میراثی از صنعت برای مردم

گروه اجتماعی-زهرا کرد: در میانه دو جنگ‌جهانی و به‌دنبال سیاست‌های توسعه‌طلبانه پهلوی‌اول، ساخت راه‌‌آهن ایران کلید خورد‌‌. پروژه‌ای عظیم که جنوب ایران را به شمال آن وصل می‌کرد. یکی از پیش نیازهای ضروری این پروژه ملی سیمان بود. بنابراین کارخانه سیمان ری به‌عنوان اولین کارخانه سیمان ایران به‌همت میرزا علی قلی خان سپاهی در منطقه باستانی شهر ری تاسیس ‌شد.

به گزارش مردم سالاری آنلاین ،پس از مهندس سپاهی منوچهر سالور بود که با گذری پر فراز و نشیب از کارآموزی در کارخانه سیمان به ریاست یکی از مظاهر صنعت ایران نوین دهه ۲۰ رسید. امروزه و پس از۹ دهه، سیمان ری به نمادی از باززنده سازی در پایتخت میراث‌خور ایران بدل‌شده‌است.
باززنده سازی یا Resortation مفهومی‌است ارجاعی که آن را زاییده انقلاب صنعتی می‌دانند و در دهه۷۰ میلادی در اروپا مطرح شد. بازگشت و احیا بناهایی که مدتهاست به فراموشی سپرده‌شده‌اند و قابلیت بی‌نظیری در بازسازی مفاهیمی‌چون وطن‌دوستی، تلاش جمعی، سندیکا و تولید دارند. برنامه کارنامک با کوشش موسسه فرهنگان به دبیری سام گیوراد در راستای چنین هدفی با حضور نماینده خانواده سالور، پیروز حناچی شهردار سابق تهران، دکتر کاوه علی اکبری‌ مدیر سازمان نوسازی وقت، دکتر سارا تیمورتاش مدیر پروژه سیمان ری و نماینده مجموعه دیبا در۲۱ خردادماه برگزار شد.
چرا میراث صنعتی؟
گیوراد دبیر این نشست به هدف کارنامک و مطرح کردن میراث صنعتی اشاره کرد و گفت: آگاهی و بازشناسایی از میراث صنعتی سبب افزایش دانش عمومی‌در این حوزه می‌شود. بی شک اگر مردم از اثرات مثبتی که «کارخانه نوآوری آزادی» در شهر داشته آگاه‌شوند، مسیر مطالبه گری روشن‌تری خواهند داشت. مادامی‌که این میراث ناشناخته و خاموش باقی بماند تخریب و تغییر کاربری آن بسیار کم هزینه و آسان خواهد بود. از طرفی اغلب بناهای صنعتی نظیر کارخانه ریسباف اصفهان و حریربافی چالوس به جهت معماری واجد ارزش بوده و می‌توان از این حیث به آنها استناد تاریخی کرد؛ بنابراین حفظ و تغییر کاربری آنها از نظر زیست محیطی، جامعه شناختی و حفظ آثار تاریخی حائز اهمیت است.
هتروتوپیا در مقابل آرمانشهر
گیوراد به کارکرد تعاملی احیا چنین فضاهایی اشاره کرد و معتقد بود: علاوه بر نگاه اتوپیایی و آرامنشهرساختن از شهرها( که اغلب ناکام است)، ما نگاه هتروتوپیای را داریم که به اثرات متقابل شهروند و شهر توجه دارد. نگاهی که به دنبال آن همدلی، کار مشترک، همکاری و نهایتا رشد جمعی شکل می‌گیرد. یکی از دستاوردهای چنین برنامه‌هایی تبیین و تلاش برای ساختن همین هتروتوپیاست.
پدر صنعت سیمان
در ابتدای نشست نماینده و دختر منوچهر سالور با خواندن بخشی از روزانه نگاری‌های زنده نام سالور بزرگ، یادی از دوران خدمت برای ایران را زنده کرد. دورانی که ایران سنتی و غرق در بلا و آشوب، به واسطه فرزندانی چون سالور با تکیه بر تخصص و دانش آنها ساخته شد. روایتی متقن با نثری روان که بخش مهمی‌از تاریخ معاصر ایران را در قالب روزانه نگاری روایت می‌کند و قابلیت استناد تاریخی در زمینه صنعت را دارد.
