وزارت امور خارجه؛ مجری سیاستها، نه تصمیم‌گیر

انتشار مصاحبه وزیر امور خارجه کشورمان هر روز ابعاد تازه‌تری به خود می‌گیرد. در تازه‌ترین مورد، رهبر انقلاب در حاشیه سخنرانی خود به مناسبت روز معلم و روز کارگر، به این موضوع پرداختند. اشاراتی که خود موضوع بحث‌های گسترده‌ای در فضای مجازی، خصوصا فضای تازه پا گرفته "کلاب هاوس" گردید. رهبری در سخنان خود از "اظهارات بعضی مسئولان که از رسانه‌های مخالف جمهوری اسلامی پخش شد"، ابراز تعجب و تأسف کردند. صحبت‌هایی که مستقیما محمد جواد ظریف، وزیرخارجه را خطاب قرار می‌داد. اما ماجرای این مصاحبه پرسروصدا چه بود؟
 
واکنش‌ها به یک مصاحبه
پنجم اردیبهشت ماه تلویزیون ایران-اینترنشنال، در بخش‌های خبری خود، به انتشار بخشی از یک فایل صوتی پرداخت که مدعی بود از طریق منابع ناشناس به آن دست پیدا کرده است. این فایل صوتی 180 دقیقه‌ای که توسط این تلویزیون ویرایش شده و حدود 10 دقیقه از آن پخش شد، خبر از یک شکاف بزرگ بین محمدجواد ظریف و سردار شهید سلیمانی می‌داد. با بالا گرفتن بحث و گمانه‌زنی و در حالی که این تلویزیون هنوز فایل اصلی را منتشر نکرده بود، مصاحبه سه ساعته (که خود نیمی از مصاحبه اصلی بود) از طریق وبسایت‌های دیگر بازتاب پیدا کرده که وجوه دیگری از این مصاحبه را عیان می‌کرد. اما همانقدر که رسانه‌های لندنی با تاکید بر فایل تقطیع شده، همچنان بر شکاف جدی بین "دیپلماسی-میدان" می‌افزودند، در این سو، محافظه‌کاران تندرو هم تلاش کردند با اشاره به همان مصاحبه 10 دقیقه‌ای، ظریف را در مقابل سردار سلیمانی به تصویر بکشند.
اینها در حالی بود که با شنیدن این مصاحبه سه ساعته چندین نکته مشخص می‌شود. اول اینکه این مصاحبه یک پروژه "تاریخ شفاهی" بوده که در تمامی دنیا مرسوم است. همانطور که در کشورهای غربی مسئولین پس از دوره، خاطرات مسئولیتشان را منتشر می‌کردند. دکتر ظریف هم در مقام یک وزیر خارجه برای سال‌های بعد صحبت کرده و در بسیاری از زمان‌های مصاحبه، نکاتی را به کار برده که اصطلاحا خصوصی و نه برای انتشار (off the record) بوده است. نکته دوم اینکه آقای ظریف در این مصاحبه مسائل و گفتگوهای محرمانه را مطرح نکرده و صرفا تحلیل خود را از وضعیت موجود در سالهای مسئولیتش بیان کرده است. پس احتمالا با هر متر و معیاری دکتر ظریف در این ماجرا مقصر نبوده است.
اما اولین ترکش‌ها به "حسام‌الدین آشنا" مشاور حسن روحانی و "رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک" رسید. دستور رئیس جمهور به وزارت اطلاعات برای یافتن مقصرین و خبر برکناری او و جایگزینی علی ربیعی نشان می‌داد، ابعاد ماجرا بسیار فراتر خواهد رفت. برای همین وقتی دفتر رهبری اعلام کرد که روز یکشنبه 12 اردیبهشت، شاهد سخنرانی ایشان خواهیم بود، تقریبا همه مطمئن بودند که این فایل صوتی جایی در صحبت‌های رهبری خواهد داشت.
 
