زیارت ناحیه مقدسه مرثیه‌ای که مسئولیت آفرین است

در بحار الانوار آمده است که زیارت ناحیه مقدسه یکی از زیارت‌های امام حسین(ع) است كه از جانب حضرت حجت(عج) صادر شده ‌است.

محدث قمی در نفس الهموم آورده است که این زیارت با درود بر پیامبران و اهل بیت پیامبر اكرم(ص) و امام حسین(ع) و یاران باوفایش در کربلا آغاز می‌شود. آنگاه به شرح اوصاف و کردار حضرت، پیش از جنگ، زمینه‌های جنگ، شرح شهادت و سختی‌های ایشان و عزادار شدن همه هستی می‌پردازد. در پایان، با توسل به اهل بیت و دعا پایان می‌پذیرد.

زیارت ناحیه مقدسه سوگنامه تأثرانگیز و مرثیه سوزناك امام مهدى(عج) براى جد بزرگوارشان حضرت سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا است كه عاشقان و شیفتگان اهل بیت(ع) در روز عاشورا و غیر آن زمزمه‌‌اش مى‌كنند.

زیارت مورد بحث را، به خاطر ویژگى‌هاى مخصوص به خود، باید از گنجینه‌هاى معنوى و میراث فرهنگى تاریخى شیعه دانست و پاس داشت.

در حقیقت این زیارت آموزه‌هایى از عشق، معرفت، عرفان، سوز، حماسه و توسل است. در عین حال كه مرثیه است، مسئولیت آفرین و حركت‌ساز هم هست که زیارت ناحیه مقدسه، خونگریه و سوگنامه حضرت مهدی (عج) برای سیدالشهدا (ع) است. به مواردی از مطالب این زیارت مهم می پردازیم:

ذكر فضایل و مناقب سیدالشهدا(ع)

در بخشى از سلام‌ها در زیارت ناحیه مقدسه به نمونه‌اى از فضایل و كرامات امام حسین (ع) اشاره شده است؛ مانند: «السلام على ابن خاتم الانبیاء: سلام بر فرزند خاتم پیامبران»، «السلام على من بكته ملائكه السماء: سلام بر كسى كه فرشتگان آسمان بر او گریستند»، «السلام على من اطاع الله فى سره و علانیته: سلام بر كسى كه در آشكار و نهان اطاعت خدا كرد»، «السلام على من جعل الله الشفاء فى تربته: سلام بر كسى كه خداوند شفا را در تربت او قرار داده است»، «السلام على من الاجابه تحت قُبـته: سلام بر كسى كه دعا زیر گنبدش اجابت می‌شود»، «السلام على مَنِ الائمه من ذریته: سلام بر كسى كه امامان از فرزندان او هستند».

دلدادگى به امام حسین(ع)

خدمت در محضر سالار شهیدان و توفیق یارى حضرت و شمشیر زدن در ركاب او، از بزرگترین توفیقات الهى بود كه نصیب برخى از خواص آن عصر شد. امام زمان(عج) نیز عاشق جد بزرگوار خود و مشتاق خدمت به اوست و به ما نیز می‌آموزاند كه باید این چنین بود كه در این زیارت می‌فرماید: اگر روزگار مرا به تأخیر انداخت و مقدرات از یارى و نصرت تو در روز عاشورا بازداشت، صبح و شام بر تو ندبه می‌كنم و به جاى قطرات اشك بر تو خون می‌گریم.

طرح نهضت و زمینه‌هاى قیام

هر واقعه و انقلابى كه در جهان به وقوع می‌پیوندد، نتیجه علل و عواملى است كه در به وجود آمدن آن، نقش به‌سزایى دارد. پیدایش پدیده عاشورا نیز مرهون علل و عواملى است كه رهبر این قیام، آنها را بازگو فرموده است. علتهایى مانند: فساد دستگاه خلافت، ظهور بدعت‌ها، انحطاط اخلاقى و خطر بازگشت به جاهلیت، بى عدالتى و گسترش ظلم و منكرات و... از جمله عوامل قیام سالار شهیدان است.
امام زمان(عج) در این خصوص خطاب به جد بزرگوارش می‌گویند: تا آنگاه كه ظلم و بیداد دست از آستین بیرون آورد و با سلاح به میدان آمد و گمراهان در ضلالت خود غرق شدند؛ در حالى كه تو در حرم جدت ساكن، و از ستمگران دورى گزیده بودى، در خانه و محراب به سر برده، از امیال و شهوات بركنار و با قلب و زبان به مقدار توان زشتى را زشت می‌شمردى.

