موریانه فساد سیستماتیک، بلای جان اعتماد عمومی

غلامحسین شافعی، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران گفته است که «قُبح فساد» ریخته است و فساد به پدیده‌ای «سازمان‌یافته» در اقتصاد ایران تبدیل شده است. وی گفته است که فعالان اقتصادی از فساد، صدمه بسیاری دیده‌اند. محمد شریعتمداری وزیر صنعت نیز پیش از این «وجود فساد اداری» را از جمله دلایل محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی در اقتصاد ایران عنوان کرده بود. اما واقعاً فساد در چه سطحی در اقتصاد ایران وجود دارد و مردم چه احساسی نسبت به فساد دارند؟
به گزارش مردم‌سالاری آنلاین، موسسه شفافیت بین‌الملل، معروف‌ترین موسسه‌ای است که در سطح جهان، «احساس فساد» یا «ادراک فساد» را در کشورهای مختلف دنیا اندازه‌گیری می‌کند. این موسسه از سال 1995 به بعد با استفاده از «شاخص احساس فساد» کشورهای مختلف را بر اساس وجود فساد در بخش عمومی آن‌ها (از جمله فساد دولتی) رتبه‌بندی می‌کند. این شاخص حاصل پیمایش‌ها و نظرسنجی‌های گوناگون انجام‌شده توسط سازمان شفافیت بین‌الملل است و از طریق آمارگیری از کارآفرینان و کارشناسان، در قالب عددی بین صفر تا صد، نمایش داده می‌شود. 100 بیانگر کشوری است که از حیث فساد، محیط آن «بسیار پاک» است و عدد صفر نیز نشان‌دهنده کشور «بسیار فاسد» است.
در آخرین رتبه‌بندی مربوط به این شاخص که مربوط به سال 2016 است، ایران از بین 176 کشور دنیا در جایگاه 131 قرار دارد که این امر نشان از سطح بالای فساد در جامعه ایران دارد. نمره مربوط به ایران در شاخص احساس فساد 29 است که پایین‌تر از نمره میانگین جهانی (نمره 43) است. از حیث اندازه‌گیری «احساس فساد»، ایران با روسیه و اوکراین در یک رده قرار دارد؛ یعنی با کشورهایی که به فساد اداری بسیار بالا شُهره هستند! حتی کشورهایی نظیر پاکستان، آذربایجان و مصر در رده‌های بالاتر از ایران قرار دارند و از نظر موسسه شفافیت بین‌الملل، سطح فساد در بخش عمومی آن‌ها پایین‌تر از ایران است. از حیث این شاخص، دانمارک، زلاند نو و فنلاند، پاک‌ترین کشورهای دنیا و سومالی، سودان جنوبی و کره شمالی، فاسدترین کشورهای دنیا هستند.
فساد اداری باعث می‌شود تا ثروت عمومی یا بیت‌المال از جیب عادی‌ترین افراد جامعه خارج و به جیب سودجویانی برود که به واسطه جایگاه‌شان در سیستم اداری، مسئولیت توزیع منابع عمومی را در اختیار دارند. حتماً لفظ «امضاهای طلایی» را تاکنون شنیده‌اند: دارندگان این امضاها تنها به واسطه جایگاه بوروکراتیک‌شان، و به واسطه این که با یک چرخش قلم می‌توانند سرنوشت توزیع منابع همگانی را تعیین کنند، به ثروت‌های نجومی دست پیدا می‌کنند. علاوه بر این فساد، همچون موریانه‌ای عمل می‌کند که در درجه نخست هزینه‌های تولید در اقتصاد یک کشور را به شدت بالا می‌برد و بهره‌وری را کاهش می‌دهد و در وهله بعد، اعتماد عمومی به نهادهای مختلف بخش عمومی را به شدت کاهش می‌دهد. فساد با بی‌اعتمادی گره خورده است و بی‌اعتمادی نیز باعث می‌شود تا پایه‌های قدرت دولت‌ها در اثر فساد، سست و سست‌تر شود. از این حیث، فساد همچون یک غده سرطانی است که در صورتی که با آن مبارزه موثری صورت نگیرد، مرگ عناصر حیاتی دولت و جامعه را رقم می‌زند.
رئیس اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران تنها کسی نیست که اذعان کرده است فساد سازمان‌یافته در اقتصاد ایران وجود دارد. اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهوری در شهریور ماه سال جاری گفته بود که فساد در کشور «سیستماتیک» شده است. وی گفته بود: «در مقطع فعلی رسالت همه ما، پاک کردن دامن جمهوری اسلامی از فساد است، متاسفانه فساد مانند موریانه‌ای به جان کشور افتاده و اعتماد و اعتقاد مردم را نشانه گرفته است».
در نهایت باید عنوان کرد که فساد سیستماتیک تنها با مبارزه سیستماتیک نابود می‌شود. بدترین نوع برخورد با مسأله فساد این است که از آن به عنوان یک حربه سیاسی برای ضربه زدن به رقبا و مخالفین استفاده (یا به بیان دقیق‌تر، سوء استفاده) کرد. استفاده سیاسی و ابزاری از فساد نه تنها آن را ریشه‌کن نمی‌کند بلکه با از بین بردن شفافیت و رقابت آزاد سیاسی و اقتصادی، باعث می‌شود تا زمینه برای فسادهای بیشتر مهیا شود. بیشترین و بزرگ‌ترین فسادها در آن مقاطع تاریخی صورت گرفته که به دلیل نبود شفافیت، زمینه بروز فساد مهیا شده و ارتکاب فساد آسان‌تر شده است. فراموش نکنیم که در تحریم‌ها که اقتصاد کشور ناگزیر شد به دوره‌ای از کاهش شفافیت وارد شود، بزرگ‌ترین فسادهای تاریخ معاصر ایران شکل گرفت. مبارزه با فساد، علاوه بر این که باید سیستماتیک باشد به چراغانی و هرچه روشن‌تر کردنِ فضای اقتصادی نیاز دارد: هیچ دزدی جرأت نمی‌کند در روشنی روز و در ملأ عام، دزدی کند!