طرح‌های توسعه شهری و چالش درآمد شهرداریها

بدون شک رشد و تعالی هر سیستمی نیازمند وجود طرح و برنامه است. شهر نیز به مثابه یک موجود زنده از این قاعده مستثنی نیست. طرح های جامع و تفصیلی که از رایج ترین طرح های شهری ایران است اصول کلی و خط مشی توسعه شهر را مشخص می‌کند ولی در بیشتر مواقع این طرح ها که حاصل چندین سال تلاش شبانه روزی مهندسین مشاور است تبدیل به مجلد های قطور و خاک خورده و در بهترین حالت تبدیل به تابلوهای نقاشی در اتاق شهرداران میگردند. این مشکل نه تنها در کشور ما در بیشتر کشورها قابل ملاحظه است. سوال و چالش اساسی این قضیه در این نکته است که علت عدم تحقق پذیری طرح های شهری در چیست؟ و شهرداری ها که به عنوان بدنه اجرایی طرح های شهری هستند چه نقشی در عدم تحقق پذیری این طرح ها دارند؟
در بیشتر موارد علت اصلی این مشکل عدم پیش‌بینی منابع مالی در سیستم مدیریت شهری است. شهرداری ها به عنوان نهاد عمومی غیردولتی در بیشتر موارد بودجه ای از دولت دریافت نمی کنند و موظف به تامین منابع مالی خود هستند. در ایران و به موجب مواد ۲۹ و ۳۰ از فصل دوم آیین‌نامه مالی شهرداری‌ها، مصوب سال ۱۳۴۶، درآمد این نهادهای عمومی غیر دولتی از طریق ۶ بند به شرح ذیل تامین می‌شود:
۱- درآمدهای ناشی از عوارض عمومی یا درآمدهای مستمر
۲- درآمدهای ناشی از عوارض اجتماعی
۳- بهای خدمات و درآمدهای موسسات انتفاعی شهرداری
۴- درآمدهای حاصله از وجوه و اموال شهرداری
۵- کمک‌های اعطایی دولت و سازمان‌های دولتی
۶- اعانات و کمک‌های اهدایی اشخاص و سازمان‌های خصوصی و اموال و دارایی‌هایی که به‌طور اتفاقی یا به موجب قانون، به شهرداری تعلق می‌گیرد.  
طرح موضوع خودکفایی شهرداری که در سال ۶۲ و به دنبال رشد شهرنشینی و حجم زیاد تقاضا ها انجام شد باعث اتکای شهرداری ها به درآمدهای ناپایدار شهری گشت. در مقایسه تطبیقی که بین شهرداری های کشورهای مختلف انجام شده نتیجه حاکی از این بود که  قسمت اصلی درآمد شهرداری های کشور ما از بخش زمین و ساختمان (تراکم فروشی) انجام میشود و کمک های دولتی چندان قابل ملاحظه نیست.
در اغلب کشور های توسعه یافته، شهردار، یک حقوقدان است­ که با ساز و­کارهای قانونی، شهر را مدیریت میکند ولی در کشورهای در حال توسعه، شهرداری موفق است که اهل بده و بستان باشد و با شهر مانند یک کالا برخورد میکند و ما به ازای آنچه که میدهد (تراکم فروشی) سود قابل ملاحظه ای دریافت میکند. شاید در سال های ابتدایی آثار خوشایندی از این نوع مدیریت در شهر مشاهده شود ولی اثر سوئی که این نحوه مدیریت در بلند مدت بر شهر میگذارد تبدیل به یک معضل اصلی برای شهر و شهروندان که ذی نفعان اصلی شهر هستند خواهد شد.
پژوهشگران عدم تحقق پذیری طرح های شهری را سندروم جدید برنامه‌ریزی شهری می نامند. بورس بازی زمین، تخلفات ساختمانی، مسئله مالکیت و رشد سریع جمعیت از دلایل عدم تحقق طرح های توسعه شهری هستند.
 از جمله اقدامات موثر که در سیستم شهرداری های ایران برای حل مشکل منابع مالی شهرداری ها و کاهش فساد در سیستم شهرداری ها استفاده شده و نتایج مثبتی نیز داشته می توان این موارد را ذکر کرد:
الف)استفاده از مشارکت شهرداری در روند تهیه طرح تفصیلی (برخلاف روال معمول که شهرداری فقط مسئول اجرای آن بود) از نکات حائز اهمیت است. در این حالت اگرچه با ورود شهرداری در روند تهیه طرح، مدت زمان تهیه طرح  بنا­ به چانه زنی های بین شهرداری و ذی نفعان شهری طولانی میگردد، لکن بعد از تصویب طرح، شاهد کاهش رونق بازار کمیسیون های موارد خاص شهرداری (ماده100 و ماده5) که از جمله منابع درآمدی ناپایدار شهرداری هستند خواهیم بود.
ب)توجه به مقوله رشد هوشمند شهری و اقدامات الکترونیکی که در سیستم شهرداری انجام میشود و فسادهای مالی را در پروسه کارهای اداری شهرداری از جمله دریافت­پروانه، دریافت­پایان کار، دریافت مجوز و... به حداقل رسانده است، با وجود امتناع اکثر شهرداری های کشور از ارائه نقشه های شهری حتی به دانشجویان شهرسازی، در سیستم الکترونیکی شهر تمامی نقشه های مصوب شهری برای عموم شهروندان قابل دسترسی است تا شهروندان به طور شفاف و دقیق در روند تهیه و اجرای طرح های شهری قرار گیرند.
شاید با این کار تخلفات شهری از بین نرود لکن در بدترین حالت ممکن، تعداد این تخلفات برخلاف روند حال حاضر قابل شمارش خواهد بود!
 امید است با بهره­گیری از تجارب موفق شهرسازی در داخل و خارج از کشور گامی در جهت بهبود حیات شهری میهن خود که مامن زندگی خود و فرزندانمان است برداریم.
*دانشجوی دکتری شهرسازی