رهبری در سخنرانی یکشنبه چه گفتند؟
در حالی که همگان انتظار پرداخت مفصل به این بحث را داشتند، آیت‌الله خامنه‌ای صرفا به یک تذکر اکتفا کرده و در بخش دیگری از سخنان خود نقش وزارت خارجه را در سیاست کلان کشور مشخص کردند. ایشان در بخش اول با اشاره به رفتار مسئولین کشور، "سیاست کشور" را اعم از "برنامه‌های اقتصادی، نظامی، اجتماعی، علمی، فرهنگی و سیاست خارجی" دانست که "باید با هم به پیش برود". نکته‌ای که دوگانه‌سازی‌های هفته گذشته را بی‌اثر می‌کرد.
نکته دومی که در سخنان رهبری به آن اشاره شد، بحث نقش "وزیر امور خارجه" در سیاست خارجی کشور بود. نکته‌ای که بسیاری از ابهامات حول دستگاه سیاست خارجی را روشن می‌کرد. رهبری با تأکید بر اینکه "سیاست خارجی در همه جای دنیا در مجامع بالادستی تعیین می‌شود" خط بطلانی بر مقصر دانستن ظریف و تیم مذاکره کننده در ماجرای برجام توسط محافظه‌کاران تندرو کشید. اینکه طبق گفته رهبری "وزارت امور خارجه در تعیین سیاست‌ها مشارکت دارد اما تصمیم‌گیر نیست، بلکه مجری است" برای اهالی فن چیز جدیدی نیست، بلکه نکته‌ای است که چندی پیش خود محمدجواد ظریف به آن پرداخته بود.
وزیر امور خارجه کشورمان در پاسخ به سوالی درباره نقشش در سیاست خارجه پاسخ داده بود که "نقش همه وزرای خارجه صفر است". آقای ظریف وظیفه وزیر خارجه را "دفاع از سیاست‌های کشور" و "ارائه تحلیل بدون رتوش به مقامات" دانسته بود. نکاتی که آن روز هجمه‌های زیادی به او وارد کرد و امروز در صحبت‌های رهبری تایید شد.
احمد زیدآبادی فعال سیاسی و رسانه‌ای می‌گوید: «بعد از سخنان رهبر جمهوری اسلامی که وزارت خارجه را صرفاً مجری سیاست‌های نظام دانست، اصولگرایانِ مخالف برجام با دردسر بزرگی روبرو شده‌اند. این افراد که از اساس، برجام و مذاکراتِ وین برای احیای صورت دیگری از آن را رد می‌کنند، تاکنون همۀ داستان را دست‌پختِ کابینۀ روحانی و وزارت خارجه معرفی می‌کردند، اما با سخنان رهبری، از این پس تکرار این ادعای کهنه از سوی آنها به کلی مضحک می‌شود. آنها البته دست بردار نخواهند بود و وزارت خارجه را مجری بدی قلمداد خواهند کرد، اما این مشکلی از آنان حل نخواهد کرد چرا که اولاً مجری را سیاست‌گذار انتخاب می‌کند و اگر به نظرش بد باشد هر لحظه می‌تواند آن را تغییر دهد. ثانیاً تقلیل انتقاد از تصمیم استراتژیکی در حد احیای برجام به امور اجرایی و فنی و تاکتیکی آن یعنی کشک!»

 متاسفم که نقطه نظراتم، تکدر خاطر شریف مقام معظم رهبری را فراهم آورد
محمد جواد ظریف ساعتی پس از سخنان رهبری، در پست اینستاگرامی نوشت: بیانات مشفقانه مقام معظم رهبری همچون همیشه برای من و همکارانم ختم کلام و نقطه پایانی برای بحث‌های کارشناسی است.  به عنوان یک کارگزار و پژوهشگر روابط خارجی، همواره باور داشته‌ام برای قوام این مرز و بوم خدایی، سیاست خارجی باید موضوع وفاق و انسجام ملی باشد و از بالاترین سطح، مدیریت و هدایت شود و بر این اساس، پیروی از نظرات و تصمیمات رهبری ضرورتی غیرقابل انکار برای سیاست خارجی است. بسیار متأسفم که برخی نقطه نظرات شخصی که صرفا برای انتقال صادقانه تجربیات و بدون قصدی برای انتشار بیان شده بود، دزدانه منتشر و به صورت گزینشی مورد بهره‌برداری و دستمایه خصومت ورزی بدخواهان کشور و مردم و انقلاب گردید و اسباب تکدر خاطر شریف مقام معظم رهبری را فراهم آورد. امیدوارم به یاری خدا اینجانب و همکارانم بتوانیم در کنار دیگر خدمتگزاران در اجرای بی‌کم و کاست منویات مقام معظم رهبری برای پیشرفت ایران عزیزمان یکدل و یکصدا کوشاباشیم.

