فاجعه منا، میخ آخر بر تابوت تعامل با عربستان

«عکس‌العمل ما سخت و خشن خواهد بود». شاید این یکی از تندترین جملات مقام معظم رهبری طی چند سال گذشته علیه عربستان سعودی بود. سخنانی که روز چهارشنبه گذشته در جمع دانشجویان دانشگاه‌های افسری ارتش جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره) نوشهر توسط ایشان ایراد شد و بلافاصله پس از آن بسیاری از خبرگزاری‌های منطقه و جهان با عنوان «خبر فوری» آن را پوشش دادند. تا جایی که خبرگزاری رویترز در گزارشی نوشت: «سخنان رهبری انقلاب ایران موجب افزایش تنش‌ها میان دو کشور می‌شود».
به گزارش پایگاه خبری فریادگر، انتشار سخنان صریح رهبری انقلاب کافی بود تا سعودی‌ها بلافاصله و پس از ابلاغ پیام تسلیت پادشاه این کشور توسط وزیر بهداشت؛ انتقال پیکر جان‌باختگان این حادثه را به ایران سرعت بخشیده و به کارشکنی‌های خود پایان دهند.
هرچند گستردگی سایه اختلافات دو کشور ایران و عربستان نه رو به کوتاه شدن بود و نه در حال از بین رفتن، اما با روی کار آمدن دولت یازدهم و همچنین نزدیکی حسن روحانی به سیاست‌های منطقه‌ای «آیت‌الله هاشمی رفسنجانی» پیش‌بینی می‌شد که این اختلافات کمتر شود. اختلافاتی که به نظر می‌رسد با وجود اتفاق‌های حج امسال همچنان ادامه‌دار خواهد بود.
سایت المانیتور در همین رابطه و در گزارش روز شنبه خود و با اشاره به اندک شانس دو کشور طی دو سال گذشته برای نزدیک شدن روابط دو کشور مسلمان به هم نوشت: «فاجعه حج، شانس بهبود روابط ایران و عربستان را از بین برد». المانیتور در ادامه با اشاره به تصاویر کشته شدگان در زیر آفتاب در منا و تصاویر و فیلم‌های وحشتناکی از مردم در میان دریایی از اجساد کشته شدگان فاجعه منا خاطر نشان کرد: تمامی تصاویر و فیلم‌ها و گزارشهای رسیده از منا در یک هفته گذشته نشان‌گر تلاش غیرممکن و بی‌نتیجه بسیاری از حجاج برای زنده بودن در این فاجعه است. این صحنه‌ها شباهت بسیار زیادی به آنچه در منطقه در جریان است دارد، مبارزه و جنگیدن برای زندگی که در عراق و سوریه و یمن و بحرین و مصر و بسیاری از کشورهای دیگر دیده می‌شود. المانیتور در ادامه می‌نویسد: برای اینکه همه‌چیز واقعی‌تر باشد، آخرین تراژدی در عربستان رخ داد و حجاج ایرانی بسیاری نیز در این حادثه کشته شدند. این دو کشور در حال حاضر به طور مستقیم یا نیابتی در حال جنگ با یکدیگر در یکی از خونین‌ترین جنگ‌های تاریخ در خاورمیانه هستند جنگی که زندگی بیش از ده ها هزار نفر را تاکنون گرفته است. بسیاری واکنش‌های ایران به فاجعه منا را سیاسی تلقی کرده‌اند، تهران پس از وقوع این حادثه خواستار مدیریت مراسم حج از سوی کشورهای اسلامی شد و عربستان را به ناتوانی در اداره مراسم حج متهم کرد. این در حالی است که دیگر کشورهای عربی و اسلامی که بسیاری از حجاج آنها نیز در این فاجعه جان خود را از دست داده بودند تنها به صدور بیانیه اکتفا کردند. در نهایت آنچه روشن است این است که جهان شاهد عرصه دیگری از تقابل ایران و عربستان است و بار دیگر از متحدان و دوستان قابل احترام برای ایجاد پیام‌های موازی و واضح و قوی‌تر استفاده می‌شود. حقیقت این است که ایرانیان و عربستان سعودی می‌توانند در این شرایط با استفاده از فاجعه منا مسیر جنگ خود را تغییر دهند.