زیارت ناحیه مقدسه

مراحل قیام امام حسین(ع) در زیارت ناحیه مقدسه

علامه مجلسی در بحارالانوار ذکر کرده است که امام زمان‌(عج) مراحل قیام امام حسین (ع) را در این قسمت از زیارت به سه مرحله مهم تقسیم کرده ‏اند که هر کدام از این سه مرحله توضیحاتی را می‏‌طلبد. آن سه مرحله به این شرح است.

مرحله اول: مرحله تعدی و گسترش ظلم است که امام زمان‌(عج) آن را در دو جمله متفاوت بیان فرمودند: ظلم و ستم، دست تعدی را دراز کرد و از چهره خود پرده برداشت و علنی شد و دیگر اینکه گمراهی، طرفداران خود را فرا خواند.

مرحله دوم: عکس العمل امام حسین‌(ع) در مقابل یزید.

مرحله سوم: خروج امام حسین‌(ع) از مدینه همراه با خانواده.

در اینجا به فلسفه فرمایش امام زمان‌(عج) در زیارت ناحیه مقدسه پی می‏‌بریم که فرمود: وَ اَسْفَرَ الظُّلْمُ قِنَاعَهُ؛ ظلم و ستم پرده از چهره خود برداشت.

مفهوم کلام این است که هر کس مخالف اسلام، قوانین و معتقدات مسلمانان بود و نمی‏ توانست آن را اظهار کند و یا مخالف اهل‏ بیت‌(ع) بود و می‏ ترسید که آن مخالفت را علنی کند، با رفتار و اعمال یزید تمام این افراد جسور شده، به راحتی در برابر امام حسین‌(ع)، اسلام، مکتب و قرآن قد علم کرده و به مخالفت پرداختند و تمام کینه‌هایی را که نسبت به اسلام و اهل‏ بیت‌(ع) در دل داشتند، نمایان کردند.

در هر صورت مکتب اسلام و ارزش‌های مکتبی در زمان خلافت یزید بسیار کمرنگ شد و تا سر حد فراموشی پیش رفت. تا قبل از زمان یزید مردم برای حل مشکل روحی، معنوی و یا مشکلات مادی خود به مسجد یا خانه امام‌(ع) می ‏آمدند و حتی برای رفع خستگی خود و کسب نشاط و شادمانی به طرف مسجد می‏ رفتند و با خواندن نماز مسائل خود را حل و فصل می‏ کردند؛ اما در زمان یزید مردم مسجد را کنار زده و به مجالس و محافل رقاصی و عیاشی می‏ رفتند تا روحیه بگیرند.

تا قبل از یزید، گناه، معصیت، شراب‏خوری و اعمال منافی با عفت مخفیانه صورت می‌گرفت و افراد اعمال خلاف شرع خود را از دیگران مخفی می‌کردند؛ اما در زمان خلافت یزید تمام اعمال قبیح علنی شد و دوباره مانند دوره جاهلیت، نمود پیدا کرد که امام حسین‌(ع) در مسیر خود از مدینه تا کربلا بارها به این نکته اشاره فرمودند.

امام‌ حسین(ع) آنقدر دغدغه دین پیامبر‌(ص) را دارد که تنها دلیل خروج خود علیه یزید را اصلاح امت پیامبر و احیای سنتهای فراموش شده ‏ای مانند امر به معروف و نهی از منکر برشمرده و احیای دین اصلی و حقیقی به جای دین تحریف شده را وظیفه خود می‌‌دانند.

