افزایش ۲۵ درصدی خط فقر در یک سال

برآوردهای مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد خط فقر در تابستان امسال نسبت به تابستان گذشته در مناطق مختلف کشور به حدود بین ۲۲ تا ۲۵ درصد رسیده است.
به گزارش ایسنا، مرکز پژوهش‌های مجلس، طی گزارشی از اوضاع شاخص‌های اقتصادی، خط فقر را در شش ماهه نخست سال ۱۳۹۷ برآورد کرده است که بر آن اساس بالاترین خط فقر ماهیانه برای شهرستان تهران به دست آمده که در سال ۱۳۹۵ برای یک خانوار چهار نفره دو میلیون و ۷۶ هزار تومان محاسبه شده و در تابستان ۱۳۹۷ در حدود دو میلیون و ۷۲۸ هزار تومان برآورد شده است.
بر این اساس خط فقر تهران تنها در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به بهار ۱۳۹۷، در حدود ۳۰۰ هزار تومان برای یک خانوار چهار نفره افزایش داشته که این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده قرار گرفتن افراد بیشتری در زیر خط فقر در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال‌های قبل باشد.
در جدول زیر مقادیر برآورد شده برای خط فقر در سال ۱۳۹۶ و فصول بهار و تابستان ۱۳۹۷ و مقدار محاسبه شده برای سال ۱۳۹۵ در مناطق شهری و روستایی کشور را نشان می‌دهد.
در این گزارش همچنین آمده است: نرخ رشد خط فقر در هر خوشه، متناسب با زمان معادل سال قبل نیز محاسبه شده است. منظور از نرخ رشد خط فقر، رشد خط فقر در سال‌های بعد نسبت به بازه زمانی مشابه سال قبل است که هزینه سبد خط فقر با استفاده از شاخص قیمت‌ها به روزرسانی شده است.
با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت مصرف‌کننده در تابستان ۱۳۹۷ و همچنین ادامه رشد آن در پاییز، انتظار می‌رود خط فقر در انتهای سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۵ افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کند. مهم‌ترین دلایل این موضوع را می‌توان در رشد بیشتر شاخص قیمت گروه‌های خوراکی نسبت به سایر گروه‌ها در سال ۱۳۹۷ دانست.

توضیحات: خوشه‌ها به ترتیب شامل این مناطق هستند: خوشه اول: استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی، کردستان، بوشهر، هرمزگان، گیلان، اصفهان، همدان، زنجان، قزوین، مازندران، گلستان، لرستان، سمنان، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و شهرستان‌های تبریز، شهرستان اصفهان، شهرستان اهواز، خوشه دوم: استان‌های اردبیل، خوزستان، خراسان رضوی، فارس، خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، خوشه سوم: استان‌های کرمانشاه، البرز، قم، تهران، شهرستان مشهد، شهرستان کرمانشاه، شهرستان کرج، شهرستان شیراز، خوشه چهارم: شهرستان تهران.
با توجه به این‌که فقرا، نسبت به سایر افراد جامعه، سهم بیشتری از هزینه‌های خود را به گروه خوراکی تخصیص می‌دهند، پیش‌بینی می‌شود با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت برخی گروه‌ها (نظیر گروه خوراکی) در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال‌های گذشته، خط فقر نیز در ادامه‌ی سال ۱۳۹۷ با مقدار رشد بیشتری روبه‌رو باشد.
همچنین خط فقر معادل با شهریورماه ۱۳۹۷ نیز محاسبه شد که برای شهرستان تهران، مقدار سرانه آن حدود ۱۰۵۰ هزار تومان و برای خانوار چهار نفره حدود ۲۸۵۰ هزار تومان برآورد شد.
بعد از تهران، با اختلاف نسبتا زیادی (در حدود ۹۰۰ هزار تومان برای یک خانوار چهارنفره) هشت شهرستان بزرگ کشور که جمعیت بالای یک میلیون نفر دارند، قرار گرفته‌اند. در این شهرستان‌ها، خط فقر در تابستان ۱۳۹۷، یک میلیون و هشتصد و ده هزار تومان برای خانوار چهار نفره برآورد شده که نسبت به بهار ۱۳۹۷، افزایشی در حدود ۲۰۰ هزار تومان داشته است.
باید توجه داشت که ۲۰۰ هزار تومان افزایش در هزینه سبد خط فقر، برای فقرا رقم بسیار قابل توجهی است، زیرا به طور معمول مشاغل این گروه‌های درآمدی در دسته مشاغل با بهره‌وری پایین و با درآمد ثابت قرار دارد که به سختی افزایش درآمد در آنها رخ خواهد داد.
