توسعه سیاسی در دولتهای هاشمی، خاتمی و احمدی نژاد

حدیث خوشنویس: شاید بتوان گفت که اولین و آخرین حزب فراگیر در ایران حزب جمهوری اسلامی بوده است. پس از تعطیلی آن حزب، تا سال ۷۶ فعالیت احزاب در ایران بسیار محدود بود. در سال ۷۶ پس از روی کار آمدن سید محمد خاتمی، احزاب به عنوان نماد یک جامعه مدنی جان تازه ای گرفتند. در همان زمان بود که خانه احزاب تشکیل شد. سید حسین موسوی تبریزی دبیر مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم در گفت و گو با پایگاه خبری فریادگر به تشریح نگرش دولتهای هاشمی، خاتمی و احمدی نژاد نسبت به مسایل مختلف اقتصادی،سیاسی، فرهنگی و بویژه توسعه سیاسی و احزاب می پردازد و با تشریح دلایل کمرنگ شدن فعالیت خانه احزاب می گوید بادامچیان باعث شد تا بودجه خانه احزاب در زمان احمدی نژاد قطع شود. این گفت و گو که در قم صورت گرفت حاوی نکات مهمی در رابطه با لزوم فعالیت احزاب در جامعه است.

اگر بخواهیم تمرکزی بر روی دولت آقای هاشمی و نگرش آن نسبت به احزاب با توجه به شعار توسعه اقتصادی آن داشته باشیم شما به عنوان یک فعال سیاسی آن دوره را چطور می بینید؟
در سال ۶۷ پس از اتمام جنگ آقای هاشمی رفسنجانی با توجه به اینکه دوران ریاست جمهوری آقای خامنه ای رو به اتمام بود می دانست که برای ریاست جمهوری رای خواهد آورد. به این دلیل که او خود تمایل به ریاست جمهوری داشت و همه افراد از چپ و راست قبول داشتند که او رییس جمهور شود. آن دوران مصادف با مجلس سوم بود. آن طور که خاطرم هست آقایانی مانند الویری، نوربخش، عبدالله نوری و عبدالعلی زاده که افرادی چپ بودند در کمیسیون برنامه و بودجه قرار داشتند. علاوه بر آن افراد چپ آن زمان که با دولت همکاری می کردند اعتقاد داشتند که اقتصاد باید از حالت انقباضی خارج شده و یک حالت انبساطی پیدا کند. مسولین بعد از جنگ از امام برای برنامه ریزی اقتصادی اجازه گرفته بودند. برنامه ای که برای توسعه اقتصادی در مجمع تشخیص مصلحت ریخته شده بود را بررسی به کمیسیون اقتصادی ارجاع دادند. اکثر افرادی که در مجلس آن زمان بودند در زمان بعد از جنگ دیگر حاضر به دفاع از سیاست انقباضی اقتصاد نبودند. زمانیکه طرح سیاست انبساطی اقتصاد به صحن مجلس آمد آقای ایروانی رییس بانک مرکزی آن زمان از اقتصادی که مورد نظر دولت بود دفاع کرد که در آن زمان برنامه دولت در مجلس رای نیاورد به همین خاطر در آن زمان بودجه مربوط به سال ۶۸ تغییر پیدا کرد.
به چه علت در آن زمان توسعه اقتصادی با حمایت اکثریت نمایندگان و وزرا کارکرد صددرصدی نداشت؟
اشکال آقای هاشمی این بود که این سیاست انبساطی اقتصاد را بسیار وسیع کرد. اشکال بعدی این بود که به دلیل اعتماد زیاد به مجریان وقت نظارتش بر روی آنها کم بود. گاهی سو استفاده هایی

نیز پیش می آمد. از این رو تورم بسیاری در کشور ایجاد شد. مقداری از این تورم در آن سالها طبیعی بود. زمانیکه سرمایه و سرمایه گذار در کشور می آیند تورم را همراه خود نیز می آورند. در آن زمان دانشگاه، مدارس و کارخانجات افزایش پیدا کرده بود. به واقع باید اذعان داشت که انصافا آقای هاشمی در دوران خود کارنامه خوبی را بر جا گذاشته بود.