عاشورا

مرثیه و مصیبت بعد از عاشورا

ظلم و ستم یزیدیان با کشتن فرزند پیامبر خدا(ص) پایان نپذیرفت و کینه‌هاى خود را ادامه دادند. امام (عج) دراین مورد در زیارت ناحیه مقدسه مى‌فرماید: «و رُفع على القناه رأسُکَ و سُبى اهلُکَ کالعبید، وصُفدوا فى الحدید، فوق اَقتابِ المطیاتِ، تلفحُ وجوهُهُم حر الهاجرات، یساقون فى البراری والفلوات، ایدیهم مغلوله الى الاعناقِ، یطافُ بهم فى الاسواق: سرت بر فراز نیزه قرار داشت و خانواده‌ات همچون بندگان اسیر و در غل و زنجیر قرار گرفتند. چهره شان از گرما مى‌سوخت و در بیابان‌ها و دشت‌هاى پهناور پیش بُرده می‌شدند، دستهایشان به گردن آویخته و در بازارها آنان را می‌گرداندند».

چرا زیارت ناحیه مقدسه در مفاتیح نیامده است؟

هر مؤلفى با دید خاصى به تدوین كتاب می‌پردازد؛ مثلا سید رضى كه سخنان حضرت امیرالمؤمنین(ع) را جمع‌آورى نموده، توجهش بیشتر به فصاحت و بلاغت بود؛ لذا برخى از سخنان حضرت را نیاورد.

حتى مفاتیح الجنان از ۵۴ دعاى صحیفه سجادیه، فقط دعاى مكارم الاخلاق را ذكر کرده است. البته محدث عالىمقام شیخ عباس قمى(ره) در كتاب نفس‌المهموم به بخشى از این زیارت استناد و اشاره كرده است. بنابراین شاید به خاطر طولانى بودن این زیارت و ذكر كردن زیارت عاشورا در مفاتیح‌الجنان، ایشان ذكر آن را لازم ندانسته است.

حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی شاه آبادی در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به اختصار در کتاب مفاتیح الجنان گفت: محدث قمی بیشترین تاکیدش در باب زیارات بر زاد المعاد مجلسی و کتاب اقبال سید بن طاووس بوده است و زیارت ناحیه مقدسه در این دو کتاب نیامده است.

وی ادامه داد: زیارت ناحیه مقدسه در مزار مرحوم محمد بن مشهدی نقل شده است، اگرچه این کتاب، کتاب مشهور و معروفی است، اما محدث قمی بنای استفاده را بر آن دو کتابی که ذکر کردیم گذاشته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید افزود: محدث قمی مکرر در ذیل زیارت‌ها بیان کرده که بنای بر اختصار داریم. این زیارت، طبق نقل ابن مشهدی، از زیارت‌های روز عاشورا است و مرحوم قمی، در باب زیارت عاشورا، در مقام استقصای تمام زیارات عاشورا نبوده است؛ بلکه فقط دو زیارت را آورده و به همان دو اکتفا کرده است.

وی همچنین درخصوص مستند بودن زیارت ناحیه مقدسه گفت: این زیارت از طریق یكى از نایبان خاص امام زمان(عج) به دست برخى از اساتید شیخ مفید و سپس به شیخ مفید و سید مرتضى و ابن مشهدى رسیده است. زیارت ناحیه داراى سندهاى مختلف و معتبر بوده، در كتابهاى این سه بزرگوار ثبت و ضبط گردیده است. متأخرین از سید بن طاووس تا زمان حال نیز آن را نقل و صریحاً تأیید كرده‌اند.

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: ضمن آنكه مضامین این زیارت همسو با روایات و سایر زیارت‌هاست و عبارات گویا و معانى عمیق و دقیقش، شاهد صدقى است كه این زیارت از ناحیه معصوم صادر شده است. ابن مشهدى در كتاب «المزار الكبیر» این زیارت را نقل کرده و در مقدمه كتابش نیز فرموده است: فقط احادیث مستند و صحیح را در این كتاب مى‌آورم.

حجت الاسلام شاه آبادی نیز در این زمینه عنوان کرد: زیارت ناحیه مقدسه جزو روایات مرسل است و مستند نیست از نظر روایی، اما مستند بودن به این معنا نیست که معتبر نیست زیرا این زیارت از مرحوم مفید نقل شده است.

وی گفت: گاهی اوقات می‌خواهیم با امام زمان(عج) انسی بگیریم، متن زیارت نامه‌ای را پیدا می‌کنیم که بزرگان نقل کرده‌اند و منسوب به امام زمان(عج) است، اینجا نمی‌گوییم آیا مستند است یا نه زیرا علما نقل کرده‌اند اما به اندازه روایات فقهی معتبر نیستند.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید ادامه داد: در میان خود زیارات هم بعضی زیارات اعتبار بیشتری دارد مانند زیارت عاشورا.

