کلنگی که به کف‌پوشِ قاجارها رسید

کلنگ‌زنی کارگران دور تا دور حوضِ مسجد امام در بازار قدیمی تهران آن هم برای اقدامی که هنوز علت اصلی آن مشخص نیست، آن‌ها را به کف‌پوش قرمزرنگی رساند، که حالا میراث فرهنگی آن را لایه‌ اولیه این حوض قدیمی در دل تهران قدیم می‌داند و بر بازگرداندن این حوض به حالت اولیه‌اش اصرار دارد.
به گزارش ایسنا، روزهای پایانی هفته‌ گذشته یکی از فعالان میراثی با تخریب حوض وسط میدان مسجد امام (ره) در بازار تهران مواجه شد، اقدامی که کارگران در همان زمان آن را برای رسیدن به کاشی‌های قدیمی حوض مسجد عنوان کردند، اما میراث فرهنگی تا آن زمان با هیچ استعلامی برای این پروژه مواجه نشده بود و حتی با رسانه‌ای شدن این اتفاق، اقدامات اولیه برای توقف و بررسی علت انجام این کار را آغاز کرد.

مرتضی ادیب‌زاده – معاون میراث فرهنگی استان تهران – در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان این‌که تا پیش از این، استعلامی برای انجامِ این پروژه در حال انجام در حوض مسجد امام از میراث فرهنگی گرفته نشده بود، تاکید می‌کند: آن‌ها تازه استعلام گرفته‌اند.
او با بیان این‌که طرح مرمتی برای این حوض قدیمی در وسط مسجد امام (ره) از قبل ارائه شده بود و حتی در گذشته مشاور آن مشخص شده بود، ادامه می‌دهد: این طرح با نظارت اداره ما در حال اجرا بوده و کارگاه مرمتی آن فعال بوده و همچنان ادامه دارد. هیات امنا از مشاور طرح درخواست کرده بود تا نشتی حوض مرکزی را بررسی و آن را برطرف کند، ‌بنابراین با سنداژهایی که روی بتون‌های حوض زده می‌شود، متوجه می‌شوند که در دهه‌های گذشته روی سنگ زیرین اصلی را با بتون پوشانده‌اند.
او با اشاره به بررسی سنگِ اصلی در زیر بتون‌ها که سالم مانده و امکان برگرداندن آن به حالت اولیه وجود دارد، ادامه می‌دهد: چون این بخش خارج از تعهدات مشاور بوده و در طرح وجود نداشته است، ادامه کار متوقف شد تا به سوابق طرح دسترسی داشته باشیم و مشاور جلساتی را با نماینده میراث فرهنگی و هیات امنا در مسجد جامع برگزار کرد و در نهایت در مکاتبات انجام‌شده، درخواست خود را مبنی بر معرفی ناظر اعلام کرده و موافقت کردیم تا با نظارت و حضور مشاور این کار اتفاق بیفتد و حوض را به اصالت دوره قاجار که یک سنگ قرمزرنگ است، برگردانند.
ادیب‌زاده با تاکید بر این‌که بر اساس مکاتبات انجام‌شده، در صورتی که سنگ اصلی آسیب دیده و به همین دلیل آن را بتون کرده باشند، مشاور با تهیه و ارائه طرح مرمت و آسیب‌شناسی، باید کار مرمت آن را انجام دهد، با تاکید بر لزوم برگرداندن حوض مسجد امام در بازار تهران به اصالت دوره قاجار خود، می‌گوید: مستندات ما برای این کار، چیزی است که در اثر لایه‌برداری‌ها به دست آمده است.

مسجد امام خمینی(ره) یا مسجد شاه را از بناهای ارزشمند دوره قاجارها می‌دانند که در بین سال‌های ۱۲۲۲ تا ۱۲۴۰ قمری توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شد و به همین دلیل تا قبل از انقلاب اسلامی (سال ۱۳۵۷ خورشیدی)، با نام «مسجد شاه» یا «مسجد سلطانی» خوانده می‌شد. در زمان ناصرالدین شاه تعمیراتی در این مسجد صورت گرفت و گلدسته‌هایی به آن اضافه شد. بنایی تاریخی با طرح چهار ایوانی کامل ساخته شد و دارای ورودی و سردر در اضلاع شمالی، شرقی و غربی است که در پشت ایوان‌های مسجد قرار گرفته‌اند. سردر غربی به بازار بزرگ و سردر شرقی به بازار صحافان یا بازار بین‌الحرمین راه دارد. سردر شمالی اصلی‌ترین ورودی بناست و در سمت خیابان ۱۵ خرداد قرار دارد. سردر شمالی دارای فضای جلوخان وسیع مستطیل‌شکلی است که ۱۷ پله سنگی پایین‌تر از خیابان واقع شده است. در اضلاع جلوخان، مغازه‌ها و در وسط ضلع جنوبی آن، سردری کاشی‌کاری با تزئینات مقرنس و کتیبه تاریخی بنا واقع شده است.
در چوبی و دو لنگه مسجد، ۴ متر ارتفاع و ۳ متر عرض دارد و اِزاره کناره‌های آن سنگی است. بر سطح فوقانی در، کتیبه تاریخی مسجد بر روی سنگی حک شده که تاریخ ۱۲۴۱ هجری قمری را نشان می‌دهد و حکایت از نام بانی، زمان ساخت و موقوفات مسجد دارد.

سردر شمالی به هشتی گنبددار نسبتاً بزرگی راه پیدا می‌کند که سطوح آن دارای طاق‌نماها و گچ‌کاری‌هایی است. هشتی ورودی به ایوان شمالی راه داشته که در حال حاضر مسدود شده و دسترسی به صحن از طریق دو دهلیز کناری ایوان شمالی صورت می‌گیرد. سردرهای شرقی و غربی نیز تزئینات کاشی‌کاری و همان عناصر سردر، هشتی و دهلیزها را دارند، با این تفاوت که در این سردرها (شرقی و غربی)، اختلاف جهت وجود ندارد. در گنبدخانه، منبری با ۱۲ پله از سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده است. در اضلاع شرقی و غربی گنبدخانه، دو شبستان ستون‌دار وسیع ساخته شده و در هر یک از این شبستان‌ها، دو محراب قرار دارد. شبستان ستون‌دار دیگری در ضلع شمالی مسجد واقع شده که به دلیل آفتابگیر بودن، به شبستان گرم شهرت دارد. از کتیبه‌های موجود در مسجد می‌توان به سنگ‌نوشته ایوان جنوبی متضمن تاریخ ۱۲۲۹ قمری، نام فتحعلی شاه و شکیات نماز به خط ثلث مهدملک الکتاب، کتیبه قرآنی گنبدخانه و کتیبه‌هایی متضمن قصیده‌هایی از فتحعلی خان ملک‌الشعرا و مجتهدالشعرا اشاره کرد.
همزمان با ساخت این مسجد در تهران، در شهرهای دیگر همچون بروجرد، قزوین و …، مساجدی به همین سبک و شیوه معماری ساخته شد که آن‌ها نیز به مسجد سلطانی شهرت دارند. در ساخت مساجد سلطانی از شیوه معماری مسجد وکیل شیراز پیروی شده است.