دیروز شیر ایرانی، ‌امروز یوزپلنگ و فردا...

در بامداد 20 شهریور ،‌ در پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم واقع در استان خراسان شمالی سه قلاده یوزپلنگ شامل یک یوزپلنگ مادر و دو توله اش مشاهده شد که موجی از خوشحالی را در بین محیط بانان و فعالان عرصه حیات وحش بوجود آورد ؛ ‌اما به فاصله چند روز بعد از مشاهده یوزپلنگ ها؛‌ سگهای گله متعلق به دامداری های ساکن در پناهگاه، ‌یوزپلنگ ها را تعقیب کرده بودند که خوشبختانه یوزپلنگ مادر و یکی از توله ها موفق به فرار و توله دیگر هم که بالای درخت پناه گرفته بود به کمک محیط بانان نجات پیدا کرد .

تهدیدات حیات یوزپلنگ ایرانی
پناهگاه حیات وحش میاندشت به دلیل وضعیت استپی و هموار و بدون درختی که دارد جزء مطلوبترین زیستگاه های یوزپلنگ در ایران است. ‌زیرا یوزپلنگ برای حفظ سرعت برای شکار نیاز به زیستگاهی هموار دارد و با دویدن از بین درختان نمی­تواند سرعت خود را بالا نگه دارد. سوال اینجاست که در محدوده ی 125 هکتاری و حصارکشی شده ی این منطقه چرا باید دامداری ها فعالیت داشته باشند؟ چرا محیطی که تحت عنوان قلمروی یوزپلنگ برای تغذیه،‌ گشت زنی و زادآوری در نظر گرفته شده باید سگ های گله را داشته باشد که از هر نظر آموزش تهاجمی بودن دیده اند؟ آیا متولیان امر به این نکته مهم عنایت ندارند که بیماریهای حیوانات اهلی و کلونی های دامداری مانند بیماری خطرناک دیستمپر سگ سانان که از طریق سگ به یوزپلنگ قابل انتقال است می­تواند برای حیوانات وحشی مانند یوزپلنگ مهلک و کشنده باشد ؟ ‌مانند غفلتی که در خصوص آبشخور مشترک بین دام اهلی و کل و بز منطقه هفتاد قله شد و  بیماری طاعون نشخوار کنندگان کوچک در سال 1394 در استان مرکزی به دلیل ورود دام به زیستگاه کل و بز و استفاده از آبشخور مشترک باعث ابتلا و مرگ تعداد زیادی از کل و بزهای منطقه شد که دلیل این اتفاق ناگوار؛ اجاره دادن چراگاه های منطقه حفاظت شده ی هفتادقله به دامداری ها بود. بحث ورود دام و سگهای گله در کل مناطق حفاظت شده کشور موضوعی بحرانی برای حیات وحش است، ‌حفاظت اصولی با نیروی مجهز و کارآمد محیط بانی و همچنین وضع قوانین سختگیرانه برای حفظ مراتع و آبشخورها و آموزش دامداری ها باید بسیار مهم تلقی شود.
تهدیدات زیستگاهی سریع ترین جانور دنیا (با سرعت 112 کیلومتر بر ساعت)‌ شامل تخریب و به هم ریختگی زیستگاه این جانور است. به عنوان مثال توسعه کشاورزی و اسکان انسانها، ‌افزایش تعداد دام در زیستگاه یوزپلنگ از جمله این بی نظمی، محرومیت آن از منابع غذایی مناسب است زیرا وجود دام در استپ، باعث کم شدن گیاهان مرتعی و در نتیجه کاهش جمعیت سمدارانی است که غذای یوزپلنگ را تشکیل می­دهد و همچنین حیوانات اهلی مربوط به انسان که باعث اشغال آبشخورها و چشمه ها می­شوند مانع از دسترسی یوزپلنگ به منابع آب خواهند بود زیرا یوزپلنگ مخفی کار است و خود را از دسترس انسان و محل سکونت او دور نگه می­دارد. تهدیدات غیر زیستگاهی نیز شکارچیانی هستند که با سلاح گرم آن را هدف قرار می­دهند یا اینکه با موتورهای پرقدرت آن را تعقیب می­کنند،‌ متاسفانه ‌عده ای برای سرگرمی و سنجیدن سرعت و استقامت یوزپلنگ به عنوان سریع ترین جانور دنیا (سرعت یوزپلنگ در مدت سه ثانیه پس از شروع دویدن از صفر به 75 کیلومتر در ساعت می­رسد)، ‌این اقدام غیر اخلاقی را انجام می­دهند .
همچنین جاده ها  که جزء مهمترین عوامل به خطر افتادن حیات یوزپلنگها هستند، به طور مثال در یک بازه زمانی کوتاه هفت قلاده یوزپلنگ در جاده تهران – مشهد یا به عبارتی قطعه سمنان – مشهد که در حاشیه دو زیستگاه یوز ایرانی یعنی پارک ملی توران و پناهگاه حیات وحش میاندشت قرار گرفته است به دلیل تصادف با خودروها کشته شدند که البته اقداماتی همچون نصب چراغ چشمک زن در محل های عبوری یوزپلنگ ها در حال انجام است تا رانندگان در این محدوده سرعت خود را کم کنند. در حقیقت محدوده ی جاده ی  شاهرود تا سبزوار رانندگان باید برای کم کردن خطر تصادف با یوزپلنگ ، با سرعت کم و احتیاط برانند. همچنین طی ده سال گذشته 8 قلاده یوزپلنگ در جاده های یزد کشته شده اند  و مرگ و میر این گونه ی زیبا و نادر به دلیل جاده سازی انسانها در خانه و زیستگاه او است . بشخور مشترک باعثآبٱآاتا
 
