کانونهای گردو غبار در حاشیه دریاچه ارومیه

طرح‌ تثبیت کانون‌های گرد و غبار در حاشیه دریاچه ارومیه و طرح تصفیه فاضلاب‌های شهری و انتقال پساب آن به دریاچه ارومیه، از آن دست پروژه‌هایی است که از ابتدای شروع کار ستاد احیای دریاچه ارومیه در اولویت قرار گرفته و گرچه تاکنون در اجرای این برنامه‌های مصوب، موفقیت‌هایی حاصل شده، اما هنوز ستاد به دلیل نبود اعتبارات کافی نتوانسته است به وعده‌های خود به‌طور کامل عمل کند.
به گزارش ایسنا، هفته گذشته تعدادی از خبرنگاران حوزه محیط زیست با حضور در استان آذربایجان غربی، ضمن بررسی آخرین وضعیت آبی دریاچه ارومیه از طرح‌های در دست اقدام دستگاه‌های مختلف در راستای حفظ اکوسیستم دریاچه ارومیه بازدید کردند. تثبیت کانون‌های گرد و غبار در حاشیه دریاچه ارومیه از جمله طرح‌هایی است که به دلیل آثار مخرب آن بر سلامت ساکنان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، همچنین لطمات جبران‌ناپذیر آن بر زمین‌های کشاورزی مورد توجه ستاد احیای دریاچه ارومیه از زمان شکل‌گیری این نهاد نظارتی قرار گرفته است.
یکی از مهم‌ترین کانون‌های گرد و غبار نمکی در حاشیه دریاچه ارومیه در روستای «جبل کندی» است که زمانی جزو پیکره دریاچه ارومیه بود اما امروز به بیابان و برهوتی هولناک تبدیل شده است. هنگام ورود به منطقه جبل کندی واضح‌ترین و شاید تکراری‌ترین جمله‌ای که به ذهن هر بازدیدکننده‌ای می‌آید، این است که این منطقه نمی‌تواند متعلق به استان آذربایجان غربی باشد چون همه آذربایجان غربی را به عنوان یکی از پربارش‌ترین استان‌های کشور می‌شناسند؛ استانی که نسبت به متوسط کشوری، بارش‌های خوبی دریافت می‌کند اما این واقعیت تلخ وجود دارد که مدیریت نامناسب آب و توسعه ناپایدار کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تا حدی پیش رفته که دریاچه دیروز را به بیابان امروز تبدیل کرده است؛ بیابانی که به گفته فرهاد سرخوش - مدیر دفتر ستاد احیای دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی -در سال ۱۳۷۴ به‌طور کامل زیر آب بود اما طی سال‌های گذشته به دلیل عقب‌نشینی آب دریاچه به‌تدریج به چنین شرایطی دچار شد تا اینکه در طول ۲۰ سال گذشته به دلیل کاهش ۴۰ سانتیمتر از دریاچه ارومیه در هر سال به یک بیابان تمام عیار تبدیل شد.
این مسئول استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه که در بازدید از منطقه جبل کندی همراه خبرنگاران است، می‌گوید: وسعت دریاچه ارومیه در سال ۷۴، ۵۰۰۰ کیلومتر مربع بود، درحالی‌که در شرایط حاضر به ۱۷۰۰ کیلومتر مربع تقلیل یافته است. بقیه مساحت دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته تبدیل به حاشیه شده است. بر اساس نقشه راه تعریف‌شده در ستاد احیای دریاچه ارومیه، تراز اکولوژیک دریاچه ۱۳۷۴ متر است که در این صورت ۴۰۰۰ کیلومتر مربع از دریاچه زیر آب خواهد رفت.
سرخوش با بیان اینکه از منطقه جبل کندی تا دریاچه ارومیه ۱۳ کیلومتر فاصله است،اظهارمی‌کند: جبل کندی در ۴۰ کیلومتری شمال شهر ارومیه واقع شده است و از روستاهای مشرف به دریاچه ارومیه به حساب می‌آید. در حال حاضر نیز حدود ۷۴۰۰ هکتار از زمین‌ها به شنزارهای روان مبدل شده و روز به روز بر وسعت تپه‌های آن افزوده می‌شود که تهدیدی جدی برای ۳۰ روستا اطراف این منطقه،‌ باغات و اراضی کشاورزی به شمار می‌رود حتی روستای «مقاتل» در حاشیه کانون‌های گرد و غبار جبل کندی از سال ۹۳ بر اثر طوفان‌های نمکی به تدریج مجبور به مهاجرت شدند و در حال حاضر این روستا به طور کامل خالی از سکنه شده است.
مجید موسی‌زاده - مدیر پروژه تثبیت کانون‌های گرد و غبار جبل کندی - می‌گوید: قبل از عملیات تثبیت گرد و غبار در کانون‌های غبار خیز جبل کندی به دلیل شدت طوفان‌ها به هیچ‌وجه امکان این نبود که در این عرصه بایستیم و صحبت کنیم حتی بارها این طوفان‌های مخرب باعث شکسته شدن دوربین‌های عکاسی و فیلمبرداری شد.
