تثبیت "تومان" و احیای "قِران"

نمایندگان مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی دوشنبه 15 اردیبهشت با کلیات لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی کشور موافقت کردند تا روند قانونگذاری تغییر واحد پول کشور و حذف صفرها از آن، آغاز شود.
به گزارش مردم سالاری آنلاین ، این لایحه با یک ماده واحده و ۵ تبصره با حذف چهار صفر از پول ملی، اصلاح پول کشور در مبادلات را محور قرار داده است. بنابر این لایحه، واحد پول ایران  «تومان» است و هر تومان برابر ۱۰ هزار ریال فعلی و معادل یکصد «قِران» است.
افزایش ارزش پول ملی، هماهنگی آن با عرف مبادلات مردم و همچنین کاهش هزینه های چاپ اسکناس از دلایل موافقان این لایحه بود و مخالفان نیز عدم فوریت این اصلاح در شرایط کنونی کشور، بی تاثیری آن در کاهش تورم و همچنین هزینه های بالای امحا، اسکناس های موجود، سازوکارهای راه اندازی و جریان واحد پولی جدید را از دلایل مخالفت خود بیان کردند.
 
حذف صفرها، یک داستان قدیمی
تصمیم به حذف صفرها از واحد پول ایران به دولت احمدی نژاد برمی گردد. تجربه حذف صفر از واحد پول کشورهای دیگر، در آن دوره دولت را به این صرافت انداخت تا چند صفر را از واحد پول کشور بردارد اما علی رغم تبلیغات بسیار این نظر دولت در حد حرف باقی ماند.
موفق ترین موارد جذف صفر، متعلق به کشورهایی است که بعد از یک دوره تورم طولانی توانسته بودند تورم را کنترل کنند و پس از آن اقدام به حذف یک یا چند صفر کذدند؛ والا حذف صفرها در دوره تورم باعث می شد بعد از چند اسل دوباره صفرهای اضافی و مزاحم به واحدهای پولی برگردند. مثلا فرانسه پانزده سال بعد از جنگ جهانی دوم و گذر از بحران های آن جنگ، در سال ۱۹۶۰ دو صفر از واحد پولی خود حذف کرد و «فرانک جدید» جای «فرانک» را گرفت. هلند نیز در دهه ۱۹۶۰ میلادی، چهار صفر از پول خود حذف خود کرد. کره جنوبی هم بعد از جنگ دو کره در سال ۱۹۵۷، دو صفر از پول خود حذف کرد و در سال ۱۹۶۳ که مجدداً با تورم روبه‌رو شد، یک صفر دیگر را نیز حذف کرد. اما موفق ترین موردی که برای ایرانی ها ملموس است، اقدام ترکیه به حذف 6 صفر از واحد پول خود بود که در آغاز احیای اقتصاد ترکیه در سال 2005 صورت گرفت و جان دوباره ای به لیر ترکیه داد.
در کنار این تجربه های موفق، تجربه های ناموفقی هم وجود دارد: مثلا زیمباوه در سال ۲۰۰۶، سه صفر از پول خود حذف کرد. در سال ۲۰۰۸ با تورم شدید مجبور به حذف ۱۰ صفر دیگر شد و در سال ۲۰۰۹ نیز ۱۲ صفر دیگر از پول خود حذف کرد. اما در تورم نجومی زیمباوه، این اقدامات هیچ افاقه ای نکرد و امروز دیگر واحد پول این کشور اصلا ارزشی ندارد و از دلار آمریکا در مبادلات داخلی این کشور استفاده می شود!
این واقعیت که حذف صفرها باید در دوره ای صورت بگیرد که تورم مهار شده باشد، موضوعی بود که باعث مخالفت های بسیار با تصمیمات دولت احمدی نژاد برای حذف صفرها بود. دولت احمدی نژاد ، در سال 1390 مصوبه ای مبنی بر حذف چهار صفر از واحد پول داشت و پس از آن ، عنوان واحد پول جدید را به نظرسنجی گذاشت تا شاید بتواند با استفاده از اهرم تبلیغات و تکیه بر افکار عمومی، داستان را به پیش ببرد اما شکل گیری تورم کمرشکن بخصوص در سال 1391 و ناتوانی دولت در کنترل آن، باعث شد موضوع به فراموشی سپرده شود.
