همه چیز درباره اردشیر جهانیان

شادروان اردشیر جهانیان، بزرگمردی که در درازنای زندگی ارزنده و پربار خود بنیادگذار کارهای ارزشمند و نیک، چه برای زرتشتیان، چه برای همه‌ی ایرانیان و حتا می‌توان گفت بازرگانی با آوازه‌ی جهانی بوده است. اردشیر جهانیان از نیک‌‌نامان و نیک‌اندیشان زرتشتی، در خانواده‌ای بازرگان پیشه پرورش یافت. پدرش گودرز جهانیان از بزرگان یزد، مدیر تجارتخانه جهانیان و مادر او لعل فیروز نام داشت.
به گزارش امرداد، زرتشتیان بازرگان پیشه‌ای که با پارسیان هند در مراوده‌ی بازرگانی گسترده‌ای بودند، نقش به سزایی را در امور اقتصادی کشور برعهده داشتند. گسترش اقتصاد جهانی، رونق دوچندان بازرگانی ایران را به ارمغان آورد. به‌ویژه آن که زرتشتیان به درستکاری و نیک‌کرداری شناخته می‌شدند و مورد اعتماد مردم و حکومت وقت بودند. به‌گونه‌ا‌ی که تجارتخانه‌های زرتشتیان در دوره قاجار از مهمترین بنگاه‌های اقتصادی ایران به شمار می‌آمدند. بنیادگذاری تجارتخانه‌های پرآوازه‌ای چون جمشیدیان، جهانیان و یگانگی در این دوره بیانگر قدرت اقتصادی زرتشتیان در این دوره از تاریخ است.
در سودای پیشه پدر
بخش بزرگی از تاریخ در دل زندگی‌نامه‌ی افراد بزرگ و سرشناس پنهان است. اردشیر جهانیان اندیشه‌ی بازرگان بودن را از پدر به ارث برده بود. پدر وی از بازرگانان سرشناس و یکی از بنیانگذاران تجارتخانه جهانیان بود. جهانیان، خانواده‌ای بزرگ از بازرگانان زرتشتی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، نیای این خاندان شاه‌جهان نام داشت و از همین رو فرزندان او پرویز، خسرو، رستم، بهرام و گودرز نام جهانیان را برای خانواده‌ی خود برگزیدند. تجارتخانه‌ی جهانیان را سال ۱۲۷۴ خورشیدی، خسرو شاه‌جهان به همراهی برادرانش، پرویز، گودرز، بهرام و رستم، از ملاکان بزرگ زرتشتی در یزد بنیاد نهاد و کمابیش در سراسر ایران و گسترده‌تر از آن، در خارج از مرزهای ایران فعالیت آنها فراگیر شد. برادران جهانیان به خوبی از عهده‌ی کار بازرگانی برآمدند و سررشته تجارت پنبه ایران را به‌دست گرفتند. به‌گونه‌ای که بسته‌بندی در عدل‌های همسان به بازارهای جهانی می‌فرستادند. تجارتخانه‌ جهانیان‌ از موفق‌ترین‌ تجارتخانه‌های‌ دوران‌ قاجار بود كه‌ به شوند مدیریت سازماندهی‌شده و مناسبات‌ تجاری‌ با كشورهای‌ خارجی‌ چون‌ هند، انگلیس‌، چین‌، سوئد و آمریكا، به‌‌ویژه‌ در زمینه‌‌ی صادرات‌ پنبه‌، موفقیت‌ شایانی‌ به‌دست‌ آورد. با گسترش فعالیت بازرگانی، برادران جهانیان به صرافی و بانکداری رو آوردند. تجارت‌خانه جهانیان همزمان با سال‌های پادشاهی مظفرالدین‌شاه و پایان دوره‌ی قاجار، در شهرهای یزد، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس، رفسنجان و نمایندگی‌های آن در لندن و بمبئی، فعالیت‌های گسترده‌ای داشت. مدیریت شعبه‌ی تهران را گودرز شاه‌جهان، پدر اردشیر جهانیان به همراه یکی دیگر از برادرانش بر دوش گرفت. خوش‌نامی این تجارتخانه به اندازه‌ای بود که برات‌ها و رسید صندوق آن مانند اسکناس اعتبار داشت و دست به دست می‌چرخید. اما رونق تجارتخانه جهانیان چندان پابرجا نماند. آغاز انقلاب مشروطه، آغازی بر پایان کار تجارتخانه و بانکداری جهانیان بود. عوامل بازدارنده‌ی بسیاری، پیشرفت چشمگیر موسسه تجاری جهانیان را در سال 1291 خورشیدی به ورشکستگی و پایان کار رساند.