او در مورد نحوه ورود منابع طبیعی به دریاچه ارومیه می‌گوید: به دنبال دریافت گزارش‌های متعدد از مردم محلی مبنی بر وجود مشکلات زیست‌محیطی در اطراف دریاچه ارومیه، دانشگاه صنعتی شریف، مطالعه‌ای در این زمینه انجام داد که نتایج آن ثابت می‌کرد در این منطقه علاوه بر خشک شدن دریاچه ارومیه مشکل دیگری هم وجود دارد که گرد و غبار ناشی از خشکی دریاچه است. در همین مقطع بود که سازمان جنگل‌ها از سوی ستاد احیای دریاچه ارومیه احضار و از آن خواسته شد که تثبیت گرد و غبار را برعهده بگیرد.
مرگ سرزمین بر اثر طوفان‌های نمکی
مدیر پروژه تثبیت کانون‌های گرد و غبار با اشاره به اینکه از بهمن‌ماه سال ۹۳ عملیات تثبیت گرد و غبار در چهار کانون بحرانی آذربایجان غربی بدون تخصیص بودجه شروع شد و تاکنون بیش از ۹۵ درصد کانون‌های تحت مدیریت منابع طبیعی مهار شده است، در مورد کانون گرد و غبار جبل کندی توضیح می‌دهد: در جبل کندی، ماسه‌های روان به سمت روستاها حرکت می‌کرد و گرد و غبار ناشی از آن تا حدود ۴۰ کیلومتر را تحت تاثیر مستقیم قرار می‌داد حتی تا ۵۰۰ کیلومتر هم قابلیت حرکت داشت. گرد و غبارهایی که حاوی نمک و عناصر سنگین و به شدت خطرناک است و وقتی روی اراضی می‌نشیند باعث مرگ سرزمین می‌شود.
موسی‌زاده با اشاره به اینکه ۷۳۰۰ هکتار کانون گرد و غبار در منطقه جبل کندی شناسایی شده است، در مورد جزییات عملیات تثبیت گرد و غبار می‌گوید: ۸۳۰ هکتار قرق و ۴۸۰ هکتار عملیات کاشت انجام شده است. دو گونه بومی برای مهار گرد و غبار انتخاب شده که هر دو بومی منطقه است. یکی نهال شورگز (Tamarix) و دیگری بوته قره‌داغ (Nitraria) است. درختچه قره‌داغ گونه‌ای است که به شدت با ماسه مقابله می‌کند، به‌طوری که هر اندازه ماسه بیشتر شود، رشد این گونه نیز بیشتر می‌شود. به این شکل که ماسه را بغل می‌کند و ارتفاع می‌گیرد. این گونه می‌تواند تا چهار متر ارتفاع بگیرد و تا از طریق جذب انرژی جنبشی باد، سرعت آن را بگیرد و مانع حرکت ماسه‌ها می‌شود. این گونه هر ۱۲ روز یک‌بار تا ۱۰ نوبت، به اندازه ۳۰ لیتر آبیاری می‌شود.
میرصمد سیدموسوی - مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی- نیز با حضور در کانون غبارخیز جبل کندی با اشاره به تکلیف منابع طبیعی برای تثیبت گرد وغبار ناشی از خشکیدگی دریاچه ارومیه می‌گوید: علاوه بر کاشت بوته‌ و نهال‌ در منطقه جبل کندی، با هدف کاهش سرعت باد در این منطقه ۱۳۰ کیلومتر بادشکن غیر زنده از چوب‌های هرس‌شده درخت گز یا شاخه‌های خشک این درخت ایجاد کرده‌ایم که به دلیل طرح شطرنجی، نقش زیادی در خنثی کردن بادهای دیوانه این منطقه دارند که هر بار از یک منطقه می‌وزد. این بادشکن با همکاری با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و تامین بخشی از اعتبارات توسط این نهاد اجرایی شد.
وی می‌افزاید: منابع طبیعی در مجموع در شهرستان‌های سلماس، ارومیه و میاندوآب، پروژه‌های بیولوژیک و بیومکانیک برای مهار گرد و غبار اجرا کرده است. از سال ۹۳ تا ۹۶،‌ حدود ۲۵ میلیارد تومان برای نهال‌کاری و بوته‌کاری  در ۲۳۰۰ هکتار و تثبیت کانون‌های بحرانی در ۸۳۰۰ هکتار از اراضی این سه شهرستان انجام شده است. احداث بادشکن غیر زنده،‌ استقرار ایستگاه‌های پایش و سنجش گرد و غبار، اصلاح و پرورش گززارهای طبیعی، قرق و ساماندهی «چرا» از دیگر اقدامات انجام شده در این مناطق است.
به گزارش ایسنا، ستاد احیای دریاچه ارومیه علاوه بر تثبیت کانون‌های گرد و غبار حاشیه دریاچه ارومیه، پروژه‌هایی با هدف آبرسانی به دریاچه را مد نظر دارد. طرح تصفیه فاضلاب‌های شهری در ۱۳ محل از جمله پروژه‌های در دست اجراست که متاسفانه به دلیل کمبود اعتبارات و عدم پرداخت به موقع بودجه مصوب ستاد احیای دریاچه ارومیه به دو طرح انتقال فاضلاب تصفیه‌شده ارومیه و تبریز کاهش یافت.
یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های سفر به ارومیه، در قالب بازدید از طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه، طرح تصفیه فاضلاب شهری ارومیه با هدف انتقال آن به دریاچه ارومیه بود. دیدنی‌ بودن این طرح از این جهت است که چنین تجربه‌ای در سراسر کشور قابل اجرا است تا بتوانیم ضمن تلاش برای کاهش مصرف آب، روی آب‌های بازچرخانده‌شده نیز حداقل در احیای تالاب‌ها و دریاچه‌ها سرمایه‌گذاری کنیم البته بوی تعفن فاضلاب شهری از چندین متر مانده، ما را به محل تصفیه‌خانه فاضلاب ارومیه راهنمایی می‌کند؛ فاضلابی که طی فرآیندی نسبتا پیچیده شامل دانه‌گیری، لجن‌گیری و ... فاضلاب شهری را به پسابی با کیفیت استاندارد تبدیل می‌کند که قابلیت استفاده مجدد دارد.
متاسفانه طرح انتقال پساب تصفیه‌خانه فاضلاب ارومیه، هم به دلیل کمبود اعتبارات از برنامه عقب افتاده اما بنا به تاکید کورورش ستاری دباغی - مدیر دفتربرنامه‌ریزی، ارزیابی و کنترل طرح‌های فاضلاب استان آذربایجان غربی - در صورت تامین ۴۵ میلیارد تومان در سال جاری و تکمیل تجهیزات در نیمه اول سال ۹۸، اجرای انتقال پساب شهر ارومیه به دریاچه ارومیه به بهره‌برداری می‌رسد.
وی میافزاید: تجهیزات مورد نیاز برای تکمیل مودول (فاز) سوم تصفیه‌خانه فاضلاب ارومیه، سالانه ۵۲ میلیون متر مکعب پساب به دریاچه ارومیه منتقل خواهد شد. پیشرفت کل این فاز تصفیه‌خانه، ۷۹ درصد است که طبق مدرن‌ترین تصفیه‌خانه‌ برنامه‌ریزی شده است. تاکنون ۱۰۶ میلیارد تومان برای این طرح تخصیص داده شده و ۴۵ میلیارد تومان هم برای سال ۹۷ درستاد احیای دریاچه ارومیه مصوب شده است.  
همچنین مهرعلی فتاحی - مدیر طرح‌های فاضلاب استان آذربایجان غربی - با اشاره به سلامت فاضلاب تصفیه‌شده می‌گوید: شاخص BOD ورودی تصفیه‌خانه فاضلاب ۳۰۰ گرم در لیتر است که در خروجی این شاخص به ۱۰ میلی‌گرم در لیتر می‌رسد. بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست فاضلاب تصفیه‌شده با شاخص زیر ۴۰ گرم در لیتر برای استفاده در کشاورزی و تزریق به آب‌های سطحی فاقد ایراد است که خوشبختانه شاخص این پساب به زیر ۱۰ گرم می‌رسد.
به گزارش ایسنا، پیش از این هم بارها مسئولان ستاد احیای دریاچه ارومیه از عیسی کلانتری رئیس این ستاد گرفته تا مسعود تجریشی مدیر دفتر برنامه‌ریزی ستاد، بارها نسبت به خلف وعده‌های دولت در اختصاص بودجه‌ احیای دریاچه ارومیه اعتراض کرده و هشدار داده‌اند که در صورت عدم پرداخت اعتبارات مصوب، احیای دریاچه ارومیه در هاله ابهام قرار خواهد گرفت. در آخرین اظهار نظر تجریشی به ایسنا گفته است که ستاد احیای دریاچه ارومیه به دلیل کمبود اعتبارات از برنامه‌های خود عقب افتاده است.
تجریشی برای نمونه به طرح‌های انتقال فاضلاب‌های تصفیه‌شده در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اشاره کرده و تاکید کرده است که از مجموع ۱۳ پروژه تصفیه فاضلاب و انتقال آن به دریاچه ارومیه تنها دو پروژه تبریز و ارومیه در حال اجراست و به احتمال قوی تا پایان سال جاری تکمیل می‌شود بنابراین بیشترین ضررها متوجه پروژه‌هایی شده است که با عملیاتی کردن آن امکان رساندن آب به دریاچه ارومیه فراهم می‌شد اما به دلیل نبود اعتبارات اجرای آن امکان پذیر نشد.
به گزارش ایسنا، حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحتی بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع، حوضه‌ای کوهستانی و مرتفع در شمال غرب ایران و اراضی آن عمدتا شامل نواحی کوهستانی،‌ تپه‌ها، فلات‌ها، دریاچه،‌ دشت‌ها و سایر اراضی است. دریاچه ارومیه با ارتفاع بیش از ۱۲۷۰ متر از سطح دریا از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و جهان است. این دریاچه بزرگ‌ترین و شورترین دریاچه دائمی و داخلی ایران و گودال مستطیل شکلی است که در گودترین نقطه حوضه آبریز قرار گرفته است.