فلسفه وجودگرایی در فيلم «گذشته» اصغر فرهادي

فيلم را ديدم؛البته در شرايطي كه نسبتا خسته بودم. اما به دقت نظاره گر صحنه ها و زير نويس ها و شنونده آهنگ مكالمات بودم. به نظرم فيلم خيلي طولاني و كش دار، شلوغ و حتي خسته كننده بود.شايد اگر به زبان غير از فرانسه هم تكلم مي شد هيچ فرقي نمي كرد چرا كه شخصيت ها اسامي عربي داشتند و هيچ نمودي از فرانسه يا هيچ فرهنگ ديگري غير از اينكه احمد در يك جا اشاره مي كند كه مي خواهد شوهر ايراني بر اي دختران زنش و زن ايراني براي بچه سمير(فؤاد)بگيرد يا اينكه قورمه سبزي ايراني توسط مرد ايراني درست مي شود.البته اينكه شخصيت ها نمي توانند جهاني باشند و لازم است جغرافياي آنها معلوم شود به نظرم نكته اي قابل توجه است ولي اين به معناي ناديده گرفتن روابط يكسان و مشترك ميان انسان ها نيست كه شايد اين فيلم در همين راستا شکل گرفته باشد.
به نظرم فيلم گذشته ادامه فيلم جدايي بود اما با رويكرد فرهنگي گسترده تري. مهمترين موضوع فيلم بحث «شفافيت» بود.اينكه آدم ها در فيلم جدايي دروغ مي گويند و در اين فيلم كتمان مي كنند يا نمي گويند.
در اين فيلم موضوعي چون معذرت خواهي در چند جا تكرار مي شود.يك جا ظاهرا در خشكشويي و لكه دارشدن لباس مشتري و الزام سمير، زن خود را به معذرت خواهي؛ ديگري در جايي كه سمير حرفي مي زند به مارين و از او معذرت خواهي مي كند و ديگري در ماجراي دست بردن به وسايل احمد از جانب بچه ها(فؤاد و دختر مارين) بدون اجازه احمد يا هيچ بزرگتري. نكته اي كه در اين بحث جالب بود و جاي كار بيشتر از لحاظ فكري و فرهنگي دارد اين بود كه نمي توان هر كاري را انجام داد و صرفا يك معذرت خواهي كفايت كند بلكه به نظر موضوع پيچيده تر مي شود و در هر موضوعي به عواقب كار در هنگام انجام آن انديشيد و حتي در آينده گريبانگير ما مي شود و به نوعي گذشته در حال و آينده ما حضور دارد.به تعبيري گذشته، نگذشته است بلكه حضور دارد و زنده است و البته اين به معناي مراقبت در هنگام انجام كار و فهم اين نكته است كه گذشته در حال و آينده ما حضور دارد و بايد حواسمان باشد هم به حال و هم به گذشته كه آينده را رقم مي زند.
موضوع ديگري كه به نظرم لازم است به آن پرداخته شود موضوع ناموس پرستي يا ناموس گرايي ايراني ها است كه در اين فيلم تحت الشعاع ديدگاه نويسنده قرار مي گيرد. به اين معنا كه ديدگاه ديگري لازم است داشته باشيم و آن اينكه اگر خواستيم از زن خود جدا شويم دعوا و مرافعه راه نيندازيم حتي مي توان در يك خانه هم در كنار هم حتي براي مدت كوتاهي هم بود. در جايي كه لوسي حتي مي خواهد اشاره كند كه زنت صرفا زن سابقت نيست بلكه معناي ديگري دارد، احمد باز تحريك نمي شود حداقل در ظاهر اين را نشان مي دهد كه زنش كه تا به امروز هم طلاق رسمي نگرفته و از او جدا نشده و با يك نفر ديگر ارتباط داشته و از وي هم بچه دار شده، برايش قابل هضم شده است و با آن كنار آمده است.
ماجراي عشق و محبت زن و شوهري(مارين به احمد كه در تعبير لوسي امده بود كه مارين بخاطر تو(احمد) و شباهت سمير به تو سراغش رفته است يا سمير به زنش در صحنه هاي آخر) در اين فيلم در عين حالي كه در چند جا نشانه هايي داشت اما موضوعي حاشيه اي و فرعي بود و در بطن و عمق فيلم حضور نداشت.
در اين فيلم روابط آدم ها(دوستان و همكاران و نهاد طلاق) بيشتر از ظواهر شهر پاريس ساختارهاي «مدرني» كه در غرب هست و در آن همه چيز بر روال منطقي تعبير مي شده كه البته در اين فيلم با شكسته شدن در چمدان احمد و نپرداختن هزينه اي بابت اين كار، نقض مي شود، داراي اهميت است.به عبارت ديگر مي توان نتيجه گرفت كه اين فيلم غرب گراي ساختاري نيست در عين حالي كه در غرب جديد ساخته شده است.
در اين فيلم شخصيت ها، رفتارهايي از خود نشان مي دهند كه به نظر تابع تصوراتشان است و اين تصورات لزوما نمي تواند درست باشد اما اجازه ظهور دارند. به تعبيري در اين فيلم آدم خوب و آدم بد نداريم بلكه همه به نحوي درگير كارهايي هستند كه به نوعي بايد انجام دهند و اين رفتارها ناشي از تصورات و شرايطشان است.شايد بتوان گفت فلسفه وجود گرايي يا «اگزيستانسياليسم» بر اين فيلم حاكم است.