باززنده سازی میراث مرده!
پیروز حناچی، شهردار پیشین تهران به اهمیت باززنده‌سازی فضاهای بلااستفاده صنعتی در شهرها اشاره کرد و معتقد بود:
جریان بازسازی مکان‌های بلااستفاده با سه هدف کوچک کردن دولت‌ها و اعطای وظایف قابل محول به دول محلی، توسعه بخش خصوصی و لزوم خروج صنایع از شهرها در اروپای پس از انقلاب صنعتی رخ‌داد . این روند در ایران نیز با کمی‌تفاوت شکل گرفت و سبب شد بناهای عظیمی‌که پیش‌تر محل تولید بوده و لاجرم دچار تعطیلی شدند، تغییر ماهیت یافته و با حفظ کالبد، مسیر جدیدی را برای زندگی با مردم درپیش‌گیرند.
مسیر سخت بازگشت
دکتر حناچی ضمن اشاره به اهمیت مناطق ۴ و۲۱ تهران در باززنده سازی مکان‌های خاموش به روند احصا و احیا کارخانه سیمان ری پرداخت و گفت: دهه ۶۰ فصل خاموشی تولید سیمان در این کارخانه بود. سیمان ری و تغییر کاربری آن برای اولین بار در دوره آقای کرباسچی و سپس در دولت آقای روحانی مطرح‌شد. نهایتا و پس از گذر از فراز و نشیب‌های بسیار به همت وزیر وقت، سندی به نام دولت برای این کارخانه صادر شد و براساس مصوبه دولت این بنا به مدت ۳۰ سال در اختیار شهرداری تهران قرار گرفت؛ البته روند خروج هیئت تصفیه پس از سی سال از کارخانه، خالی از چالش نبود و نهایتا با کمک شورای تامین شهرستان ملک تخلیه و در اختیار شهرداری قرار گرفت. پس از آن پروژه عملیاتی باززنده سازی کارخانه به عنوان مکانی برای مردم شروع شد. همزمان با این روند جمع آوری اشیا و برگزاری نمایشگاه از این اقلام تاریخی نیز صورت گرفت.
از کارخانه سیمان تا ثبت جهانی راه‌آهن
حناچی به نقشی که کارخانه سیمان ری در توسعه بسترشهری داشت اشاره کرد و گفت:یکی از اثرات ماندگار کارخانه سیمان ری، توسعه شهر و پیدایش محلاتی جدید در پیرامون این مکان ۱۱۱۰۰۰ متری بود. هم‌اکنون نیز پس از چندین دهه شاهد حضور نسل سوم کارگران سیمان ری در محله پل سیمان هستیم. محله ای که توسط منوچهر سالور به صورت تعاونی برای کارگران نسل اول کارخانه ساخته شده بود. بر همین اساس بود که سالور مدرسه فردوسی را برای فرزندان کارگران سیمان ری در همین محله ساخت که خوشبختانه هنوز هم پابرجاست. یکی از اثرات مثبت سیمان ری برق دهی به کل منطقه از محل ژنراتورهای عظیم این کارخانه بود‌. ژنراتورهایی که پس از بازدید سفیر آلمان از پروژه باززنده سازی، ترغیب شرکت زیمنس را جهت مرمت آن‌ها برانگیخت و اعلام آمادگی کردند. از اثرات دیرپای این باززنده سازی فیدبکی بود که به جامعه جهانی داده شد و ما شاهد ثبت جهانی راه آهن ایران بودیم. زیرا هسته اصلی ساخت راه آهن کارخانه سیمان ری بود.
شورای باکیفیت!
حناچی ایجاد کیفیت در فضای شهری را حاصل نگاه، چشم انداز و پیگیری نظام مدیریت شهری عنوان کرد و معتقد بود که ارتباط معناداری بین خواست مردم و کیفیت خروجی مجموعه‌های مدیریت شهری وجود‌دارد و در دوره‌هایی که شورای شهر در جذب آرای عمومی‌اقبالی ندارد، خروجی غیرقابل دفاعی از عملکرد مجموعه مدیریت شهری داریم.
