فراز و فرود ملی شدن نفت ایران

نهضت و مبارزات مردم ایران برای ملی شدن صنعت نفت با حمایت جناح های ملی و مذهبی سرانجام در روز 29 اسفندماه 29 به بار نشست و در این تاریخ قانون ملی شدن نفت به تصویب رسید و دست بیگانگان از منافع ملی کشور کوتاه شد.
به گزارش ایرنا، مظفرالدین‌شاه قاجار در سال 1280 هجری شمسی قراردادی با شخصی بریتانیایی به نام ویلیام ناکس دارسی منعقد کرد که به قرارداد دارسی معروف شد و بر اساس این قرارداد، ویلیام دارسی امتیاز انحصاری اکتشاف و استخراج نفت در جنوب ایران را به دست آورد.
این فرد با حفاری در مسجد سلیمان پس از هفت سال به نفت رسید و برای استخراج نخستین چاه نفت ایران را در این منطقه احداث کرد.
دولت انگلستان نیز با خرید سهام نفت دارسی و سود سرشار از منابع نفتی ایران به یکی از قدرت های بی رقیب در حوزه برداشت از منابع نفتی کشور تبدیل شد و برای سود بیشتر از ورود دیگر کشورها به این منطقه جلوگیری می کرد.
همین امر به سرعت موجب شد که بر مردم و مسئولان آن روزگار روشن شود که قرارداد دارسی به گونه ای غارت ملت محسوب می شود و نمی تواند منافع ملی ایران را تامین کند.
در سال 1312 شمسی تصمیم به پایان دادن بر قرارداد دارسی گرفته شد و رضاشاه با مذاکره با سر جان کدمن، رئیس شرکت نفت ایران و انگلیس، و رجینالد هوار سفیر بریتانیا در ایران تصمیم به انعقاد قرارداد 1933 گرفت و دولت و مجلس شورای ملی هم آن را تصویب کردند که بر اساس این قرارداد به مدت 60 سال شرکت نفت ایران و انگلستان فعالیت های اکتشافی، استخراجی و فروش منابع نفتی ایران را بدون هیچ منعی به ارائه عملکرد به دولت ایران، ادامه می دادند.
پس از استعفای رضاشاه در 20 شهریور و ورود نیروهای متفقین به خاک ایران، نخستین انتقادها توسط محمد مصدق و مجلس شورای ملی چهاردهم بر قرارداد 1933 وارد شد.
پس از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، توسط انگلستان و شوروی سابق و پس از آن کشور آمریکا، رقابت استعمارگران بر سر غارت منافع و منابع نفتی ایران افزایش یافت.
قوام نخست وزیر وقت ایران با عقد قراردادی بین دولت ایران و سفیر شوروی، نیروهای شوروی را ظرف یک ماه و نیم موظف به ترک خاک ایران کرد و بر این اساس بنا شد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی ایجاد شود.
در روز 30 مهرماه سال 26 شمسی، نمایندگان مجلس شورای ملی ماده ای را با هدف منتفی شدن قرارداد نفت ایران و شوروی تصویب کردند که در آن دادن هرگونه امتیازی به خارجی ها ممنوع شد و دولت را برای احقاق حقوق ملت ایران از نفت جنوب مکلف می کرد که این ماده موجب نارضایتی دولت های شوروی و انگلستان شد.
در شهریور 1320 کارگران نفت جنوب ایران به مبارزه در راستای کوتاه شدن دست استعمارگران از منابع نفتی کشورمان پرداختند و اعتصاب عمومی کردند و در 23 تیرماه سال 1325 تعداد زیادی از این کارگران جان خود را از دست دادند اما خللی در اراده مردم برای ملی شدن صنعت نفت به وجود نیامد.
همزمان با این اعتراضات گسترده بخشی از نمایندگان مجلس شورای ملی، فعالان ملی گرا، مذهبیون و مردم ایران نیز دست به اعتراض زدند و انگلیسی ها برای حفظ امتیازات انحصاری خود در نفت مجبور به اقداماتی شدند که مهمترین آن قرارداد گس گلشائیان بود که مجلس شورای ملی آن را رد کرد.
پس از آن کمیسیون نفت مجلس شورای ملی طرح ملی شدن صنعت نفت ایران را پیشنهاد کرد که مورد توجه نمایندگان قرار گرفت.
فعالیت های سیاسی پس از شهریور 1320 و توجه عمومی به ملی شدن نفت با هدایت محمد مصدق به نهضت ملی شدن نفت معروف شد و در این شرایط فشارها از سوی محافل داخلی و دولت انگلستان افزایش یافت و با استقرار ناوهای این کشور در خلیج فارس شکل نظامی به خود گرفت اما در چنین شرایطی کارگران نفت با اعتصاب های خود از مصدق حمایت کردند.
اقلیت مجلس شورای ملی و مصدق در سال 1329 به رویارویی با نخست وزیر وقت رزم آرا که قصد صلح با انگلستان در جریان نفت را داشت، پرداختند و در روز 16 اسفند رزم آرا به قتل رسید که در مورد قتل وی روایت های مختلفی وجود دارد.
در روز 17 اسفندماه سال 1329 با امضای تمامی اعضای کمیسیون مخصوص نفت مجلس شورای ملی پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت به تصویب رسید و در روز 24 اسفندماه سال 1329 در مجلس شورای ملی نیز تصویب شد.
مجلس سنا هم در روز 29 اسفندماه سال 1329 پیشنهاد ملی شدن نفت ایران را تصویب کرد که به قانون تبدیل شد و این روز به عنوان روز ملی شدن صنعت نفت ایران در حافظه تاریخی ملت ایران ثبت شد.
پاییز و زمستان 1329 اوج نهضت ملی شدن نفت ایران بود که با دیدار آیت الله کاشانی و محمد مصدق در آبان ماه توافقی اصولی برای تشدید جنبش ملی شدن نفت شکل گرفت که با همکاری و هماهنگی جناح های ملی و مذهبی هدایت می شد.
این جنبش به جایی رسید که آیت الله کاشانی با ایراد سخنانی در جمع مردم از مطبوعات مبارز و مبارزه طلبی در راستای ملی شدن نفت ایران را واجب شرعی اعلام کرد و از مردم خواست تا پیروزی نهایی ایستادگی کنند.
گرچه در کودتای سیاه محمد مصدق رهبر جنبش و نضهت ملی شدن نفت خانه نشین و تبعید شد ولی ملی شدن نفت ایران نمونه ای از همکاری و هم افزایی بین مردم، نمایندگان مجلس شورای ملی و مذهبیون کشور بود که در راس آنان با حمایت همه جانبه محمد مصدق(رهبر جنبش) و آیت الله کاشانی و به نفع ملت ایران به سرانجام رسید و برکات و نفع آن تا به امروز نصیب ملت ایران شده است.
در تقویم رسمی کشور 29اسفندماه بنام این رویداد ملی یعنی ملی شدن صنعت نفت نامگذاری شده است.