خط فقر در مناطق روستایی اختلافات معناداری با مناطق شهری دارد. بیشترین خط فقر برای مناطق روستایی تهران و البرز به دست آمده که برای تابستان ۱۳۹۷، یک میلیون و ۵۷۸ هزار تومان برآورد شده است. بعد از آن مناطق روستایی زنجان، کرمانشاه، اصفهان، قم و قزوین با اختلاف قابل توجهی _۵۳۹ هزار تومان برای خانوار چهار نفره) قرار دارند.
نکته‌ی قابل توجه در خصوص مقایسه خط فقر روستایی و شهری آن است که خط فقر روستایی در تمامی خوشه‌ها در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد بیشتری را نسبت به خط فقر شهری داشته است. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده افزایش شدت فقر در این مناطق باشد.
 نرخ تورم فقرا
از دیگر نتایج به دست آمده از این مطالعه، استخراج سبد مصرفی فقرا و محاسبه نرخ تورم فقراست. منظور از تورم فقرا، رشد قیمت سبد مورد استفاده همه فقراست. یعنی سبد مصرفی خانوارهایی که زیر خط فقر قرار دارند استخراج شده و با توجه به شاخص قیمت‌ها، رشد آن محاسبه شده است.
براساس مطالعه محاسبه خط فقر در سال ۱۳۹۵، خانوارهای فقیر شناسایی شده و سبد مصرفی آنها استخراج شده است. این سبد به عنوان سبد فقرا در نظر گرفته شده و نرخ رشد هزینه این سبد، نرخ تورم فقرا را به دست خواهد داد. نرخ تورم فقرا در کنار نرخ تورم کل به تفکیکی هر خوشه و مناطق جغرافیایی در جداول زیر ارائه شده است.


توضیحات: خوشه‌ها به ترتیب شامل استان‌های ذیل هستند: خوشه اول: استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی، کردستان، بوشهر، هرمزگان، گیلان، اصفهان، همدان، زنجان، قزوین، مازندران، گلستان، لرستان، سمنان، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و شهرستان تبریز، شهرستان اصفهان، شهرستان اهواز. خوشه دوم: استان‌های اردبیل، خوزستان، خراسان رضوی، فارس، خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد. خوشه سوم: استان‌های کرمانشاه، البرز، قم، تهران، شهرستان مشهد، شهرستان کرمانشاه، شهرستان کرج، شهرستان شیراز، خوشه چهارم: شهرستان تهران.
نرخ تورم محاسبه شده برای فقرا در بهار و تابستان ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که هرچند اختلاف اندکی بین نرخ تورم فقرا و تورم کلی وجود دارد، اما در هر صورت تورم فقرا کمتر از تورم کلی در هر خوشه به دست آمده که با نتایج تورم دهکی مرکز آمار که تورم دهک اول را کمتر از دهک دهم می‌داند نیز هماهنگی دارد.
هرچند مقایسه نرخ تورم فقرا با نرخ تورم کل در هر خوشه، اختلاف اندک بین نرخ تورم فقرا با نرخ تورم کل و کمتر بودن رشد قیمت کالاهای مورد استفاده فقرا نسبت به کل خوشه را نشان می‌دهد، اما این اختلاف بسیار جزئی و غیرقابل اهمیت است.
این گزارش همچنین به تحلیل نتایج پژوهش خود پرداخته و توصیه‌های سیاستی نیز به این صورت ارائه کرده است: محاسبه خط فقر اگرچه گام اول مطالعات در خصوص فقر و سیاست‌های فقرزدایی است، اما می‌تواند دلالت‌های قابل قبولی برای سیاست‌گذار به همراه داشته باشد.
محاسبه خط فقر مناطق مختلف ایران در سال ۱۳۹۵ و برآورد آن برای سال‌های آتی و به خصوص تابستان ۱۳۹۷ به عنوان آخرین برآورد از خط فقر، می‌تواند به سیاست‌گذاران در جهت رصد وضعیت فقرا کمک کند.
نگاهی به خط فقر محاسبه شده در سال‌های مختلف نشان می‌دهد که خط فقر در نقاط مختلف کشور دارای تفاوت زیادی با یکدیگر است و از این‌رو سیاست‌های حمایتی از فقرا نیز باید متناسب با شرایط هر منطقه در نظر گرفته شود. این سیاست‌های حمایتی به خصوص در شرایط اخیر از اهمیت بسزایی برخوردار است. در ادامه به برخی از دلالت‌های سیاست‌گذاری که از نتایج این مطالعه به دست می‌آید اشاره خواهد شد:
 لزوم سیاست‌های حمایتی
افزایش قابل توجه نرخ تورم در سال ۱۳۹۷ باعث شده تا خط فقر و همچنین هزینه سبد مصرفی فقرا افزایش یابد. خط فقر در بهار ۱۳۹۷ نسبت به بهار ۱۳۹۶ در مناطق مختلف کشور بین حدود ۹ تا ۱۱ درصد رشد داشته و این رشد برای تابستان ۱۳۹۷ نسبت به تابستان ۱۳۹۶ به حدود بین ۲۲ تا ۲۵ درصد رسیده است.