خانواده جهانیان به جز فعالیت بازگانی به کارهای صرافی و بانکداری نیز می‌پرداختند به گونه‌ای که نخستین چک تضمینی غیردولتی در ایران از سوی این موسسه گسترش یافت. در سال 1279 بانک جهانیان در شیراز بنیادگذاری شد و در تهران و دیگر شهرهای جنوبی ایران نیز شعبه‌هایی راه‌اندازی کرد. از دیگر فعالیت‌های اقتصادی این خانواده که می‌توان برشمرد: بنیادگذاری نخستین شرکت گوشت، حفر قنات و آبادانی زمین‌های شهرهای مرکزی ایران مانند یزد، رفسنجان، کرمان و مشارکت در بنیادگذاری نخستین شرکت سهامی تلفن. اسناد موجود نشان می‌دهد که مراودات اقتصادی زیادی میان این خانواده و حکومت وجود داشته از جمله مظفرالدین‌شاه بارها برای سفرهای خارجی و راه‌اندازی امور از آنها پول قرض کرد. به رغم پیشرفت سریع و چشمگیر خانواده جهانیان در امور اقتصادی، خیلی زود تجارت‌خانه‌ی آنان دچار ورشکستگی شد. شوندهای بی‌شماری برای این رکود بیان شد که مهمترین آن تهدید منافع بیگانگان در ایران به شوند اعتماد مردم به فعالیت‌های بانکی تجارت‌خانه‌ی جهانیان در نتیجه از رونق افتادن بانک‌های روسی و انگلیسی در ایران که منجر به واکنش و زمینه‌سازی آنان برای سقوط این تجارتخانه شد.
در طرح پشتیبانی مالی از جنبش مشروطه‌خواهان سبب برانگیخته شدن دشمنی مستبدان با جهانیان شد و سرانجام به قتل دو تن از ‌مدیران تجارتخانه پرویز شاه‌جهان، مدیرتجارت‌خانه‌ی یزد و فریدون خسرو اهرستانی مدیر تجارتخانه تهران و تبعید خسرو شاه‌جهان، مدیر کل تجارتخانه جهانیان به خارج از کشور شد. قتل پرویز موجب شد پارسیان هند که قصد داشتند پس از بنیادگذاری بانک ملی در سرمایه‌گذاری در آن نقش داشته باشند و از تصمیم خود روگردان شدند. در نتیجه رشته امور از هم گسیخته و بانک‌های خارجی با استفاده از فرصت پیش آمده از دادن اعتبار زیاد و قطع ناگهانی آن موجب ورشکستگی کامل تجارتخانه در سال ۱۳۳۰ شدند. تجارتخانه جهانیان با فرازونشیب‌های بسیاری که پشت سرگذاشت، سرانجام کار در سال ۱۳۵۹ از سوی نگهبان ملک مصادره و در سال ۱۳۹۴ تخریب و درختان باغ آن شبانه بریده شد.
ادامه‌ی راه …
از خانواده جهانیان پس از ورشکستگی تنها برخی از آنها مثل گودرز به فعالیت اقتصادی ادامه داد اما اعتبار گذشته به دست نیامد بیشتر بازماندگان جهانیان و خانواده به خارج از کشور به‌ویژه آمریکا و کانادا رفتند. از مهم‌ترین افراد این خانواده اردشیر جهانیان است که مدتی سردبیر ماهنامه هوخت بود. اردشیر جهانیان در سال ۱۳۳۶ خورشیدی در ساختمان تجارتخانه جهانیان پدر و عموها، شرکت مهرآیین را راه‌اندازی کرد. پس از آن، تجارتخانه را به تجارتخانه اردشیر و شرکا تغییر نام داد. اردشیر جهانیان نخستین نمایندگی واردات محصولات شرکت زیمنس به ایران را دریافت کرد و در این ساختمان که در میان برخی به الکتروتل (الکترو تلفن) شناخته شده بود، دستگاه‌های مخابراتی شرکت زیمنس را به مشتریان عرضه می‌کرد. او همچنین با همکاری شرکت‌های بلژیکی، نمایندگی واردات کریستال‌های بلژیکی را گرفت.
برادران اردشیر پس از ورشکستگی تجارتخانه‌ی پدر و عموها، نام خانوادگی خود را تغییر دادند. شاه‌جهان، برادر بزرگ نام‌خانوادگی‌اش را گودرز گذاشت. دو برادر دیگر فریدون و مهربان نام‌خانوادگی‌ ورزا را انتخاب کردند و اردشیر چون شناسنامه‌ی وی صادره از قزوین بود نام جهانیان را برای خود نگاه داشت. این چهار برادر می‌خواستند شرکت‌های گوناگونی در تهران بنیاد کنند تا نام پیشین، جهانیان، بر روی این شرکت‌ها ماندگار بماند. تغییر نام خانوادگی فقط برای ورشکستگی شرکت جهانیان در یزد بود. آنها زندگیشان را از سفر به تهران آغاز کردند؛ با گرفتن وام، کوشش و همبستگی زیاد شرکت‌های خیابان لاله‌زار-فردوسی را راه‌اندازی کردند.