مسائل فرهنگی را در زمان آقای هاشمی چطور دیدید؟
در آن زمان دانشگاهها و مدارس رشد خوبی را کرده بود. اما دوران، دوران پس از جنگ بود و برخی متعصبانه مانند شخصی که به تازگی فوت کرد خودسرانه در خیابانها می آمدند و بگیر و ببندهایی را انجام می دادند.
این نیروهای خودسر از لحاظ فرهنگی چه کارهایی را انجام می دادند؟
خانم من در تجریش دیده بود با جوانی به دلیل پوشیدن آستین کوتاه چه برخورد بسیار بدی انجام دادند. البته در آن زمان کمیته بود. به واقع اینها گروههای خودسری بودند که به عنوان جبهه رفته ها به خود حق می دادند هر کار را انجام دهند. شما فکر می کنید زمانیکه آن خدا بیامرز به عنوان نیروی خودسر این کار را انجام می داد وزیر کشور چه کسی بود؟ در آن زمان محتشمی پور وزیر کشور بود.
یعنی شما معتقدید که علی اکبر محتشمی پور به نیروهای خودسر دستور چنین مسائلی را داده بود؟
نه او دستور نمی داد. ولی از طرفی هم به دلیل اینکه نیروهای خودسر جبهه رفته بودند نمی توانست آنها را دستگیر کند.
به نظر شما این نیروهای خودسر اکنون نیز وجود دارند؟
اکنون این نیروها از بالا به پایین ساماندهی می شوند. این در حالیست که در آن زمان چنین مسئله ای نبود و این نیروها بدون حمایت از جایی و به طور خودسر عمل می کردند. مقداری از آن مسائل در دوران بعد از جنگ طبیعی به نظر می رسید به این دلیل که برخی از آنها شهید داده بودند و برای خودشان حق قائل باشند. اما در جامعه ای که توسعه اقتصادی را در برنامه کاری خودش قرار داده بود این مسئله نمی توانست مفید باشد. به واقع در آن زمان باید فرهنگ یک جامعه سازندگی در جامعه پیاده می شد. در آن زمان یک عده ای از مسولین که اسمی از آنها نمی برم اینکار را انجام دادند و اکنون همه ما در آن گرفتار شده ایم. در آن دوران مسائل فرهنگی پیش آمده منجر شد تا برخی از مسولین عده ای از سپاهی ها و بسیجی ها را وارد اجتماع کنند. در آن زمان در مجلس امتیازاتی برای آنها در نظر گرفته شده بود. حتی در مجلس نیز این مسئله تصویب شد.
کدام مسئله؟
به طور مثال در مجلس تصویب شد که اگر وام می خواهند به فردی دهند اولویت با بسیجیهاست. یا سهمیه در دانشگاهها برای آنها در نظر گرفتند. در آن زمان از چنین مصوباتی سو استفاده هایی صورت گرفت به این ترتیب که برخی با پیدا کردن افرادی که جانباز بودند توانستند به ثروتهای زیادی دست یابند.
به واقع آنها پیش بینی چنین مسائلی را می کردند؟
در آن زمان به دلیل اینکه این افراد به جبهه رفته و برای دفاع از کشور جنگیده بودند می خواستند به نوایی برسند. ما در دانشگاه بودیم که این مسائل تصویب می شد.
شما نسبت به تصویب چنین قوانینی اعتراض نمی کردید؟
نه مگر می شود که به سهمیه برای خانواده شهید اعتراض کرد؟ در آن زمان پدرانشان به جبهه رفته و فرزندان کوچک آنها یتیم شده بودند. ما معتقد بودیم که فرزندان شهدا باید دارای سهمیه باشند.
فکر نمی کنید که اکنون وقت بازنگری بر روی چنین مصوباتی در مجلس رسیده است؟
احسنت، این مسئله ایست که در اسلام به آن تاکید شده است. یعنی در اسلام شرایط زمانی و مکانی در مصوبات بسیار اهمیت دارد.
با توجه به اینکه در حال حاضر دولت وحدت ملی یا آشتی ملی مطرح شده است و نمود آن هاشمی رفسنجانی است شما دوران ریاست جمهوری آقای هاشمی را از این جهت چطور ارزیابی می کنید؟
زمانیکه آقای هاشمی رییس جمهور شد هم از طیف چپ و هم از طیف راست در کابینه اش استفاده کرد. آقای خاتمی، آقای نوربخش، مهرعلیزاده و... نیز در دولت حضور داشتند یعنی هم از نیروهای چپ، هم از میانه مانند ولایتی و هم از راست استفاده کرده بود.
