عوامل بروز سیل در آذربایجان چه بود؟

در میان بلایای طبیعی، سیلاب ‌تنها گزینه ای است که هم می تواند آثار خوب و هم آثار به شدت مخربی بر روی فعالیتهای اجتماعی، ‌اقتصادی،‌ کشاورزی و جمعیت انسانی داشته باشد. در گذشته های دور ایران قدیم و بالاخص، جنوب کشور با مهار سیلاب ها به نفع جامعه از آن استفاده می شد (‌با توجه به آثار باقیمانده از سازه های مهندسی مربوط به آن دوران) زیرا تنها منبع تامین آب منطقه از سیلاب های ناگهانی بود که به یکباره بر زمین جاری می شدند. در جوامع امروزی که بیشترین تاکید بر سد سازی برای مهار رواناب هاست و نه زیر ساخت های مطمئن برای سیلاب های احتمالی و طغیان رودخانه ها،‌ این پدیده طبیعی تبدیل به یکی از مرگبارترین سوانح طبیعی شده است. از جمله عوامل بسیار مهمی که در شکل گیری این سانحه دخیل هستند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- بی توجهی به مسیل ها و رودخانه های خشک؛ ‌اگرچه طی چندین سال ممکن است خشک باقی بمانند اما حتما دلیلی برای شکل گیری اولیه آنها وجود دارد و احتمال دارد در طی ده یا پانزده سال مسیر خشک آن تبدیل به رودخانه ایی برای عبور موقت سیلاب باشد. این رودخانه ها و مسیل های خشک می توانند در هنگام تغییرات ناگهانی آب و هوا حکم سوپاپ اطمینان را برای حفاظت مردم از خطرات سیل داشته باشد که متاسفانه در برخی از شهرها به دلیل بی توجهی و سهل انگاری، تبدیل به مسیر رفت و آمد اتومبیل ها یا پارکینگ آنها، ‌یا مراکز اسکان موقت مسافران و همچنین تبدیل به مراکز تفرجی بشود که متاسفانه در طی سیلاب آذربایجان شرقی شاهد گرفتار و کشته شدن هموطنانمان در این مسیرهای پرخطر بودیم.
2 - نفوذناپذیری زمین به دلیل جنس خاک و سنگ یا عوامل انسانی همچون برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و تغییر ماهیت لایه های خاک که باعث کاهش توانایی آبخوان برای ذخیره آب شده است. در محدوده محیط زیست انسانی،‌ توپوگرافی نفوذناپذیر و همچنین عریان شدن سنگها به دلیل فرسایش خاک،‌ محصول مستقیم دخالت انسانی در منابع طبیعی است که همراه با بی توجهی به آبخیز داریِ منطقه خطرات را چندین برابر می کند.
3 - رعایت نکردن حریم رودخانه ها؛ از ابتدای زندگی بشر، ‌همواره زندگی و تمدن ها در حول رودخانه ها شکل گرفته است و انسانها به زندگی و کنار آمدن با طبیعت خشن رودخانه خود را عادت داده بودند زیرا حریم رودخانه را حفظ می کردند،‌ اما در جوامع کنونی حریم رودخانه ها نادیده گرفته می شود و برای ساخت و سازها و تجاوز به منابع طبیعی حتی بررسی های اطلاعات بارندگی هواشناسی (‌در یک بازه زمانی مثلا 20 سال اخیر) به صورت متناوب برای بدست آوردن اطلاعات طغیان رودخانه انجام نمی¬شود تا درصد احتمال وقوع سیلاب برای همان بازه مورد بررسی قرار بگیرد. در اصل رژیم آبی دریاچه ارومیه سیلابی بوده و هست و طغیان رودخانه هایی که به آن می ریزند،‌ آن را سیراب می-کنند. علم هواشناسی قادر به تحلیل پارامترهای آماری هواشناسی برای دوره های بازگشت از 2 سال تا 200 سال است که این تحلیل ها می¬تواند سوانحی همچون سیل را پیش بینی کند. همچنین گرم شدن هوا که منجر به ذوب شدن برف های ارتفاعات و بارش باران منجر به شکل گیری سیل در رودخانه ها و آسیب به این استان شد.
