اتوماسیون بازار کار: تحول و تأثیرات آن بر نیروی انسانی در ایران

اگرچه ایران در مسیر اتوماسیون نسبت به کشورهای پیشرفته عقب‌تر است، نشانه‌هایی از تحول در برخی بخش‌ها دیده می‌شود. در صنعت نفت و گاز، استفاده از ربات‌های بازرسی خطوط لوله در میدان‌های جنوبی، علاوه بر کاهش خطرات جانی، دقت تشخیص نقص‌ها را تا ۴۰ درصد افزایش داده است. در خودروسازی، خطوط تولید نیمه‌خودکار ایران‌خودرو و سایپا، نمونه‌هایی از تلاش‌ها برای کاهش وابستگی به نیروی کار یدی هستند، هرچند این تلاش‌ها به‌دلیل تحریم‌ها و محدودیت در واردات قطعات، با کندی پیش می‌روند. در بخش کشاورزی، استان‌های شمالی ایران شاهد استفاده از تراکتورهای مجهز به GPS و سیستم‌های آبیاری هوشمند هستند، فناوری‌هایی که به گفته کارشناسان، در صورت گسترش، می‌توانند مصرف آب را تا ۳۰ درصد کاهش دهند.
با این حال، موانع جدی پیشِروی این تحولات وجود دارد. تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌های روز را محدود کرده، به‌گونه‌ای که حتی شرکت‌های ایرانی علاقه‌مند به اتوماسیون، مجبورند از تجهیزات دست‌دوم یا نرم‌افزارهای اصلاح‌شده استفاده کنند. از سوی دیگر، نگرش سنتی مدیران در بسیاری از سازمان‌ها – به‌ویژه در بخش دولتی – باعث می‌شود فرآیندهای قدیمی سال‌ها بدون بازنگری فناورانه ادامه یابند. یک نمونه آشکار، استفاده گسترده از نیروی انسانی برای امور اداری تکراری در ادارات است، درحالی‌که اتوماسیون این فرآیندها می‌تواند سالانه میلیاردها تومان در زمان و هزینه صرفه‌جویی کند.

تأثیرات دوگانه بر اشتغال: نابودی مشاغل یا خلق فرصت‌های نو؟

اتوماسیون در ایران، مانند دیگر نقاط جهان، تأثیری دوگانه دارد. از یک سو، مشاغلی که به مهارت‌های ساده و تکرارشونده وابسته‌اند – مانند اپراتوری ماشین‌آلات صنعتی، کار در خط مونتاژ، یا خدمات پشتیبانی اداری – در معرض خطر جایگزینی با ربات‌ها و نرم‌افزارها قرار دارند.
آمارهای رسمی نشان می‌دهد حدود ۳.۵ میلیون نفر در ایران در مشاغل کم‌مهارت مشغولند که بخش قابل‌توجهی از آن‌ها را جوانان تشکیل می‌دهند. جایگزینی این مشاغل بدون برنامه‌ریزی برای بازآموزی نیروها، می‌تواند بحران بیکاری را تشدید کند، به‌ویژه در استان‌هایی مانند خوزستان یا کرمانشاه که اقتصاد آن‌ها به صنایع سنتی وابسته است.
اما روی دیگر سکه، ظهور فرصت‌های شغلی نوین است. رشد استارت‌آپ‌های فناوری در تهران، اصفهان، و شیراز – مانند پلتفرم‌های دیجیتال مارکتینگ، شرکت‌های توسعه‌دهنده نرم‌افزارهای صنعتی، و استارت‌آپ‌های فعال در حوزه اینترنت اشیا – نشان می‌دهد چگونه اتوماسیون می‌تواند اشتغال‌زایی کند. برای مثال، یک استارت‌آپ ایرانی در حوزه کشاورزی هوشمند، با ادغام حسگرهای IoT و تحلیل داده، موفق شده برای ده‌ها مهندس جوان و متخصص داده، شغل ایجاد کند. این تحولات بیانگر آن است که اتوماسیون نه صرفاً حذف شغل، بلکه تغییر ماهیت مشاغل است.

شکاف مهارتی: زخم کهنه نظام آموزشی ایران

یکی از عمیق‌ترین چالش‌های ایران در مواجهه با اتوماسیون، ناتوانی سیستم آموزشی در تربیت نیروی کار متناسب با نیازهای جدید است. دانشگاه‌های ایران هنوز بر محفوظات نظری و رشته‌های علوم انسانی غیرکاربردی متمرکزند، درحالی‌که صنایع به مهارت‌هایی مانند برنامه‌نویسی پایتون، تحلیل داده‌های کلان (Big Data)، یا مدیریت پروژه‌های فناوری‌محور نیاز دارند. نتیجه این شکاف، بیکاری گسترده فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است؛ براساس داده‌های وزارت کار، حدود ۴۰ درصد از بیکاران ایران دارای مدرک لیسانس یا بالاترند.
این مسئله برای زنان پیچیده‌تر است. با وجود اینکه زنان ۶۵ درصد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ایران را تشکیل می‌دهند، سهم آن‌ها از بازار کار کمتر از ۲۰ درصد است. اتوماسیون، در صورتی‌که با آموزش مهارت‌های دیجیتال به زنان همراه نشود، ممکن است این شکاف جنسیتی را عمیق‌تر کند. بااین‌حال، تجربه شرکت‌های فناوری در ایران نشان می‌دهد زنان در حوزه‌هایی مانند طراحی نرم‌افزار یا مدیریت شبکه‌های اجتماعی عملکرد درخشانی دارند، که بیانگر ظرفیت بالای اشتغال‌زایی در صورت فراهم بودن بستر آموزشی است.

