جمعیت شناور روستایی اکثرا به کجا می روند؟

محققان ایرانی، در پژوهشی، توزیع فضایی جمعیت شناور روستایی شاغل در نقاط شهری کشور را بررسی نموده و مناطق تمرکز آن‌ها در سطح شهرستان­های ایران را شناسایی کرده‌اند.
به گزارش ایسنا، از اواسط قرن بیستم، در بیشتر کشورهای درحال‌ توسعه، به دلیل کاهش فرصت­‌های شغلی در اقتصاد روستایی، مهاجرت دائمی از آن مناطق به نقاط شهری شدت گرفته است. در سال­های اخیر نیز با بهبود سیستم‌­های حمل­‌ونقل، شاهد شکل­‌گیری نوع دیگری از تحرکات مکانی میان نواحی روستایی و شهری هستیم که در آن جابه­‌جایی دائم به محل کار، با رفت­‌وآمدهای موقت به شکل روزانه و یا هفتگی جایگزین شده است. به‌عبارت‌دیگر، بخش عمده­ای از نیروی کار بدون تغییر محل سکونت خود، روزانه و یا هفتگی بین مرزهای روستایی و شهری جابه‌­جا می­شوند که به آن‌ها جمعیت شناور گفته می‌شود.
در ایران با توجه به تقاضاهای متعدد از سوی پژوهشگران و برنامه‌­ریزان، برای اولین بار در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 و سپس در سرشماری سال 1390 بررسی جمعیت شناور، موردتوجه قرار گرفت و درباره محل کار و تحصیل، از افراد جامعه سؤال شد. نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1385 نشان می­دهد از مجموع جمعیت شاغل یا محصل 10 ساله و بیشتر، حدود 12 درصد، محل کار یا تحصیلشان در شهر یا آبادی دیگری بوده است و این مقدار در سال 1390، به حدود 15 درصد رسیده است. همچنین بر اساس آمارها، نسبت شناوری جمعیت شاغل یا محصل به شهرها و آبادی‌های دیگر، در سال­های 1385 و 1390 در نقاط روستایی بیش از دو برابر نقاط شهری بوده است.
در این خصوص، پژوهشی توسط محققین کشورمان انجام‌شده که هدف آن، بررسی توزیع فضایی جمعیت شناور روستایی شاغل در نقاط شهری کشور و شناسایی مناطق تمرکز آن‌ها در سطح شهرستان­های ایران بوده است.
محققان دانشگاه تهران که انجام این مطالعه را بر عهده داشته‌اند، سعی نموده‌اند تا از این رهگذر، زمینه لازم را برای شناسایی عوامل تأثیرگذار در شکل­‌گیری خوشه­‌ها و کانون­های استقرار جمعیت شناور روستایی و تدوین برنامه‌­های مناسب به‌منظور ساماندهی این پدیده نوظهور در ایران فراهم آورند.
در این مطالعه توصیفی تحلیلی که در مواردی، اکتشافی نیز بوده، از داده­‌های سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال 1390 استفاده شده است. همچنین در این مطالعه، به‌منظور تحلیل جمعیت شناور روستایی شاغل در نقاط شهری از سه مقیاس فضایی ملی، استانی و شهرستانی استفاده شده است.
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، سه خوشه اصلی در مرکز شمالی ایران با محوریت منطقه کلا­­ن­شهری تهران، مرکز غربی ایران با محوریت منطقه کلان­شهری اصفهان و جنوب غربی ایران با محوریت منطقه صنعتی بوشهر به‌عنوان کانون­‌های تمرکز جمعیت شناور قابل‌شناسایی هستند.
دکتر محمدرضا رضوانی، استاد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه تهران و همکارانشان می‌گویند: «خوشه اول در منطقه کلان­شهری تهران شامل شهرستان­هایی از قبیل تهران، کرج، قدس، اسلامشهر، شهریار، بهارستان، رباط­ کریم، ساوجبلاغ، ملارد، نظرآباد، آبیک، ری، طالقان، نور، چالوس، زرندیه است که بیشتر در استان­های تهران، البرز و قزوین واقع شده­اند. سهم محصول ناخالص داخلی استان تهران بدون احتساب نفت در سال 1393، برابر 25.8 درصد بوده و رتبه اول را در سطح کشور داشته است. لذا تمرکز بخش عمده­ای از مشاغل خدماتی و صنایع در استان تهران شدت و دامنه رفت­‌وآمدهای روزانه را در منطقه کلان­شهری تهران به­ شدت افزایش داده است».