4- پوشش گیاهی متراکم قادر به مهار سیلاب یا کند کردن سرعت آن و نگه داشتن و جذب آب توسط خاک است که متاسفانه در بیشتر مناطقی که سیلاب اتفاق می افتد پوشش گیاهی بسیار ضعیف و ناکارآمد است. پوشش گیاهی متراکم می تواند مانند سدی برای زمین های کشاورزی عمل کند که متاسفانه در سیل اخیر، خاک حاصلخیز و کشاورزی توسط سیلاب شسته شد و این مساله برای کشاورزی خسارت بزرگی به شمار می¬آید .
ارزیابی سرزمین،‌ دانش گرانبهای مقابله با بلایایی طبیعی
برای کم کردن خطرات احتمالی سیل در سراسر کشور؛‌ پهنه بندی خطر رخداد سیل با به کارگیری تکنیک های سنجش از دور و GIS(‌سیستم اطلاعات جغرافیایی) حوزه های آبریز کشور قابل انجام است به این صورت که پارامترهای تاثیرگذار همچون شیب، ‌زمین شناسی،‌ پوشش گیاهی، ‌خاک‌، میزان بارندگی، ‌و بررسی آبراهها به صورت لایه های اطلاعاتی وارد نرم افزار می شود که در نهایت با تلفیق این لایه های اطلاعاتی نقشه پهنه بندی، پهنه هایی با احتمال وقوع بسیار زیاد، ‌با احتمال وقوع نسبتا زیاد،‌ احتمال وقوع متوسط و احتمال وقوع کم بدست می آید که در نهایت برای تصمیم گیری های کلان برای شهرهایی که در حوزه آبریز مذکور وجود دارند،‌ براساس این نقشه های تهیه شده تصمیماتی گرفته می شود که کمترین آسیب را به جامعه و همچنین ساخت و سازهای آن وارد می کند که متاسفانه در خصوص ارزیابی های سرزمین برای ساخت و ساز کمترین هزینه ای نمی¬شود که درمقایسه با هزینه های گزاف خسارات به جا مانده بسیار ناچیز است. در نهایت برای یافتن مقصر برای کشته شدگان سیل در آذربایجان نمی توان تمام تقصیرها را به گردن بی مبالاتی شهروندان، ‌رانندگان اتومبیلها و سلفی بگیران انداخت. مدیریت صحیح زیر ساخت های شهری و آبخیزداری صحیح در حوزه های آبریز با استفاده از مطالعات پایه سرزمین،‌ قطعا تلفات انسانی، ‌مالی و منابع طبیعی را بسیار کمتر خواهد کرد. ارزیابی سرزمین،‌ دانش گرانبهای مقابله با بلایایی طبیعی است .
با توجه به اطلاعات بالا می بینیم که انسانها نمی توانند جلوی طبیعت خشن بایستند اما با بکارگیری دانش روز می توانند صدمات آن را برای خود بسیار کمتر کنند. طبیعت برای رعایت اصول خود تنظیمی از ما اجازه نمی گیرد. این سیلاب، تراز آب دریاچه ی ارومیه را بالا برد که البته طبیعت بی توجه به دخالت های ما این کار را انجام داد اما بدلیل سنجیده نشدن شرایط طبیعت و تجاوز به منابع طبیعی توسط انسان، شادکامی برای پر شدن دریاچه ارومیه تبدیل به عزای از دست دادن تعدادی از هموطنان آذربایجانی و خسارات بیشماری شد که جبران ضایعات انسانی آن غیرممکن و جبران ضایعات مالی آن بسیار سخت است.
گزارش : ساغر شمسی