اما سابقه اختلافات بین تهران و ریاض به امضای معاهده کمپ دیوید میان مصر و اسرائیل در سال ۵۷، می‌رسد. جایی که پس از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران این کشور که به شدت از رواج گفتمان انقلاب اسلامی در منطقه ترسیده بود حمایت‌های گسترده مادی خودش را از رژیم صدام افزایش داد و به یکی از تامین‌کنندگان اصلی مخارج مادی جنگ این کشور علیه ایران تبدیل شد. اما پس از ناکام ماندن عراق و متحدانش در جنگ با ایران؛ کشتار بیرحمانه زائران ایرانی در بیت‌الله الحرام در سال ۱۳۶۶ را می‌توان یکی از مهمترین جنایت‌های این کشور علیه ایران دانست که در آن به وضوع دشمنی و کینه خود را علیه شیعیان کشورمان به نمایش گذاشت.
اما با این حال روابط ایران و عربستان در دهه هفتاد از یک آرامش نسبی برخوردار بود، آرامشی که بعدها بسیاری متوجه شدند که نشانه یک طوفان بزرگ بود. پیشرفت‌های ایران پس از جنگ و سقوط صدام حسین زمینه لازم برای افزایش قدرت و نفوذ ایران در خاورمیانه را فراهم کرد. از اين رو به سرعت چالش‌های تهران ریاض شکل منطقه‌ای به خود گرفت و در بیشتر پرونده‌های منطقه سایه این چالش‌ها ظاهر شد. در همه این سال‌ها عربستان، ایران را متهم کرده که در مسائل مرتبط با جهان عرب دخالت می‌کند یا تهران به دنبال توسعه تشیع در خاورمیانه است. ایران نیز سعودی‌ها را متهم به فتنه‌انگیزی مذهبی در منطقه می‌کند و معتقد است که سیاست‌های عربستان، امنیت خاورمیانه را تهدید کرده است. همچنین دخالت گسترده ریاض در پرونده هسته‌ای ایران و حمایت این کشور از گروهک تروریستی داعش؛ را هم می‌توان یکی از عمده‌ترین اختلافات موجود بین دو کشور دانست که به خصوص در یک سال گذشته با حرف و حدیث‌های مختلفی همراه بوده است.
هرچند بسیاری بر این باورند که این اختلافات ناشی از رقابت‌های منطقه‌ای ایران و عربستان است، اما نمونه‌های متعددی می‌توان یافت که نشان می‌دهد اساسا ساختار تعامل طرفین مدت‌هاست که از الگوی رقابت خارج شده و عملا به تقابل رسیده است. به عنوان مثال تلاش گسترده عربستان برای تحریم نفتی ایران به طور کلی خارج از چارچوب رقابت است و با توجه به اهمیت نفت در صادرات ایران، آشکارا یک اقدام خصمانه تلقی می‌‌شود.
از این رو شاید دیدار خردادماه افسر سابق سازمان اطلاعات عربستان سعودی با دستیار نخست وزیر رژیم صهیونیستی در واشنگتن را بتوان به عنوان یکی از شاخص‌ترین همفکری سعودی‌ها علیه ایران دانست. تا جایی که بلومبرگ در همین رابطه فاش کرد: «عربستان برای اینکه جلوی نفوذ ایران در خاورمیانه را بگیرد، حاضر است با اسرائیلی‌ها هم مذاکره کند.»
با این حال و در حال حاضر علاوه بر تنشی که ظرف یک هفته گذشته بین مسولان ایران و ریاض بوجود آمده؛ لیست اتهامات میان دو طرف بسیار طولانی است؛ اتهاماتی که نشان‌دهنده اختلافات ریشه‌دار طرفین است. با این حال موضوعاتی مانند مساله فلسطین، آینده سیاسی عراق، بحران سوریه، لبنان و بحرین را می‌توان از عمده‌ترین اختلافات ایران و عربستان دانست که این اختلافات پس از فجایع پی در پی ریاض در مناسک حج امسال به شدت رو به افزایش است.
گزارش : بارانا موسوی