به بیان محققین فوق که نتایج پژوهش خود را به‌صورت مقاله‌ای علمی پژوهشی در فصل‌نامه «پژوهش‌های روستایی» منتشر نموده‌اند: «خوشه دوم، در منطقه کلان­شهری اصفهان شامل شهرستان­های اصفهان، نطنز، برخوار، شاهین­‌شهر و میمه، خمینی‌­شهر، نجف ­آباد، فلاورجان، مبارکه، لنجان، دهاقان، تیران و کرون، شهرکرد، فارسان، کیار، بروجن، اردل و لردگان است که بیشتر در استان­های اصفهان و چهارمحال و بختیاری قرار گرفته است. استان اصفهان در سال 1393 دارای سهم 7.41 درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور بوده و بعد از تهران رتبه دوم را داشته است. در مقابل استان چهارمحال و بختیاری تولید ناخالص داخلی سهم 0.76 درصدی داشته و در رتبه 27 قرار دارد. بنابراین، تمرکز عمده صنایع و مشاغل خدماتی در استان اصفهان سبب گسترش میدان مغناطیسی شهرهای آن به استان مجاور شده و کانون عمده رفت­وآمدهای روزانه از روستا به شهر را شکل داده است».
بر اساس یافته‌های پژوهش مورد اشاره، خوشه سوم نیز در جنوب غربی ایران شامل شهرستان­های کنگان، لامرد، مهر، گراش، خلج، جم، دیر، دشتی، فرا شبند، تنگستان، بوشهر، دشتستان، گناوه، دیلم، ممسنی، هندیجان و کهگیلویه است که بیشتر در استان­های بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد واقع شده‌­اند.
دکتر رضوانی و همکارانش می‌گویند: «سهم استان بوشهر از تولید ناخالص داخلی بدون احتساب نفت در سال 1393 برابر 3.92 درصد بوده و رتبه 6 را در بین استان­های کشور به خود اختصاص داده است. در مقابل، استان کهگیلویه و بویراحمد دارای رتبه 30 و سهم 1.34 درصد بوده است. علاوه بر این، در سال‌های اخیر با سرمایه­گذاری­های جدید در استان بوشهر به‌خصوص در حوزه گاز طبیعی و صنعت، سهم این استان از ارزش افزوده بخش آب، برق و گاز طبیعی در سال 1393 به 22 درصد و رتبه اول کشور ارتقا یافته و سهم استان از ارزش افزوده بخش صنعت با جهش چشمگیری به حدود 7 درصد و رتبه 4 کشور رسیده است. این وضعیت سبب شکل­گیری رفت­وآمدهای روزانه از مناطق روستایی این استان و استان­های مجاور برای بهره­مندی از فرصت­های شغلی در بخش گاز طبیعی و صنعت شده است».
رضوانی و همکاران محققش اعتقاد دارند: «نتایج به­دست­آمده نشان می­دهد سهم نیروی کار روستایی شاغل در نقاط شهری در سال 1390 برابر 12.8 درصد بوده است. بااین‌حال، توزیع و پراکندگی آن در سطح استان­های کشور یکنواخت نیست و استان­های مازندران، تهران و خراسان رضوی بیشترین نرخ شناوری جمعیت شاغل روستایی را دارند. تمرکز و تنوع فعالیت­های اقتصادی در حوزه صنعت و خدمات مهم­ترین عواملی هستند که می­توانند تبیین­‌کننده فرایند شکل­‌گیری کانون­های اصلی جابه‌­جایی­‌های روزانه از نواحی روستایی به نقاط شهری با هدف کار باشد».
این یافته‌ها می‌توانند به تدوین برنامه‌­های مناسب به‌منظور ساماندهی خوشه­‌ ها و کانون­های استقرار جمعیت شناور روستایی شاغل در نقاط شهری کشور با توجه به تمرکز و تنوع فعالیت­های اقتصادی در حوزه صنعت و خدمات کمک نمایند.
گفتنی است، فصل‌نامه «پژوهش‌های روستایی» که به انتشار این مقاله علمی پژوهشی پرداخته، از نشریات متعلق به دانشگاه تهران است که زیر نظر قطب علمی برنامه‌ریزی دانشکده جغرافیای این دانشگاه منتشر می‌شود.