با توجه به این مسائلی که در رابطه با دولت آقای هاشمی مطرح شد ما می بینیم که در سال ۷۶ آقای خاتمی که کمتر در بین عامه مردم شناخته شده بود رای می آورد. به نظر شما به چه دلیل این اتفاق افتاد؟
آقای خاتمی بسیار بسیار وقت شناس بود و نیاز شدید جامعه را به خوبی احساس کرد. او سوابق اجرایی بسیاری داشت و مطالعاتی را در رابطه با زندگی شهروندی نیز انجام داده بود. در آلمان هم که بود فکر بسیار باز اصلاح طلبانه ای داشت و به شدت قانون گرا بود. آن روز در جامعه دیگر حال و هوای جنگ کمرنگ شده بود. در زمان هاشمی پیشرفتها و بازسازیهای خوبی صورت گرفته بود. به واقع زیرساختهای کشور ساخته شده بود. اما آن چیزی که کمبود آن در جامعه بیش از پیش خودش را نشان می داد مسئله آزادیهای سیاسی بود. به واقع در آن زمان نیاز به مشارکت مدنی و واقعی مردم در اداره حکومت احساس می شد.
با توجه به اینکه آقای هاشمی از ابتدا نیاز به مشارکت سیاسی را در حزب جمهوری اسلامی و قبل از انقلاب دیده بودند به نظر شما به چه دلیل توسعه سیاسی یا فضای مشارکت سیاسی در دولت سازندگی کمرنگ شده بود؟
این بحث مفصلی را می طلبد. من فقط به عنوان مثال چند مطلب را عرض می کنم. نکته حائز اهمیت آنکه گاهی انسان حتی برای خدا فکر می کند که کار خوبی انجام می دهد ولی نمی داند که این کار خوب نیست. در آن زمان آقای هاشمی برخی از آزادیها را برای خودش دردسر می دید. حتی رها شدن طیف بسیج بدون سرگرمی نیز می توانست دردسرساز باشد. بنابراین بسیج و بسیجی باید برای درس خواندن یا استاد دانشگاه شدن یا زندگی در جایی مشغول می شد.
به همین خاطر قانونی در ارگانهای مختلف برای به کارگیری آنها وضع شد؟
به واقع باید گفت که قانونهایی وضع شد برای خدمت به خانواده ها شهدا. عمده مسئله این است که در سال ۶۰ به بعد از طرفی جریان منافقین و ترورهای آنها در جامعه و از طرفی دیگر درگیر بودن ایران در جنگ تمام عیار خود به خود باعث شد که برخی گروهها به عنوان گروه های سیاسی تافته جدا بافته این مسئله را کنار بگذارند. در آن زمان نهضت آزادی و گروههای دیگر به همین دلیل فعالیت خود را کنار گذاشتند. قدر مسلم آنکه مردم در آن زمان علاقه ای به حزب و گروه نداشتند. این مسئله باعث شد که فعالیت روزنامه ای و نقدی در جامعه کم شود. روزنامه ای که در آن دوره دست به انتقاد بزند کم پیدا می کنید. به واقع باید گفت برخورد خشونت آمیز مانند جنگ بر جامعه تحمیل شد. قبل از آنکه منافقین دست به ترور های گسترده بزنند یک نفر از آنها اعدام نشده بود. محمدعلی سعادتی که بدترین آنها و جاسوس ک.گ.ب بود را من محاکمه کردم. در آن زمان برای او ۱۵ سال زندان در نظر گرفته شد. منافقین در آن زمان آزاد بودند. روزنامه های زیادی هم داشتند. اینگونه خشونت به جامعه تحمیل شد و این مسئله یکی از مسائلی بود که باعث شد تا احزاب فعالیت سیاسی خود را کنار بگذارند. البته زمانی که آقای موسوی نخست وزیر بود طیف راست بیشترین نقد را به دلیل مسائل اقتصادی به او وارد می کردند. به واقع در آن زمان اکثریت با مسائل سیاسی کاری نداشتند. این مسئله باعث بسته شدن خود به خودی جامعه شد.
