پژوهش و خردورزی برای توسعه فرهنگی و اقتصادی

• آقای دکتر رهگذار، چطور شد این موضوع را برای پایان نامه انتخاب کردید؟

این پژوهش، مبتنی بر دستاوردهای دکتر محمود هومن در همین خصوص شکل گرفت. او اشعار حافظ را بر اساس دوره‌های مختلف زندگی حافظ تقسیم بندی کرده بود. اما این کار در نیمه رها شده بود. دکتر هومن در سال‌های دور، در دانشگاه تهران، استاد پدرم بود. پدر من نیز سال‌ها در زمینه‌های مشترک زبان شناسی و برنامه نویسی فعالیت کرده‌اند. اما استخراج منطقی که هوش مصنوعی بتواند برای سرایش اشعار، زمان تخمینی پیشنهاد دهد، نقطه عطف این پژوهش به شمار می‌آید.

• ویژگی این پژوهش چیست؟

یکی از ویژگی ها، دیوان حافظی بود که متن آن یکسان سازی شده است. این پروژه پنج سال طول کشید. نسخه دیوان حافظی که تهیه کردم، قابلیت بازیابی واژگان ترکیبی را دارد. به گونه‌ای که برای مثال «دانش‌آموز» در متن یک کلمه شناخته شود و «دیدمش» توسط هوش مصنوعی، معادل «من او را دیدم» قابل پردازش است. هم‌چنین یافتن روش‌هایی کارا در هوش مصنوعی برای این هدف ویژه، از دست آوردهای مهم این پژوهش است. در این نرم افزار، فهم انسان به صورت ساده، شبیه سازی شده است و تفکیک موارد بر اساس مشابهت‌ها با ضریب کمترین خطا انجام می شود. گر چه علم و دانش در کشف چگونگی تفکر بشر دستاورد قابل توجهی نداشته است.

• آیا این موضوع پژوهش، پیشینه ای هم دارد؟

پیش از این دکتر رودولفو دلموند و دکتر جورافسکی و بلی با استفاده از هوش مصنوعی به تحلیل سبک شعرغربی پرداخته بودند. در زبان فارسی نیز آقایان رزازی و حمیدی پژهش‌های متعددی بر وزن و ریتم اشعار از جمله طبقه بندی وزنی شعر فارسی انجام داده اند. هم چنین آقایان عسکری و قاسمی به طبقه‌بندی تم و سبک سی شاعر در طول حدود ۱۰۰۰ سال همت گماشتند. اما طبقه بندی اتوماتیک زمانی بر آثار شاعری پر آوازه هم چون حافظ شیرازی بر حسب معنی و مفهوم شعر، نخستین بار است که انجام می‌شود.
مهمترین دستاورد این پژوهش، کمک به تصحیح حافظ به روش دکتر هومن است. به طوری که مشخص می‌شود هر غزل به کدامیک از دوره‌های شش‌گانه‌ی زندگی وی تعلق دارد. دستاورد دیگر، تبدیل دیوان حافظ به نسخه‌ی دیجیتالی منقح است که تمام قواعد زبانی در آن رعایت شده است. در زمینه هوش مصنوعی نیز مسیر برای کلاسه کردن معنوی شعر با اطلاعات اندک هموار شد. در ضمن طبقه بندی های جدیدی عنوان شده است که به درک معنوی حافظ کمک می‌کند.  تصویر نمایی روابط لغات کلیدی به کمک ماشین هم بعد دیگری در این پژوهش است که می‌تواند الگوی دانش پژوهان علاقه مند به این عرصه باشد. کارکرد روشهای هوش مصنوعی مختص به یک زمینه نیستند. بر اساس این دستاورد، اپلیکیشنی که برای شرکت پست طراحی کردم، موفقیت آمیز بود. بنابر این امکان طراحی اپلیکیشن‌هایی برای تسهیل امور بانکی، مدیریت بحران، پیش‌بینی های گوناگون در کسب و کار و بسیاری امور مدیریتی نشان می‌دهد عرصه‌ای نوین پیش روی قرار دارد.