ثبت ملی سیمان ری
در ادامه این نشست دکتر کاوه علی اکبری رئیس سازمان نوسازی وقت شهرداری تهران، باز ساختاردهی شهری را پس از انقلاب صنعتی امری اجتناب ناپذیر دانست و این روند را در جابجایی سرمایه، بی مرزی سرمایه و جابجایی تولید موثر دانست. علی اکبری افزود مادامی‌که تولید در مجموعه‌های بزرگ متوقف می‌شود مزیت وجودی آنها از بین رفته و سبب خروج سرمایه و افت بافت شهری پیرامون آن می‌شویم. مکانی که روزگاری شاهد پویایی صنعتی بوده در اثر تغییر ماهیت به فضایی اضافی در کالبد شهر تبدیل شده است. بنایی مخروبه که چه بسا سبب وهم مردم هم باشد. علی اکبری به تغییر کاربری مجموعه‌هایی این چنینی نظیر کارخانه آرگو، آبجو شمس، فرهنگسرای بهمن و سیمان ری اشاره کرد و این قبیل مداخلات را سبب حفظ میراث صنعتی دانست. وی معتقد بود که چنین باززنده سازی‌هایی باعث افزایش کیفیت محلات اطراف هر پروژه می‌شود.علی اکبری در پایان سخنانش به اثرات دیرپای این پروژه اشاره کرد و گفت: در این مسیر بود که شاهد ثبت ملی کارخانه سیمان ری و مصوبه هیئت دولت برای این مکان استراتژیک شدیم و به تبع آن زمینه برای برگزاری مسابقات داخلی و بین المللی ایده یابی، چاپ کتاب و حفظ این بنا برای مردم فراهم شد.
سیمان ری و معماری شهری
درادامه دکترسارا تیمورتاش مدیر پروژه سیمان ری با اشاره به صنایع کلان ایران در ابتدای سده اخیر گفت: ما در ایران شاهد صنعت نفت در جنوب، صنعت قند و شکر، صنعت نساجی و سیمان ری بودیم. سیمان ری مجموعه ای صنعتی بود که به صورت کارخانه ای دولتی تاسیس شد. به دنبال تاسیس کارخانه شاهد اثرات غیر مستقیم این مجموعه بر کالبد شهر بودیم. وفور استفاده از سیمان در نمای خانه‌های دهه ۲۰و ۳۰ نیز از این موضوع نشات می‌گیرد. از طرفی مکان‌یابی این کارخانه در کنار کوه‌های آهکی شهرری سبب دسترسی به مواد اولیه مرغوب برای تولید سیمان بود.
حیات جدید سیمان ری تیمورتاش به روند بازسازی و اقداماتی که پس از دوسال تحقیق و پژوهش پیرامون این بنا صورت گرفته اشاره‌کرد و گفت: در ابتدا جهت تغییر ظاهر مخروبه ای این بنا، اقدام به نورپردازی برای مجموعه کردیم که سبب شکل گیری تعامل مجدد مردم با فضای زنده کارخانه شد؛ سپس به دفع خطر آسیب‌های اضطراری و تهیه فهرست اموالی از کارخانه پرداختیم و بالغ بر ۹۰۰ شی مهم جمع آوری شد. این جمع آوری منجربه برگزاری نمایشگاه، ایجاد موزه سیمان و برگزاری رویداد‌هایی برای افزایش تعامل مردم بومی‌با این کارخانه شد. تخصیص حمل و نقل عمومی‌و سهولت دسترسی به این منطقه نیز دراین راستا بود و نهایتا مجموعه اقدامات صورت گرفته در سیمان ری منجر به نگارش طرح جامع بازآفرینی شد. این طرح جامع لزوم همه جانبه‌نگری درحوزه‌های محیط زیستی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را برای باززنده سازی چنین پروژه‌های مهمی‌نشان می‌دهد.
سیمان بی روایت
دکتر جاجرمی‌جامعه شناس، به اهمیت تبدیل زیرساخت‌های صنعتی صامت به زیرساخت‌های اجتماعی پویا اشاره کرد و نداشتن روایت مستند، مکتوب و فراگیر از چنین میراثی را دلیل خاموشی آنها دانست. دکتر جاجرمی‌پیوند فضاهای شهری با مردم‌ را راهی جهت حفظ و پایداری آن‌ها بیان کرد. وی مسیر باززنده سازی میراث صنعتی را نقطه آغاز این حرکت برشمرد و تداوم آن را در گرو اجتماعی شدن این فرآیند قلمداد کرد.