مطبوعات در زمان آقای هاشمی به چه شکل بود؟
در زمان آقای هاشمی روزنامه ها کم بودند. اما چند سال بعد از روی کار آمدن آقای هاشمی روزنامه سلام بیرون آمد و به دلیل انتقادی بودن، طیف وسیعی از دانشجویان و فعالین منتقد را به خود جذب کرد. تحمل این روزنامه برای دولت سازندگی بسیار سخت بود. به این دلیل که طیف مجمع روحانیون مبارز آن را هدایت می کردند. اما نکته حائز اهمیت اینکه روزنامه سلام در آن زمان بسته نشد. بعد از آن مجله سحر به وجود آمد. با اینکه از دست روزنامه سلام ناراحت بود اما تحمل کرد. این مسئله تا قبل از انتخابب شدن آقای خاتمی ادامه پیدا کرد.
چه مسئله ای باعث شد تا آقای خاتمی در آن زمان رای بیاورد؟
قبل از آنکه آقای خاتمی به عنوان رییس جمهوری انتخاب شود آیت الله خامنه ای هم گفتند که اکنون جامعه آزادیخواهی کم دارد. به واقع جامعه آن زمان نیازمند مشارکت مدنی مردم بود. به همین خاطر چون او پیگیر فضای باز سیاسی بود با اینکه کمتر بین مردم شناخته شده بود رای آورد. هنگامیکه آقای خاتمی این مسائل را مطرح کرد سیاسیون، دانشگاهیان، نویسندگان و به طور کل عموم جامعه طرفدار وی شدند. رقیب آقای خاتمی در آن زمان آقای ناطق بود که این گروهها طرفدار آقای ناطق نبودند. در آن زمان به جرات می توان گفت که به دلیل ازدیاد دانشگاه ها و زیاد شدن طیف دانشجو، تاثیر یک دانشجو در یک روستای دور افتاده بیش از یک روحانی بود. البته ممکن بود که سید بودن او در برابر شیخ در برخی مکانها تاثیر بگذارد. اما بیشتر، طیف دانشجو که یک لشکر بی خرج و بی دردسر و بی توقع بود با انگیزه ای که داشت برای آقای خاتمی کار کرد. در همان دوران نیز برخی جریانات مایل نبودند که او رای آورد.
به چه علت آقای ناطق با توجه به برنامه ای که داشت و مورد حمایت برخی از ارگانها هم در آن زمان بود، نتوانست رای آورد؟
در آن زمان طیف طرفدار آقای ناطق طیف راست بود که امتحان خود را پس داده و مدیریت صحیحی از خود نشان نداده بودند. آن طیف آنقدر در انحصار طلبی و ضعف مدیریت شناخته شده بودند که رای نیاورند. فلذا طیف آگاه فرهنگساز و رای ساز جامعه طرفدار آقای ناطق نبودند.
آقای خاتمی در سال ۷۶ رای می آورد و از آن زمان به بعد است که احزاب از لحاظ کمی، زیاد می شوند....
در زمان حضرت امام بود که آقای محتشمی از آمادگی وزارت کشور برای اعطای پروانه فعالیت به احزاب خبر داد. به این دلیل که از اول انقلاب تا قبل از آن زمان احزاب می گفتند که ما می خواهیم فعالیت انجام دهیم و نیاز به ثبت حزب نبود. برای اولین بار که این مسئله اعلام شد. دو گروه معروف در تهران اعلام حزب کردند. یکی از آنها موتلفه و دیگری مجاهدین انقلاب اسلامی بود. من در آن موقع تبریز بودم. در آنجا ما جامعه روحانیت مبارز تبریز را داشتیم یعنی در سال ۶۴ یا ۶۵؛ که من اکنون دبیر آن حزب نیز هستم. اما تا زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی ۱۰ تا ۱۵ حزب بیشتر نداشتیم. البته اواخر دوران ریاست جمهوری آقای هاشمی بود که گروه کارگزاران، مجمع نمایندگان ادوار و به نظرم حزب اسلامی کار نیز در همان دوران به ثبت رسید. بعد از مدتی آقای خاتمی خودش پیگیر افزایش مسئله احزاب شد که در همان دوران خانه احزاب شکل گرفت.