• به بیان ساده، عملکرد اپلیکیش چیست؟

مبنای کار این اپلیکیشن، آنالیز داده‌ها و پردازش آن بر اساس مشابهت‌ها می‌باشد. اما آن چه اهیمت دارد، نوع داده‌های مشابهی است که در هر پروژه برگزیده می‌شود. برای مثال در پروژه شرکت پست، تخمین زمان رسیدن هر بسته به مقصد، بر اساس مدت زمان رسیدن بسته‌ی مشابه از مبداء مشابه به مقصد مشابه ارزیابی می‌شود. هوش مصنوعی در این اپلیکیشن، به قدرت تشخیصی نزدیک‌تر به تشخیص انسانی رسیده است و این تفاوت، ناشی از نوع آنالیز و پردازش و گزینش داده‌ها، نقطه تمایز پروژه است.

• در حال حاضر چه می کنید؟

در حال حاضر تنها استاد پاره وقت هوش مصنوعی دانشکده مهندسی دانشگاه اتاوا هستم که به دانشجویان غیرکامپیوتر، ان.ال.پی تدریس می‌کنم. موضوع محوری، کارکرد هوش مصنوعی در زمینه زبان محاوره است که موضوع درس دانشجویان کارشناسی ارشد در رشته‌های مرتبط است. همزمان پروژه های مختلف هوش مصنوعی را در دست دارم و دوره فوق دکتری را با تحقیق در زمینه‌ی رباط‌های جوابگو و سیستم های محاوره سپری می‌کنم. باور دارم، سرزمین من ایران، اولویت نخست برای هر گونه خدمت برای جهش است. اگر در این سال‌ها به توانمندی‌هایی دست یافته‌ام، شایسته می‌دانم آغوش خود را برای هر گونه پیشنهاد تدریس از سوی دانشگاه‌های ایران، بگشایم و آمادگی خود برای هر گونه همکاری در زمینه‌های پژوهشی مرتبط که دایره‌ی وسیعی را شامل می‌شود، اعلام کنم.
به اعتقاد من، سرزمینی که در آن نضج گرفته ام و مردمانی که کودکی و جوانی خود را سپری کرده‌ام، حقی بر گردن من دارند و سهمی از موفقیت من دریافت می‌کنند. برای ادای همین سهم است که به تمامی دوستان ایرانی خود که مصدر فعالیت‌های گوناگون هستند پیشنهاد داده‌ام تا از دستاورد پژوهش تفکیک مشابهتی استفاده کنند. همکاری من می‌تواند در هر سطحی انجام شود. ممکن است کسب و کاری بتواند با مشاوره و راهنمایی، خودش داده‌های ضروری را گزینش کند و پردازنده را با نیروی کار خود کد نویسی کند. بنابراین در هر سطحی، این امکان هم وجود دارد که با همفکری و همکاری، بازده فرایندهای گوناگون افزایش پیدا کند. برای مثال هر سامانه‌ای که در روند فعالیتش ارسال بسته‌ای وجود داشته باشد و مایل باشد امکان تخمین زمانی دقیق رسیدن آن را به مشتری خود بدهد، می تواند از این دستاورد بهره ببرد. تفکیک مشابهتی می تواند در زمینه هر محصولی کاربرد داشته باشد. موفقیت ما در تفکیک مشابهتی اشعار حافظ نشان داد، هر داده‌ای توسط این هوش مصنوعی قابلیت شناسایی و تفکیک دارد. در حال حاضر تمام سامانه‌های هوشمند، بر اساس کاراکتر حروف هر زبان به جست وجو می پردازند. اما این اپلیکیشن، بر اساس محتوای آن متن این کار را انجام می دهد. یعنی گام اول برای آن که یک ماشین بتواند حرف یک انسان را متوجه شود، برداشته شده است.
این آمادگی وجود دارد که افراد در تماس و مذاکره، از دستاوردهای این پژوهش بهره ببرند و همکاری سودمندی پایه گذاری شود. اولویت من برای این همکاری ها، هم وطنان ایرانی ام هستند. آسان ترین راه تماس: Arahgoza[at]uottawa[dot]ca

گفتگو: مهدی نیرومنش