نفس‌های آخر "چشمه علی" 6000 ساله

حدود یک سال است که «چشمه علی» شهرری هم درگیرودار کم آبی، خشک شدن آب چشمه، یا گاهی اوقات بازگشت آب به این محوطه تاریخی طبیعی است؛ اما آنچه که مهم است اینکه این روزها بحث خشک شدن آب چشمه تاریخی "چشمه علی" موجبات نگرانی دلسوزان میراث تاریخی تهران را فراهم کرده است و بارها مسئولان امر هشدار دادند که چشمه تاریخی "چشمه علی" در معرض نابودی است و باید فکری به حال آن کرد.
به گزارش ایسنا، چندی پیش خلیل آبادی رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران در صحن علنی شورا ضمن هشدار در مورد خشک شدن "چشمه علی" اظهار کرده بود: شکوه و جاذبه فاخرترین اثر تاریخی شهر ری امروزه دچار خدشه شده است و من در مسیر خانه به چشمه علی رفتم و دیدم که این اثر چند هزار ساله اکنون آینه دق شده و به جای آنکه آب در آنجا باشد موش‌ها در کف استخر چشمه علی جولان می‌دهند.
این عضو شورای شهر تهران گفته بود: بار دیگر تذکر می‌دهم که خشک شدن چشمه علی به دلیل عبور تونل خط 6 و خسارت به گذرگاه انتقال آب این چشمه پذیرفته نیست و از هیات رئیسه می‌خواهم که در راستای حمایت از حقوق مردم فکری به حال این مهم داشته باشند.
همچنین سید احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران که اخیرا  از محوطه چشمه علی شهرری دیدن کرده به ایسنا می‌گوید: تا امروز ندیده بودم چشمه علی شهرری به این مرحله از خشکی برسد.
وی با بیان این‌که پیش از این و در زمان‌هایی که اعلام می‌شد چشمه علی شهرری خشک شده، حداقل یک حوضچه‌ی آب کم در وسط دریاچه هنوز وجود داشت، تاکید می‌کند: اما امروز به چشم خودم دیدم که یک قطره آب هم در این محوطه‌ تاریخی طبیعی دیگر وجود ندارد، چشمه درست در مقابل کتیبه "فتحعلی شاهی" خشکِ، خشک است.
در ادامه احمد مسجد جامعی عضو شورای شهر تهران نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به خشک شدن چشمه علی تصریح می‌کند: 31 فروردین امسال در اولین برنامه تهرانگردی خود در سال 1397 ، از نقاط دیدنی مجموعه چشمه علی بازدید کردیم تا ببینیم وضعیت چشمه علی چگونه است.
وی با اشاره به سابقه تاریخی این چشمه و اینکه "چشمه علی" سابقه تاریخی زیادی دارد و نباید صرفا  به عنوان یک چشمه‌ای که در حال خشک شدن است به آن توجه کرد، می‌گوید: چشمه علی و تپه تاریخی کنار آن، مهد تمدن و زندگی شهر باستانی ری بوده است و از آن جهت که نخستین سکونت‌گاه انسانی در محدوده تهران امروز به حساب می‌آید اهمیت خاصی دارد. طبق کاوش‌های باستان شناسی اریک اشمیت آمریکایی و گروه او در سالهای 1314 تا 1317 شمسی، قدمت سکونت در اطراف چشمه علی به حدود 6000 هزار سال پیش می رسد و حتی در این کاوش‌ها، ظروفی از سفالین و منقوش به دست آمد که برخی از آنها هم اکنون در موزه ملی ایران نگاهداری می‌شود.
