن را افزایش دادیم.
قوری‌گل امسال احیا می‌شود/لزوم تخصیص ردیف بودجه‌ای مخشص برای لایروبی کانال
غفارزاده با بیان این‌که تالاب قوری‌گل با رسیدن آب موردنیاز، امسال احیا می‌شود، گفت: برای تداوم این روند بایستی سازمان مدیریت و برنامه ریزی یک ردیف بودجه مشخص برای لایروبی و بازسازی کانال انتقال آب به تالاب قوری‌گل اختصاص دهد تا دیگر دغدغه‌ی تامین اعتبار جهت بازسازی و سپس احیای این تالاب را نداشته باشیم.
در اجرای پروژه‌های مختلف به بحث آمایش سرزمینی توجهی نمی‌شود
وی خاطرنشان کرد: مشکل اصلی ما این است که در اجرای پروژه‌های مختلف به بحث آمایش سرزمینی توجهی نمی‌شود در حالی که اکنون تنها راه چاره برای نجات تالاب، مهندسی معکوس است و بایستی به عقب بازگردیم. نمی‌توانیم تمامی صنایع را در حوزه‌ای که ظرفیت چندانی ندارد جمع کنیم.
تالاب قوری‌گل در گذشته متکی به آبخوان بوده است
در ادامه حسن عباس نژاد مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی نیز با اشاره به انجام آبگیری این تالاب از روز جمعه، گفت: تالاب قوری‌گل در گذشته متکی به آبخوان بوده و از سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه می‌کرد اما در طول سالیان گذشته با مجوزهای قانونی و غیرقانونی اجازه دادیم تا از سطح آب‌های زیرزمینی به شدت بالایی برداشت شود.
وی با تاکید بر این‌که یکی از آفت‌های خشک شدن ورقه ایران، انتقال‌های بین حوزه‌ای است، افزود: قوری‌گل یک تالاب بین المللی ثبت شده در کنوانسیون رامسر و تحت مدیریت سازمان محیط زیست بوده و بعد از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، منبع آب این تالاب از سه منبع تامین می‌شود.
منابع تامین آب قوری‌گل
وی ادامه داد: منبع اول شامل نزولات آسمانی است که آب در سطح ۲۰۰ هکتاری این تالاب به صورت مستقیم وارد محدوده بلافصل شده و منبع دوم نیز چشمه‌های آب زیرزمینی است که به صورت آرتزین، آب را تامین می‌کنند. منبع سوم هم رساندن آب از حوضه‌های مختلف در طول چندین سال گذشته بوده است.
نیاز ۳.۸ میلیون مترمکعبی تالاب به آب
عباس نژاد خاطرنشان کرد: بر اساس مطالعات سازمان حفاظت محیط زیست، نیاز آبی این تالاب برابر سه میلیون و ۸۰۰ هزار مترمکعب است اما در بهترین شرایط انتقال آب از حوضه‌های دیگر، فقط ۱.۵ میلیون مترمکعب آب به آن می‌رسد و طی سال‌های گذشته با کاهش نزولات آسمانی، کشاورزان از آب‌های زیرزمینی بیشتر برداشت کرده و با افت سطح این آب‌ها مواجه شدیم. 
وی تاکید کرد: با توجه به طبیعت برنامه ریزی سطح کشور، اولویت تامین آب برای آب شرب سپس کشاورزی و صنایع است و در نهایت اگر آب باقیمانده باشد به تالاب می‌رسد. این مجموعه عوامل مختلف محیطی و انسانی و سیاست برنامه ریزی باعث شده تا قوری‌گل در وضعیت کنونی قرار بگیرد.
تالاب قوری‌گل الان خشک شده است
وی با بیان این‌که انتظار حجم آب ورودی از طریق کانال آبرسانی به تالاب عملی نشده است، ادامه داد: الان این تالاب خشک شده است. البته خشک شدن تالاب‌ها همواره یک امر طبیعی است ولی آنچه که ما را نگران می‌کند، تداوم این معضل بوده که ناشی از عوامل انسان است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی افزود: تالاب به صورت طبیعی می‌تواند آب خود را تامین کند اما ما با تخصیص حق آبه‌ی آن به سایر بخش‌ها مجبور شدیم تا برای تامین آب مورد نیاز آن به سایر حوضه‌ها برویم و دخالت ما در این خصوص باعث شده تا شرایط کنونی ایجاد شود.