نام نیک بماند
گذشتگان ما در انجامِ نیکوکاری تنها به پویندگی و بالندگی جامعه می‌اندیشیدند. 74 سال پیش، اردشیر جهانیان و برادران، شاه‌جهان گودرز، فریدون ورزا و مهربان ورزا فرزندان شادروان گودرز شاه‌جهان جهانیان به نامگانه پدر خود بیمارستان موقوفه گودرز از دیرین‌ترین و نخستین مرکز بهداشتی درمانی خصوصی استان یزد را در سال 1326 خورشیدی بنیاد نهادند و از همان زمان وقف شده است. ساختمان یاد شده بر روی زمین موروثی ساخته شد. هزینه ساخت را فرزندان زنده‌یاد گودرز شاه‌جهان جهانیان پرداخت کردند. بیمارستان سال 1367 زیر پوشش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی قرارگرفت. سرپرستی آن را از سال 1377 اداره اوقاف و امور خیریه استان یزد عهده‌دار شد و تاکنون نیز به همین شیوه اداره می‌شود. در آن زمان پزشکانی از کشور آلمان و اتریش استخدام کردند. بیمارستان گودرز با تخت‌هایی رایگان برای همه‌ی بیماران کم‌درآمد بود که با معرفی از اداره‌ی بهداری شهرستان یزد و هیات‌نظارت بیمارستان بستری می‌شدند. اکنون زرتشتیان کم‌درآمد با معرفی‌نامه از انجمن زرتشتیان یزد، از این ویژگی برخوردار می‌شوند. زایشگاه لعل فیروز نیز از یادمان‌های نیکوکاری اردشیر جهانیان و برادران است. کمابیش نزدیک به 60 سال پیش زایشگاه لعل فیروز به نامگانه‌ی مادر خانواده راه‌اندازی شد.
آن سخن‌پرور توانا، خامه‌اش گهرافشان
تاریخ ایران و جهان به سرنوشت چهره‌های نیک‌منشی گره خورده که هر یک گامی در سازندگی برداشته‌اند. اردشیر جهانیان از نام‌آوران تاریخ زرتشتیان بود که با پشتکار در پویایی و پیشرفت جامعه زرتشتی و ماندگاری نام سرزمینش کوشید و در صحنه‌ی اقتصادی و فرهنگی کشور نام و اثری نیک از خود بر جای گذاشت. او سردبیر ماهنامه هوخت، جانشین فرنشین انجمن زرتشتیان تهران و نویسنده کتاب‌های دینی بود. ایشان در سال 1962 میلادی، هنگامی که عضو کمیسیون دینی و فرهنگی انجمن زرتشتیان تهران بود به ابتکار خود راه‌اندازی کنگره جهانی زرتشتیان را پیشنهاد کرد و هیات‌مدیره به اتفاق آرا پذیرفت. کنگره جهانی زرتشتیان تاکنون در کشورهای گوناگون هم‌اندیشان بسیاری را گردهم آورده است. ایشان در سال 1991میلادی به دعوت یونسکو در کنگره جهانی بزرگداشت فردوسی در ایران به سخنرانی پرداخت. سپس کتابی به نام پندنامه فردوسی نگارش و چاپ کرد. ایشان تا پایان زندگی، از سوی انجمن برای گرفتن حق و حقوق زرتشتیان بسیار تلاش کرد. او پیوسته با شرکت در کنکاش موبدان، دیدگاه‌های خود را برای بهبود جایگاه زرتشتیان بیان می‌کرد.
همسر ایشان بانوی فرهیخته سرور صرفه‌نیا، در آن دوران که دختران از دانش‌اندوزی دور بودند، دانشنامه‌ی دیپلم از مدرسه‌ی انگلیسی در یزد گرفته بود. زنده‌یاد اردشیر جهانیان هماره بر این باور بود که زرتشتیان با شمار کم جمعیت، باید با کارآزمودگی به پیشرفت و زندگی والا بیندیشند. اردشیر جهانیان دارای 8 فرزند، ۵ دختر و سه پسر بود. برخورداری 7 فرزند او از تحصیلات عالی گواه بر این اندیشه است. دو پسر و یک دخترشان پزشک هستند. یک پسرشان دانش‌آموخته‌ی دکتری کامپیوتر است. 46 سال پیش، آخرین دختر خود، پریچهر را برای تحصیل به آمریکا فرستاد.
نکونام اردشیر جهانیان سال ۱۲۹۵ دیده به جهان گشود و یکم بهمن‌ماه ۱۳۷7 زندگانی را بدرود گفت. در درازنای زندگی پربار و ارزنده‌ی خود 4 کتاب را با عنوان‌های، «دین هخامنشیان» چاپ سال1340، «زن‍دگ‍ان‍ی‌ زرت‍ش‍ت» سال ۱۳۴۹، بيست‌ویک نوشتار درباره‌ی پايه‌های دين زرتشتی در سال ۱۳۶۲، و کتاب ویژگی‌های تاریخ، شناختی از پایه‌گذاران تمدن در جهان را در سال ۱۳۶۴ به نگارش درآورد.