وی با بیان اینکه در روایات اساطیری تاریخ ایران باستان، بنای نخستین ری را به شیث بن آدم، یا هوشنگ پیشدادی فرزند کیومرث، و عده ای هم به یکی از پسران حضرت نوح (ع) به نام روی یا رازی نسبت می دهند، ادامه می‌دهد: مهمترین سبب سکونت در این محدوده و شکل گیری تمدن چشمه علی را می‌توان در وجود این چشمه جست و جو کرد و این چشمه و نهر آن، در دوره اشکانی با نام " نهر سورن" یا " نهر سورنا" شهرت داشت و پس از سقوط ساسانیان و در قرون اولیه هجری نام این چشمه ، به " چشمه علی" معروف شد.
بنابر روایت دیگری وجود دارد که چون قاتل یکی از فرزندان خاندان علی (ع) هنگام عبور از اینجا شمشیر آغشته به خون خود را در آب این چشمه شسته، مردم تا مدت‌ها آب نهر و چشمه را مکروه می دانسته اند و پس از آن این مکان به چشمه علی شهرت یافته است
مسجدجامعی با بیان اینکه درباره نام "چشمه علی" چند روایت هست می‌افزاید: بنابر یک روایت، حضرت علی (ع) از کنار این چشمه گذشت و جای پای اسبش بر سنگی نقش بست. البته گرچه اکنون اثری از آن جای پای نیست، اما به همین سبب، اینجا به چشمه علی معروف شد. روشن است که این روایت افسانه است، زیرا می دانیم که علی امیرالمومنین(ع) هر گز به ری نیامد.
وی ادامه می‌دهد: بنابر روایت دیگری که وجود دارد آن است که چون قاتل یکی از فرزندان خاندان علی (ع) هنگام عبور از اینجا شمشیر آغشته به خون خود را در آب این چشمه شسته، مردم تا مدت ها آب نهر و چشمه را مکروه می دانسته اند و پس از آن این مکان به چشمه علی شهرت یافته است.
این عضو شورای شهر تهران یادآور می‌شود: همچنین  "ابودلف" در سفر نامه خود در این باره آورده است: " و در آن ( یعنی ری) آبی است که به آن سورین گویند که دیدم اهل ری آن را شوم و بد می‌دانند و به آن نزدیک نمی شوند که درباره این عمل مردم سوال کردم و بزرگ آنها به من جواب داد: "علت آن است که قاتل یحیی بن زید، شمشیر خونی‌اش را در این آب شست." بنابراین از آنجایی که می‌دانیم  زید پسر امام زین العابدین در کوفه قیام کرد و سرانجام در اواخر دوره بنی امیه، به شهادت رسید. پس از آن فرزندش یحیی به خراسان رفت و پس از مدتی فعالیت ، به دست عوامل خلافت شهید شد. یحیی، دلبستگان بسیار داشت و شهادت او  ناگوار بود و گویا قاتل یحیی که سر او را برای خلیفه وقت می برد، در عبور از ری شمشیر خود را در این نهر و چشمه شسته است و از قرون سه و چهار به بعد ساکنان محله‌های اطراف چشمه علی که همگی شیعه بوده‌اند آب این نهر را شوم می‌دانستند.
وی ادامه می‌دهد: در زمان سلطنت فتحلی شاه، در سال1248 قمری، سنگ نگاره زیبایی به دستور او بر فراز این چشمه ساخته شد. هرچند که  این نقوش بر اثر گذشت زمان و همچنین بی توجهی در نگاهداری و حتی مرمت، آسیب دیده؛ اما باید از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خواست تا برای حفظ و نگهداری آن تدبیر اساسی بیاندیشد. علاوه بر این، در جای این اثر ارزشمند، که قدمت که آن به بیش از 180 سال می رسد، یادگاری های مختلفی حک شده که از زیبایی‌های این اثر می کاهد. دور تا دور این کتیبه هم اشعاری به چشم می خورد که در اثر فرسایش، قابل خواندن نیستند.