از طرف دیگر نکته قابل توجه آن است که خط فقر در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به بهار سال ۱۳۹۷ نیز رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است؛ به طوری که برای مثال در شهرستان تهران، خط فقر در تابستان نسبت به بهار ۱۱ درصد و در برخی دیگر از خوشه‌ها بیش از ۱۳ درصد رشد داشته است.
این در حالی است که طی این بازه زمانی به طور معمول درآمد خانوار در بهترین حالت ثابت است یا حتی به واسطه از دست دادن شغل ممکن است با کاهش نیز مواجه شده باشد. بنابراین با توجه به رشد خط فقر و افزایش خط فقر در حالی که درآمد خانوار ثابت است، می‌توان انتظار داشت که درصد بیشتری از افراد جامعه به زیر خط فقر رفته باشند و نرخ فقر نسبت به رقم حدود ۱۵ درصدی در سال ۱۳۹۵، با افزایش مواجه شده باشد.
همچنین با توجه به روند فزاینده شاخص عمومی قیمت‌ها در حالی که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۱۳۹۷ نرخ تورم نقطه به نقطه به حدود بین ۴۰ تا ۵۰ درصد برسد، خط فقر در ماه‌های آینده مجددا افزایش خواهد یافت و پیش‌بینی می‌شود خانوارهای بیشتری به زیر خط فقر بروند.
در چنین شرایطی اجرای یک سیاست حمایتی هدفمند از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا محاسبات فوق تنها خط فقر مطلق را نشان می‌دهد، یعنی بیانگر حداقل نیازهای اساسی برای زندگی است و ازاین‌رو افزایش تعداد فقرا، دارای مخاطرات جدی خواهد بود.
 هدفمندی سیاست‌های حمایتی
سیاست‌های حمایتی به کار گرفته شده باید هدفمند باشند. در حال حاضر سیاست‌های حمایتی متعددی مطرح می‌شود که به نظر می‌رسد از هدفمندی کافی برخوردار نباشند. برای مثال در خبرها عنوان شده که خانوارهایی که درآمدهای ماهیانه آنها کمتر از سه میلیون تومان است مورد حمایت قرار خواهند گرفت و یا سیاست‌ افزایش حداقل دستمزد در طول سال مطرح می‌شود.
نگاهی به جداول ۱ و ۲ نشان می‌دهد که رقم خط فقر در کل کشور پراکندگی زیادی دارد؛ به طوری که برای مثال در شهرستان تهران خط فقر در حدود ۳.۵ برابر خط فقر در نقاط روستایی استان‌های قرار گرفته در خوشه زردرنگ مناطق روستایی (استان سیستان و بلوچستان، کهکیلویه و بویراحمد و ایلام) است. این موضوع نشان می‌دهد که یک سیاست حمایتی یکسان نباید در کل مناطق کشور به اجرا گذاشته شود.
در خصوص سیاست‌های حمایتی مانند افزایش حداقل دستمزد نیز باید توجه داشت که هرچند با توجه به افزایش قابل توجه قیمت‌ها در سال ۱۳۹۷ باید حداقل دستمزد در سال ۱۳۹۸ افزایش یابد، اما اولا با توجه به پراکندگی قابل توجه خط فقر در نقاط مختلف کشور، دستمزدها نیز باید در مناطق مختلف متفاوت باشد. به طوری که افزایش قابل توجه حداقل دستمزد در مناطقی که خط فقر پایین‌تری دارد. ممکن است به علت تحمیل هزینه اضافی به کارفرما، موجبات اخراج کارگران را فراهم کرده و فقر بیشتری را به همراه داشته باشد. ثانیا، رفاه از دست رفته خانوار در اثر افزایش قابل توجه نرخ تورم و همچنین بالارفتن خط فقر، تنها از طریق دستمزدها قابل جبران نیست و الزام واحدهای تولیدی به افزایش شدید دستمزدها در شرایط فعلی کشور می‌تواند منجر به بدتر شدن وضعیت تولید و حتی تعطیلی واحدهای تولیدی شود، بنابراین دولت باید بخش قابل توجهی از این رفاه از دست رفته را از طریق سیاست‌های حمایتی که برخلاف سیاست افزایش حداقل دستمزد تنها شامل شاغلان نشده و بیکاران را نیز در بردارد، جبران کند.
