فراسوی نقد آرای همایون کاتوزیان

کتاب جامعه و سیاست در ایران، فراسوی نقد آرای همایون کاتوزیان اثر عبدالرحمن حسنی‌فر توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد.
این پژوهش در وهلهٔ اول با هدف بررسی «تاریخ سیاسی ایران» طراحی و تنظیم شده است که برای رسیدن به این مقصود به آرای مهم در این حوزه می‌‌پردازد. یکی از نظریه‌‌های شایع معطوف به «سیاست، جامعه و حکومت» و به طور کلی «قدرت سیاسی در ایران» «نظریۀ استبداد» است. دربارۀ چرایی و چگونگی پیدایش و صورت‌بندی و تداوم «استبداد» در ایران بسیاری از اندیشمندان ایرانی و غیرایرانی به اظهار نظر و حتی نظریه‌پردازی پرداخته‌اند. محمدعلی (همایون) کاتوزیان از جمله پژوهشگران ایرانی است که دیدگاه «استبداد» را در مورد تاریخ ایران مطرح کرده است. او برای تکمیل دیدگاه خود، موضوعات تضاد دولت و جامعه، جامعۀ کوتاه‌مدت یا کلنگی را در قالب و چهارچوبی مطرح کرده که می‌توان آن را مفهوم ـ نظریه نامید. در دیدگاه استبداد از نظر کاتوزیان، جامعه و دولت ایرانی در طول تاریخ خود چرخۀ «استبداد، آشوب، هرج‌ومرج و استبداد» را داشته است. در این دیدگاه، جامعهٔ ایرانی همیشه و در طول تاریخ خود یا استبدادی بوده است یا هرج‌ومرج. در این جامعه، مظاهر استبداد و استبداد‌زدگی، که در آن حاکم به صورت «خودکامه» و «دلبخواهی» رفتار می‌‌کرده، به‌وفور و کرات یافت می‌شود. از نظر کاتوزیان، نظام استبدادی باعث شده که همیشه بین مردم و دولت رابطهٔ «تضاد» باشد و از آنجا که عمر حکومت‌ها نیز محدود است، جامعهٔ ایران به تبعِ آن «کوتاه‌مدت و کلنگی» محسوب می‌‌شود. در این پژوهش با بهره‌گیری از مباحث نظری چون نقد، ساختمندی گیدنز، نهادگرایی و جامعه‌شناسی تاریخی و هویت ایرانی تلاش می‌شود تا ضمن بررسی و تحلیل آرای کاتوزیان نقدهایی که از لحاظ شکلی و روشی و محتوایی به آن وارد است ارائه شود. هر چند دیدگاه کانونی کاتوزیان «استبداد» است و دیدگاه‌های «تضاد» و «جامعهٔ کلنگی» از آن ناشی می‌شود، تلاش شده ‌است هر کدام از آن‌ها هم به نحو مفصل بررسی و ارزیابی شود. یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارد که دیدگاه و آرای نظری کاتوزیان، در عین داشتن اهمیت، نقدپذیرند و این تحقیق به‌نوعی درآمدی بر نقد آرای کاتوزیان به حساب می‌آید.