چرا اظهارات ظریف مهم است؟
واقعیت هم این است که یک وزیر خارجه نمی‌تواند "تصمیم‌گیرنده" سیاست خارجی کشورش باشد و این اصلی است که در همه کشورها قابل راستی‌آزمایی است. اما این گزاره یعنی همه وزاری خارجه شبیه هم هستند؟
باید دانست محمدجواد ظریف تنها وزیر خارجه‌ای بود که توانست تا حدی دیپلماسی عمومی را پیاده کند. وزارت خارجه پیش از ظریف، همواره بسیار دور از دسترس، با ادبیات تخصصی بود که جامعه چندان علاقه‌ای به نشستن پای صحبت‌های آن نداشت. وزاری خارجه هم همیشه با رسانه‌های تخصصی، یا رسانه‌های رسمی مصاحبه می‌کردند، اما دکتر ظریف اولین وزیر خارجه‌ای بود که دیپلماسی را به "حوزه عمومی" وارد و با همه در مورد دیپلماسی و سیاست خارجی صحبت کرد.
همچنین در دوره ظریف بود که توییتر به عنوان یک ابزار قدرتمند برای سیاستمداران ایرانی مطرح شد تا بتوانند از این طریق با جامعه در ارتباط باشند و باز این ظریف بود که با رسانه‌های عمومی به مصاحبه‌های تخصصی و غیرتخصصی پرداخت. تسلط بر مباحث بین‌الملل و فن مذاکره، در کنار آشنایی با ادبیات فارسی و انگلیسی و همچنین مطالعات گسترده در زمینه علوم سیاسی و اقتصادی، از ظریف چهره‌ای ساخته که شاید بتوان او را در فهرست تاثیرگذارترین وزرای خارجه ایران جای داد.
ظریف در این مصاحبه (که قرار بر انتشار آن نبوده است)، بدون رتوش نظرش را در مورد سیاست خارجی ایران اظهار می‌دارد. او در این مصاحبه به اولویت دادن "میدان" به "دیپلماسی" انتقاد می‌کند، اما همزمان فقدان سردار سلیمانی را زیانی بزرگ دانسته و معتقد است آمریکا (با ترور سردار شهید) ضربه‌ای بزرگ به ایران وارد آورده است. نکته‌ای که دو روز پس از انتشار مصاحبه، "مایک پمپئو" وزیر خارجه سابق ایالات متحده هم به آن اشاره کرد که باز مورد استفاده محافظه‌کاران داخلی قرار گرفت.
ظریف درباره مناسبات ایران و آمریکا معتقد است باید لیستی از اختلافات بین دو کشور تهیه و در مورد مواردی که قابل رفع است، مذاکره کرد. همچنین مواردی را برای همیشه در لیست به عنوان "اختلافات حل ناشدنی" نگه داشت. دکتر ظریف در این مصاحبه به صراحت روسیه را از تفاهم برجام ناراضی می‌داند و همزمان از طرفداران ارتباط استراتژیک با چین و روسیه است. او به "واقعگرایی (Realism)" در سیاست بین‌الملل معتقد نیست، ولی برای "موازنه" بین قدرت‌های خارجی تلاش می‌کند. وی عمر خود را در سیاست خارجی گذرانده و لاجرم بسیار شبیه به شغل و علاقه خود شده است. "وزیر امورخارجه ایران، سخت ساده است و پیچیده نیز هم!"
گزارش: موسی حسن وند