سند تالاب‌ها به اسم وزارت نیرو است
وی با بیان این‌که حفاظت از محیط زیست یک وظیفه‌ی همگانی است، اظهار کرد: در راستای توسعه پایدار بایستی مباحث محیط زیستی هم مدنظر قرار بگیرند. همه تالاب‌ها و محیط زیست سطح کشور برای نظام جمهوری اسلامی بوده و سند تالاب‌ها نیز به اسم وزارت نیرو است. حفاظت از محدوده بلافصل تالاب از جمله جلوگیری از شکار، برداشت و صید در این محدوده بر عهده محیط زیست بوده اما در خصوص محدوده اکولوژیک تالاب بر اساس قانونی وظیفه‌ی آب منطقه‌ای است.
قانون، تامین آب را جزو وظایف حفاظت نمی‌داند
وی متذکر شد: موضوع حفاظت از محیط زیست با تامین آب فرق دارد. قانون، تامین آب را جزو وظایف حفاظت نمی‌داند و بر اساس ماده دو قانون حفاظت و احیای مدیریت تالاب‌ها، سازمان محیط زیست مکلف است تا نیاز آبی زیست محیطی تالاب‌ها را تعیین و وزارت نیرو نیز بایستی نسبت به تدوین و اجرای برنامه‌ها و تخصیص و تامین آب اقدام کند. 
عباس نژاد افزود: ما در محدوده‌ای که احتمال شکار و یا برداشت غیرمجاز و تخلف در محدوده بلافصل تالاب وجود داشت را فنس کشیده و مانع ایجاد کردیم و حتی دوربین وصل کردیم و اکنون اجازه هیچ گونه تغییری در این خصوص را نمی‌دهیم.
وی با بیان این‌که محیط زیست بخش مظلوم جامعه است، اظهار کرد: کل اعتبارات تملک دارایی اداره کل محیط زیست استان با ۲۱ اداره و ۴۰ پاسگاه محیط بانی در سطح استان اکنون به سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان رسیده و ما حتی اجازه‌ی دریافت هر گونه هبه را نداریم. 
وی در خصوص قطع نی‌زارهای این تالاب نیز گفت: یکی از کارکردهای هر تالابی، نیزارها است که به دلیل اخلال و احتمال آتش سوزی بایستی قطع شوند.
عباس نژاد اظهار کرد: یکی از برنامه‌های ما برای احیای این تالاب در سالجاری استفاده از جوامع محلی اطراف تالاب است و بر این اساس مرکز بازدیدکنندگان تالاب قوری‌گل را به تشکل‌ها خواهیم داد.
ریشه‌ی تمامی مشکلات و مباحث مرتبط با آب و منابع آبی کشور، غدور از سیاست‌های کلی نظام
جلال شیری سرپرست مرکز پژوهشی مهندسی و علوم آب دانشگاه تبریز نیز در ادامه این نشست اظهار کرد: ریشه‌ی تمامی مشکلات و مباحث مرتبط با آب و منابع آبی کشور در طول سالیان گذشته این بوده که از سیاست‌های کلی نظام در این خصوص غدور کردیم. مدیران سابق به هر دلیلی سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری را نادیده گرفته و یا نتوانستند ذیل بندهای آن حرکت کنند.
وی افزود: اولین بند از بندهای سیاستی مقام معظم رهبری، دو مسئله مهم لزوم وجود نگرش حوزه‌ای در خصوص مسائل آب (نه تقسیم استانی) و نبود عینی و عملی مدیریت یکپارچه منابع آبی در کشور است. 
وی ادامه داد: وقتی ما نگرش حوزه‌ای را از دست دادیم پیکره‌ی حوزه‌های آبی و منابع طبیعی را تکه تکه کردیم. طبیعت یک موجود هوشمندی است به طوری که در طول سال‌ها از بدو خلقت، آب مسیر خود را پیدا کرده و طبیعت ایجاد شده است اما دخالت‌ها و اثرات انسان زاد این موارد را بهم زده در حالی که چنین حقی را نداریم که شریان هوشمند طبیعت را بهم زنیم.
شیری اظهار کرد: وقتی ما پیکیره زنده آب را به صورت یک حوزه ندیدیم که این موضوع به مدیریان کوشری و نه استانی بازمی‌گردد، ماحصل این  می‌شود که حوضه‌های آبریزی که به صورت یک مجموعه هستند را به صورت مجزا و جزیره‌ای بررسی می‌شوند.
وی خاطرنشان کرد: استقرار مدیریت یکپارچه منابع آب به حکمرانی آب بازمی‌گردد که این مورد در دست هیچ ارگانی نیست بلکه یک فرایند مشترک بین ذی نفع و عرضه کننده یعنی مردم و دولت است که متاسفانه بستری که بایستی در اختیار وزارت نیرو جهت فعالیت در این خصوص انجام می‌گرفت، پیش نیامده است.