 
دولت روحانی و حذف صفرها
حذف صفرها از واحد پول بار دیگر در سال 1397 از سوی دولت مطرح شد؛ دقیقا در زمانی که همچون سالهای 1390 و 1391 ، تورم بار دیگر شدت گرفته بود و برای همین هم، دوباره این تذکر از سوی بعضی صاحب نظران عنوان شد که تا تورم کنترل نشده و ثبات اقتصادی در کشور شکل نگرفته باشد، حذف صفرها موفقیت آمیز نخواهد بود. با این حال دولت، در مرداد ماه 1398 لایحه حذف ۴ صفر از واحد پول کشور را تصویب کرد. پس از این مصوبه ؛ رئیس کل بانک مرکزی در موراد متعدد سعی کرد چگونگی این تغییر و فواید آن را تشریح کند، اما همچنان بسیاری با این اقدام مخالفت بودند. مثلا حیدر مستخدمین حسینی گفت: « اکنون که کشور در تحریم است و تورم رکورد ۲۵ سال گذشته را شکسته و به بالاترین سطح خود رسیده است، سطح عمومی قیمت‌ها بالا رفته است، دولت به جای آنکه به آحاد مشکلات جامعه رسیدگی کند و راهکارهای لازم را برای برون‌رفت از وضعیت کنونی پیش‌بینی کند، راهکارهایی را به مرحله اجرا می‌گذارد که می‌تواند ایجاد سرگرمی برای مردم و بازی کردن با اعداد تلقی شود.»
مهدی تقوی استاد دانشگاه علامه طباطبایی هم عنوان کرد: « اکنون حجم زیادی از اسکناس چاپ شده که در دست افراد در حال گردش است. حال باید این حجم از اسکناس را کنار بگذارند و دوباره یک‌سری اسکناس بدون صفر چاپ کنند؛ بنابراین اینگونه اقدامات تنها یک هزینه اضافی برای اقتصاد است. من به عنوان اقتصاددان هیچ توجیه اقتصادی برای این کار نمی‌بینم. »
با ارسال لایحه دولت به مجلس، در مهر ماه سال گذشت ، یک فوریت بررسی این لایحه به رای گذاشته شد و همتی رئیس کل بانک مرکزی در آن جلسه فرصت یافت که به بعضی انتقادات پاسخ دهد . وی گفت: « اصلاح ظاهر پول از ضروریات کشور است. پول ملی به دلیل تورم در سال‌های طولانی عملا خاصیت خود را از نظر ظاهری از دست داده است. سالی نزدیک به یک میلیارد اسکناس امحا می‌شود نزدیک به ۹ میلیارد اسکناس در جریان است که اگر چهار صفر از پول ملی حذف شود تعداد اسکناس‌ها به ۲.۲ میلیارد می‌رسد این یعنی با حذف چهار صفر شاهد کاهش حجم اسکناس و هزینه‌ها و وارد شدن مسکوکات به چرخه کار هستیم. برخی‌ها مطرح می‌کنند که باید حذف چهار صفر را به دلیل شرایط خاص اقتصادی به زمان دیگری موکول کنیم اما به باور ما اکنون فرصت خوبی برای این کار است چون واقعا صفرهای جلوی پول ملی ارزش خود را از دست داده باید به اعتبار ظاهری پول هم توجه کرد، لذا موکول کردن آن به آینده مشکلی را حل نمی‌کند.»
در آن زمان نهایتا نمایندگان مجلس با 124 رأی موافق، 76 رأی مخالف و 3 رأی ممتنع با درخواست یک فوریت برای لایحه اصلاح نظام پولی و بانکی (حذف 4 صفر از واحد پول کشور) موافقت کردند؛ اما علی رغم این یک فوریت ، لایحه در صف طولانی طرح و تصویب در صحن علنی مجلس ماند و نهایتا رای نهایی مجلس در جلسه دوشنبه 15 اردیبهشت داده شد. تفاوتی که مصوبه مجلس با مصوبه دولت داشت، در نامگذاری واحد خرد پول کشور است که دولت قبلا نام آن را «پارسه» گذاشته بود اما مجلس نام آن را «قران» کرد.
متن ماده واحده مورد موافقت قرار گرفته توسط مجلس به این شرح است:
ماده واحده – ماده (1) قانون پولی و مالی کشور مصوب 18 تیر 1351 و بندهای آن با اصلاحات بعدی به شرح زیر اصلاح می‌شود:
ماده 1- واحد پول ایران تومان است و هر تومان برابر 10 هزار ریال جاری و معادل یکصد قِران است.