وی با بیان اینکه آب چشمه علی از گذشته‌های دور بسیار زلال بوده و آب از  زیر کوه پیوسته در هزاره‌های گذشته می جوشیده و تا به امروز جریان داشته است، خاطرنشان می‌کند: متاسفانه مقدار آب به نسبت سالهای پیشین، به شدت کاهش یافته و حتی یکی از سر منشاء های این چشمه خشک شده است و خروجی  دیگری هم که از آن همچنان آب جاری بود و کودکان در محوطه آن در شنا بودند، به نسبت سالهای گذشته، کاهش چشمگیری نشان می‌دهد.
مسجد جامعی با بیان اینکه مسئولان و کارشناسان، احداث تونل متروی خط 6 را سبب اصلی کاهش آب می دانند، می‌گوید: این خط مترو از حرم حضرت عبدالعظیم آغاز می شود و بعد از عبور از ایستگاه‌های ابن بابویه، چشمه علی و دولت آباد در منطقه 20، در نهایت به سولقان، در حاشیه منطقه 5 می رسد. در نقشه اولیه احداث تونل این خط در محدوده تاریخی چشمه علی، قرار بود از مسیر دیگری عبور کند، اما بر اساس هشدار کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مبنی بر احتمال آب رسیدن به بنای تاریخی دژ رشکان، در نزدیکی چشمه علی، احداث تونل در این منطقه متوقف شد و مسیر جدیدی برای آن پیش بینی کردند ،اما این مسیر جدید را ظاهرا، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تایید کرده و کار حفر تونل خط 6، بر اساس نقشه جدید از سر گرفته شده و این مسیر بر اساس توافق صورت گرفته، در منطقه 20 کامل شد.
وی می افزاید: به گفته مسئولان و مدیران منطقه، پس از حفر تونل خط 6 در مسیر جدید، خروجی آب چشمه علی سخت کاهش یافت و حتی بر اساس برخی گفته ها، در مقطعی هم چشمه به طور کامل خشک شد، اما بعد از مدتی مجددا آب بسیار باریکی از آن جریان یافته است هرچند که شهردار منطقه 20 توضیح داد که مدیران مترو قول داده‌اند تا این آسیب را ترمیم کنند و آب چشمه علی دوباره برقرار شود.
وی با بیان اینکه این چشمه هنوز منشاء آبیاری مزارع و باغچه‌ها و درختان اطراف است، اظهار می‌کند: مسئولان مترو باید در صحن حاضر شوند و درباره موضوع توضیح دهند که چگونه مسیر دوم طراحی شده  موجب خشکیدن آب این چشمه حیاتی و باستانی شده است؟ باید برنامه‌ها و اقداماتی را که این در این زمینه انجام داده‌اند، یا انجام خواهند داد را برای نمایندگان مردم در شورا توضیح دهند.
 مسجد جامعی با طرح این سوال که آیا کارشناسانی که مسیر دوم را پیشنهاد داده اند، از مسیر آب چشمه در مسیر حفر تونل اطلاع نداشته اند؟ خاطرنشان می‌کند: سوالی هم از مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دارم که آیا همان طور که در جریان احداث مسیر تونل در نقشه اولیه، پیرامون بنای تاریخی دژ رشکان، کارشناسی و پیش بینی انجام دادند؟ نمی توانستند خطرات احتمالی مسیر دوم پیشنهادی حفر تونل را در مسدود شدن مسیر آب چشمه علی، پیش بینی و کارشناسی کنند؟
وی در پایان می‌گوید: گذشته از جنبه های باستانی، این چشمه به مناسبت انتصاب به نام مبارک علی (ع) ، در نزد مردم جایگاه خاصی دارد و شاید از همین روست که در اطراف چشمه مقبره های عمومی خاندانی شکل گرفته و برخی از بزرگان مانند میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس پر آوازه عهده ناصری در این جا دفن شده‌اند و یا زمین‌های اطراف به محل مراسم های آئینی تبدیل شده است؛ بگونه‌ای که  در نوروز  مردم  قالی‌های خود را در آب این چشمه می‌شویند.