اتوماسیون و اقتصاد ایران: راهی برای فرار از چالش‌ها؟

اتوماسیون در شرایط کنونی ایران می‌تواند همزمان نقش دارو و سم را ایفا کند. از جنبه مثبت، افزایش بهره‌وری در صنایعی مانند فولاد، پتروشیمی، یا نساجی – که با مشکلاتی مانند مصرف بالای انرژی یا ضایعات دست و پنجه نرم می‌کنند – می‌تواند رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای جهانی را بهبود بخشد. برای مثال، استفاده از سیستم‌های هوشمند در پالایشگاه‌ها، علاوه بر کاهش هزینه‌های عملیاتی، انتشار گازهای گلخانه‌ای را نیز محدود می‌کند که در شرایط فشارهای بین‌المللی زیست‌محیطی، یک مزیت استراتژیک محسوب می‌شود.
اما خطرات نیز جدی‌اند. وابستگی به فناوری‌های وارداتی – به‌دلیل ضعف تولید داخلی – ممکن است اتوماسیون را به عاملی برای خروج ارز تبدیل کند. همچنین، تمرکز جغرافیایی مشاغل جدید در کلان‌شهرهایی مانند تهران، می‌تواند مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک را تشدید کند و شکاف توسعه بین مناطق را عمیق‌تر سازد. علاوه‌براین، نبود قوانین شفاف برای حمایت از کارگران جایگزین‌شده – مانند بیمه بیکاری یا دوره‌های بازآموزی رایگان – خطر اعتراضات اجتماعی را افزایش می‌دهد.

راهبردهای عملی برای عبور از بحران

برای تبدیل اتوماسیون به یک فرصت، نیاز به همکاری سه‌جانبه بین دولت، بخش خصوصی، و نهادهای آموزشی است:
۱. دولت:

• ایجاد «صندوق ملی اتوماسیون» با هدف اعطای وام‌های کم‌بهره به شرکت‌هایی که همزمان با خرید فناوری، برنامه بازآموزی نیروهای قدیمی را اجرا می‌کنند.
  اصلاح قوانین کار به‌نحوی که مشوق استخدام نیروهای ماهر در حوزه‌های دیجیتال باشد.
  توسعه زیرساخت‌های اینترنت پرسرعت در مناطق محروم تا امکان اشتغال در مشاغل دورکاری (مانند برنامه‌نویسی یا طراحی گرافیک) فراهم شود.

۲. بخش خصوصی:

• سرمایه‌گذاری در «آکادمی‌های مهارتی» با همکاری استارت‌آپ‌ها، مانند آنچه در مجموعه‌هایی مانند «دیجی‌کالا» یا «آپارات» تجربه شده است.
  طراحی برنامه‌های کارآموزی (Internship) هدفمند برای دانشجویان، با تمرکز بر پروژه‌های واقعی مرتبط با اتوماسیون.

۳. نهادهای آموزشی:

• بازنگری در سرفصل‌های درسی رشته‌های مهندسی و فنی، با افزودن واحدهایی مانند «هوش مصنوعی در صنعت» یا «مدیریت سامانه‌های خودکار».
  ایجاد دوره‌های مهارت‌محور کوتاه‌مدت (۶ ماهه) برای مشاغلی مانند «اپراتور ربات‌های صنعتی» یا «تکنسین اینترنت اشیا» با گواهی معتبر.

نتیجه‌گیری: آینده در دستان آماده‌هاست

اتوماسیون برای ایران یک انتخاب نیست، بلکه واقعیتی اجتناب‌ناپذیر است. تفاوت بین یک فاجعه اقتصادی و یک جهش توسعه‌یافته، در آمادگی جامعه برای پذیرش این تحول نهفته است. تاریخ اقتصادی جهان نشان می‌دهد کشورهایی مانند کره جنوبی یا سنگاپور که توانستند آموزش و صنعت را همگام با فناوری پیش ببرند، امروز در جایگاه رهبری جهانی ایستاده‌اند.
ایران نیز – با وجود همه محدودیت‌ها – می‌تواند با تکیه بر نیروی جوان و خلاق خود، از این موج به‌عنوان فرصتی برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و ایجاد اشتغال پایدار استفاده کند. اما این امر محقق نخواهد شد، مگر با خروج از روزمرگی، سرمایه‌گذاری جسورانه در فناوری، و مهم‌تر از همه، باور به اینکه «آینده را باید ساخت، نه اینکه منتظر آن نشست».
منبع محتوا: خبردون