تبصره 1- برابری پول‌های خارجی نسبت به تومان و نرخ خرید و فروش ارز توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب نظام ارزی حاکم و با رعایت ذخایر ارزی و تعهدات کشور در مقابل صندوق بین‌المللی پول محاسبه و تعیین می‌شود.
تبصره 2- دوره گردش موازی و اعتبار همزمان تومان و ریال که در این قانون دوره گذار نامیده می‌شود حداکثر 3 سال با رعایت تبصره 4 این ماده می‌باشد. طریقه جمع‌آوری و شرایط خروج اسکناس‌ها و سکه‌های ریال از جریان، بر طبق مفاد بند (ب) ماده (3) و بند (ج) ماده (4) این قانون حسب مورد تعیین یا اجرا می‌شود.
تبصره 3- پس از پایان دوره گذار تعهداتی که پیش از این بر اساس واحد پول ریال ایجاد شده است تنها با واحد پول تومان و یا اجزای آن قابل ایفا است.
تبصره 4- بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران موظف است ظرف مدت دو سال از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این قانون، ترتیبات اجرایی لازم را جهت آغاز دوره گذار فراهم کند.
تبصره 5- آیین‌نامه اجرایی این ماده ظرف مدت 3 ماه از تاریخ لازم‌الاجرا شدن توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تهیه می‌شود و به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.  
واژگان تومان و قِران از کجا آمده اند؟
«تومان» اگرچه با این مصوبه، واحد پول کشور شد اما سالها است که بیش از ریال به کار برده می شود. این واژه در اصل لغت  ترکی مغولی است و به معنی «ده هزار» است. «امیر تومان» در رده های نظامی به کسی اطلاق می شد که فرمانده ده هزار نفر باشد. در دورهٔ قاجار تومان طلا (به ارزش ۱۰ هزار دینار) علاوه بر انواع دیگر سکه ضرب می‌شد و به این ترتیب واژه تنهای «تومان» به معنای ده هزار دینار شد. همچنین اسکناس «یک تومانی» که معادل یک تومان طلا بود به چاپ رسید.
تنها سکه یک تومانی دوره پهلوی در سال ۱۳۰۵ خورشیدی و بمناسبت جشن نوروز ضرب شد. پس از آن با تصویب قانون تعیین واحد پول و مقیاس، سکه های طلا با واحد تومان از واحد پول رسمی کنار گذاشته و سکه پهلوی جایگزین آنها شد ( که بعد از انقلاب سکه بهار آزادی شد).
در طول دوران حکومت قاجار ، واحد پول کشور «قِران» بود که در سال 1308 به موجب «قانون تغییر واحد و مقیاس پول قانونی ایران» به «ریال» تبدیل شد اما همچنان مردم به «یک ریال» ، «یک قران» می گفتند. واحد خرد پول نیز «دینار» بود که هر ریال، معادل هزار دینار بود. به این ترتیب بازهم «تومان» کاربرد داشت: یک تومان معادل ده ریال (ده هزار دینار) شد ومردم از این واژه همچنان استفاده کردند. بعد از انقلاب، با کاهش ارزش پول کشور، تومان کم کم ریال را کنار گذاشت و در بین مردم ، تومان واحد پول واقعی بود!  
مزایا و معایب حذف صفرها بر اقتصاد کشور
بر اساس آنچه موافقان و مخالفان می گویند، مزایا و معایب حذف صفرها را به طور خلاصه این موارد می توان دانست:
مزایا: کاهش حجم اسکناس ، و در نتیجه آن، کاهش هزینه چاپ و امحاء اسکناس در کشور ، سادگی مبادلات تجاری و ترازنامه های مالی،  تقویت پول ملی و ارزش اسمی آن در مقایسه با سایر ارزها ، و مهمتر از همه، اثرات مثبت روانی در جامعه.
معایب: تحمیل هزینه چاپ اسکناس و ضرب مسکوکات جدید، اختلال در قیمت گذاری کالاها در کوتاه مدت، سردرگمی مردم در کوتاه مدت،عدم تغییر در فرایند اقتصادی و مهمتر از همه اینکه با وجود تورم، چند سال بعد دوباره محتاج به حذف صفر خواهیم بود!
 
گزارش:محمدحسین روانبخش