طی ده سال گذشته سازمان ملل برای کمک به حفظ یوزپلنگ ایرانی حدود دو میلیون دلار  برای کمک به پروژه ی حفاظت به ایران پرداخت کرده است؛ ‌اما برای حفاظت از این ذخیره ی ژنتیکی ارزشمند چه برنامه ای انجام دادیم یا در آینده انجام خواهیم داد؟ آیا حصارکشی دور زیستگاه (حصارکشی به دور زیستگاهی که هنوز از حیوانات اهلی و سگ های گله خالی نشده است)، ‌قلاده گذاری یا گذاشتن تصویر یوزپلنگ روی پیراهن تیم های ملی ورزشی ایران کفایت می­کند ؟ (البته این قدم خوبی برای فرهنگ سازی بود که متاسفانه تصویر نیز درست روز ملی یوزپلنگ یعنی 9 شهریور از پیراهن های ملی حذف شد!) اما آنچه که یوزپلنگ به طور واقعی نیازمند آن است زیستگاهی امن و طبیعی است.

تمهیدات برای حفظ ذخیره ژنتیکی یوزپلنگ
عمده تمهیداتی که می­توان برای زادآوری و افزایش جمعیت یوز پلنگ انجام داد شامل موارد زیر می شود : آزاد گذاشتن این حیوان در زیستگاه طبیعی خودش که در آن گیاهان مرتعی و چراگاه کافی برای سمداران که در رژیم غذایی یوز پلنگ وجود دارند (حفاظت از زنجیره ی غذایی) ،‌ تقویت نیروی محیط بانی و حفاظت در زیستگاه ها،‌ ممنوعیت شکار در این مناطق و اعمال جریمه های بسیار سنگین در مورد متخلفان، ‌اختصاص بودجه ای مناسب برای خارج کردن دامداری ها و دام های اهلی از زیستگاه به منظور حفظ پوشش گیاهی و همچنین جلوگیری از حمله سگها برای حفاظت یوزپلنگ از آسیب هایی مانند استرس، ‌زخمی یا کشته شدن توسط آنها ، آموزش مردم محلی اطراف زیستگاه تا در صورت حمله احتمالی یوزپلنگ ضمن دفاع از جان خود به یوزپلنگ نیز آسیبی وارد نشود، اختصاص بودجه ای مناسب برای انجام طرح های تحقیقاتی و مطالعات ژنتیکی و حفظ آنهاست که در صورت تعامل با سازمانهای بین المللی می­توان بهره وری درستی از طرح های مطالعاتی و عملیاتی در این زمینه داشت .

موضع سازمان حفاظت محیط زیست در قبال یوزپلنگ ایرانی
اما به زعم کلانتری رییس سازمان محیط زیست، ‌در خصوص بی اهمیتی حفظ بقای یوزپلنگ ایرانی در قیاس با بحران آب در کشور، ‌باور متخصصان محیط زیست بر این است که حذف شدن هر گونه ارزشمند زیستی از پهنه ی کره ی زمین ، ‌منجر به شکستن زنجیره غذایی و به تبع آن از بین رفتن چندین گونه دیگر است که انسان را یک قدم به انقراض نزدیک تر خواهد کرد. حقیقت تلخ این است که سبب ساز بحران های مهمی همچون خشکسالی ایران به مدیریت غلط منابع آب و تهدید به انقراض گونه های ارزشمند به مدیریت غلط حیات وحش که هر دو مشکلات انسان ساز هستند برمی­گردد اما اهمیت انقراض گونه ها اگرچه که به سرعت و شتاب بحران آب در زندگی انسان تاثیرگذار نیست اما در بازه زمانی طولانی تری با حمله همه جانبه ی مدرنیته و سوءمدیریت حیات وحش به انسان و محیط زیستش آسیب خواهد زد و در واقعیت قیاس میان این دو بحران، اشتباه بزرگی است زیرا هر کدام در جای خود بسیار مهم هستند. ‌دیروز شیر ایرانی و ببر هیرکانی را از دست داده ایم ‌امروز یوزپلنگ ‌و 9 گونه دیگر (شامل گورخر ایرانی،‌ گربه شنی، ‌گربه پالاس،‌ شاه روباه، عقاب طلایی، ‌شاهین، بحری، ‌بالابان و هوبره ) در خطر انقراض هستند و فردا ممکن است حیات وحش ایران تبدیل به خاطره ای کمرنگ شود.
درک اکوسیستم و حق حیات جانداران،‌ یک اصل مهم برای حفاظت بی چون و چرا از تنوع زیستی است، ما انسانها که خود را مالک آب و خاک می­دانیم باید مسئولیت موجوداتی که میلیونها سال قبل از ما (یوزپلنگ متعلق به 9 میلیون سال قبل است) در این زیستگاهها زندگی می­کرده اند و ما در همین چند سده اخیر با عناوینی مانند تکنولوژی و مدرنیته آنها را در معرض خطر انقراض قرار داده ایم را مسئولانه متقبل شویم و این دیدگاه که انقراض یوزپلنگ در قیاس با بحران آب موضوع جزئی تری است نشان می­دهد که ما سرزمین و منابعش را بدون حس مسئولیت و صرفا برای حفظ گونه انسان می­خواهیم.
ساغر شمسی