زیارت ناحیه مقدسه

عبارت «ناشرات الشعور» که در این زیارت آمده است را چگونه می‌توان پذیرفت و آیا می‌توان ادعا کرد حضرت زینب کبری(ع) و سایر بانوان همراه ایشان، پس از واقعه شهادت امام حسین(ع)، با گیسوان پریشان و بدون حجاب، سراسیمه از خیمه‌ها بیرون آمدند؟

عبارت خرجن من الخدور ناشرات الشعورک، ناظر به پریشان‌کردن مو توسط بانوان اهل بیت است و به تنهایی نمی‌تواند دلیلی بر نپذیرفتن این زیارت باشد، چون چند تفسیر و توجیه می‌توان برای این اتفاق بیان کرد.

به عنوان نمونه در مجله مهدویت حوزه علمیه قم از استاد شیخ نجم الدین طبسی با این مضمون آمده است که، خارج شدن بانوان حرم از خیمه‌ها با موهای پریشان، ملازم با نگاه نامحرمان به آنها نیست زیرا بین خود خیمه‌ها فاصله و موانع وجود داشت و هم چنین بین خیمه تا میدان جنگ فاصله زیاد بوده است.

ابن مشهدی در مزار الکبیر با مضمونی این چنین آورده است که احتمال دارد این جمله مربوط به اکثریت بانوان باشد نه همه آنها؛ زیرا معلوم نیست بانوانی مانند حضرت زینب و حضرت سکینه(س) نیز موهای خود را پریشان کرده باشند.

در تاریخ نیز بارها حتی در حضور معصومان اتفاق افتاده است. اما توبیخی متوجه این بانوان نبوده، بلکه مورد دلجویی آنان نیز قرار گرفتند. به یک مورد که در جنگ احد اتفاق افتاده اشاره می‌کنیم که در کتاب کافی نقل شده است:

پیامبر(ص) بر آنها [اهل مدینه] وارد شد و زنان انصار دمِ درِ خانه‌‌‏ها در انتظار بودند و مردان‏شان بیرون آمده و خود را در پناه پیامبر می‏‌كشیدند و از او معذرت می‌خواستند.

زنان انصار همه چهره‌‏ها خراشیده و موى پریشان كرده و گریبان دریده و در برابر پیامبر(ص) ایستاده بودند؛ پیامبر آنها را دلدارى داد و به زبان خوش با آنها سخن گفت و به آنها دستور داد خود را بپوشند و به خانه‏‌هاى خود بروند.

و دیگر اینکه این شیوه، بین عرب، رسم و عرف بوده است؛ زن‌‌های عرب وقتی که بر آنها یک مصیبت وارد می‌‌شود برای این‌‌که شدت مصیبت را نشان دهند این کار را انجام می‌‌دادند. موی زن با آن‌ که مظهر زیبایی زن و مظهر جمال زن هست حاضر است در این مصیبت این موها را این طوری پریشان کند و حتی آن را بِکَند. بنابراین می توان گفت بانوان اهل بیت(ع) نیز به دور از نگاه نامحرمان این کار را برای بیان عظمت مصیبت انجام دادند. وقتی این کار بیانگر ضعف نباشد، بلکه برای بیان عظمت مصیبت باشد، هیچ اشکالی ندارد.

حجت الاسلام شاه آبادی هم در این زمینه با اشاره به لفظ "ناشرات الشعور" در زیارت ناحیه مقدسه تصریح کرد: ناشرات الشعور یعنی در حالی آمدند که موهایشان پریشان بود نه اینکه موهای پریشان دیده می شد.

وی ادامه داد: این پریشانی موها نشان از عمق عزاداری است که یک خانم از خود بیخود می‌شود و دیگر به فکر مرتب کردن موهایش نیست، یعنی موها زیر چادر ژولیده و پریشان است.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در پایان افزود: گیسوی پریشان، با مکشوف بودن سر و بدون حجاب بودن، هیچ تلازمی ندارد؛ چون ممکن است و حتماً نیز همین است که گیسوان خود را برای حزن و مصیبت و عزا، زیر چادر و عبا و حجاب کامل پریشان کرده باشند.