هماهنگ‌سازی سیاست‌های حمایتی
در حال حاضر اخبار متعددی از طراحی سیاست‌های حمایتی توسط نهاده‌های مختلف شنیده می‌شود. برای مثال مجلس شورای اسلامی، سازمان‌های حمایتی مانند کمیته امداد، بهزیستی و ... و حتی وزارتخانه‌های مختلف دولت مانند وزارت رفاه، وزارت صنعت، معدن و تجارت و ... سیاست‌های مختلف حمایتی را در دستور کار خود قرار داده و از داده‌های آماری مختلفی به منظور شناسایی خانوارهای فقیر استفاده می‌کنند.
موضوع مهمی که باید به آن توجه شود، یکپارچه‌سازی آمار و اطلاعات مربوط به فقر و داده‌های مربوط به درآمدها و سایر اطلاعات خانوار است. در این راستا در مرحله‌ی اول دسترسی همه نهادهای سیاست‌گذار و پژوهشی به این داده‌ها باید صورت گرفته و در مرحله‌ی دوم با هماهنگی نهادهای مسئول، سیاست‌های متناسبی اتخاذ شود.
در مقدمه این پژوهش همچنین درباره روش‌های محاسبه در برآورد خط فقر مطلق در این پژوهش توضیحاتی داده شده است. بر این اساس برآورد خطر فقر سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ براساس داده‌های خام سال ۱۳۹۵ و با استفاده از شاخص‌های قیمت سال ‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ انجام شده است. برای محاسبه خط فقر در سال ۱۳۹۵، از روش «حداقل نیازهای اساسی (با تکرار)» استفاده شده است.
پس از حدس اولیه دهک دوم به عنوان فقرا (براساس پژوهش‌های اخیر که اغلب آنها نرخ فقر را بین ۱۰ تا ۲۰ درصد برآورد کردند)، استان‌هایی که بردارهای قیمتی آنها در دو گروه مسکن و خوراکی به یکدیگر شباهت دارند (براساس الگوریتم k-means) در یک خوشه قرار می‌گیرند. در ادامه هزینه سبد معادل با تامین ۲۱۰۰ کیلوکالری برای هر خوشه محاسبه و به کمک ضریب انگل (نسبت هزینه‌های خوراکی به کل) خانوارهای دارای هزینه خوراکی حدود این سبد در هر خوشه، خط فقر برای هر خوشه برآورد شد.
برای برآورد خط فقر سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷، از شاخص‌های قیمت استانی به تفکیک زیراقلام در گروه‌های هزینه‌ای استفاده شده است. محاسبه خط فقر در سال‌ ۱۳۹۵، سبدی با عنوان سبد خط فقر به تفکیک استان به دست داده که اقلام و وزن هر کدام در آن مشخص است. برای برآورد خط فقر در سال ۱۳۹۶ هزینه خانوارها در نسبت شاخص قیمت استان و گروه هزینه‌ای (خوراکی، پوشاک، مسکن و ...) زمان مورد نظر به سال ۱۳۹۵ (که برابر ۱۰۰ است) ضرب شده و سایر مراحل برآورد، مشابه با سال ۱۳۹۵ ادامه یافته تا مقادیر خط فقر برای سال ۱۳۹۶ به دست آید.
در حقیقت هر کدام از اقلام موجود در خط فقر، در رشد قیمت آنها در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال ۱۳۹۵ به تفکیک استان ضرب شده و برآورد هزینه برای سال ۱۳۹۶ به دست آمده است. برای برآورد خط فقر در بهار و تابستان ۱۳۹۷، از میانگین سه ماهه شاخص‌های قیمت به تفکیک به تفکیک استان استفاده شده است؛ به طوری که برآورد خط فقر در بهار ۱۳۹۷ از ضرب هزینه اقلام خط فقر در رشد قیمت آنها نسبت به سه ماهه اول سال ۱۳۹۵ به دست آمده است. برای تابستان ۱۳۹۷ نیز به همین صورت برآورد شده است. در نهایت برآورد خط فقر برای بهار و تابستان ۱۳۹۷ به تفکیک خوشه‌ها در مناطق شهری و روستایی کشور به دست آمد.
گفتنی است که شاخص قیمت استانی تنها به تفکیک شهری توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود و از این‌رو برای برآورد خط فقر روستایی، سبد خط فقر روستایی (که متفاوت از شهری است) در هر خوشه و استان با شاخص قیمت آن استان، رشد داده شده است.