این خانه احزاب تا چه زمانی فعالیت کرد و بر سر آن چه آمد؟
خانه احزاب فعالیت خود را تقریبا تا زمان ریاست جمهوری احمدی نژاد ادامه داد. آنچه مسلم است احمدی نژاد با فعالیت احزاب مخالف بود. لذا لقب احزاب در آن زمان لقب ستون پنجمی گرفتند. او با احزابی که در آن زمان فعالیت می کردند مخالف بود و این در حالی بود که خودش با حزبهای نوساخته فعالیت می کرد. در سال ۸۴ یعنی بعد از روی کار آمدن احمدی نژاد، انتخابات خانه احزاب انجام شد. زمانیکه انتخابات شد طیف اصلاح طلب بیشتر رای آورد. زمانیکه این اتفاق افتاد بادامچیان شروع به اعتراض کرد. او حتی در آن زمان برای عضویت در شورای مرکزی رای هم نیاورده بود. چون رای نیاورده بود بنای ناسازگاری را گذاشت. این در حالی بود که او جزو هیئت رییسه مجمع عمومی انتخابات بود. در آن دوره غفوری فرد و شیبانی که انتخاب شده بودند مسئله تقلب را مطرح نکردند اما بادامچیان به دلیل اینکه انتخاب نشده همه جا شکایت کرد که تقلب شده است. به واقع او از روی کار آمدن احمدی نژاد سو استفاده می کرد و همه جا این مسئله را به زبان می آورد. این مسئله بهانه ای برای ندادن بودجه مصوب به خانه احزاب شد به دلیلی که می گفتند شما ابتدا باید اختلافات خود را حل کنید. این مسئله در زمانی اتفاق افتاد که آقای پورمحمدی وزیر کشور بود و آقای علی جنتی پسر آیت الله جنتی معاونت سیاسی وزارت کشور را به عهده داشت. او آدم متین و بی طرفی بود و در آن زمان انتخابات را بررسی کردند و دیدند که هیچ ایرادی به انتخابات وارد نیست. در زمان آقای پورمحمدی وزارت کشور با خانه احزاب کنار آمد. یکسال پس از آنکه خانه احزاب به فعالیت خودش همچون زمان خاتمی ادامه می داد بادامچیان هنوز این مسئله را رها نکرده بود. در آستانه دور بعدی انتخابات خانه احزاب آقای عسگر اولادی ما را به خانه آقای امینی از انجمن اسلامی مهندسین دعوت کرد. در آنجا آنها می گفتند که انتخابات را باید مجری دیگری برگزار کند ولی ما به آنها گفتیم که این مسئله خلاف اساسنامه است. بعد از آن ماجرا ما شنیدیم که آقای عسگر اولادی به حزب خودش رفته و گفته که در رابطه با انتخابات خانه احزاب مسئله ای خلاف قانون صورت نگرفته بود. چند سال بعد از این قضیه وزارت کشور در انتخابات خانه احزاب شروع به سنگ اندازی کرد و اکنون دیگر خانه احزاب فعالیت خود را کمرنگ کرده است.
چندی پیش مقام معظم رهبری موضوع حرکت به سوی نظام پارلمانی را بیان کردند. با توجه به اینکه اکنون احزاب خیلی فعالیت ندارند و مهمتر آنکه به گفته خودتان دولت نیز با احزاب میانه خوبی ندارد، آیا چنین زمینه ای در حال حاضر فراهم است؟ ارزیابی شما از انتخابات ریاست جمهوری یازدهم چیست؟
این سوال را باید با اگر جواب داد: اگر ما یک کشور کاملا آزاد باشیم؛ البته جدای از تعارف و نگوییم که کشور ما آزادترین کشور دنیاست. البته معنای آزاد بودن، بی بند و باری نیست. اگر ما فضای آزاد سیاسی، رقابت و نقد با حفظ اخلاق اسلامی و حفظ شئون همدیگر داشته باشیم سالها طول می کشد که فرهنگ حزبی را جا بیندازیم و زمانی که این فرهنگ جا افتاد سالها طول می کشد که چند حزب فراگیر داشته باشیم و آنگاه می توان به سمت نظام پارلمانی رفت.