- فرمانده نیروی دریایی ارتش: امروز صنعت دریایی ما به تحریم ها می‌خندد
- تمامی سران باند تروریستی صهیونسیتی باید محاکمه شوند
- ایران به آستانه هسته ای رسیده است
- فیلمی که شهاب حسینی در آمریکا ساخت
- مدودف: این موشک مسیر جنگ را تغییر میدهد
- پنج‌شنبه‌ها برای زنان شاغل در این استان تعطیل شد
- اعلام شرایط واریز سود سهام عدالت به ورثه
- پزشکیان: پرده ها را کنار بزنید تا نور بهتر شود
- زهرا نعمتی سرمربی تیم ملی پاراتیروکمان شد
- کودتا در اتاق اصناف ایران
سه شنبه ۲۳ آذر ۱۴۰۰ ساعت ۱۸:۴۴
روابط اقتصادی ایران با پانزده کشورهمسایه
کشورهای روسیه، ترکیه، پاکستان، افغانستان، عراق، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، قزاقستان، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان با مساحت 25.737.387 کیلومتر مربع و جمعیت 628.110.845 نفر ( حدود 8 درصد جمعیت دنیا ) و تولید ناخالص داخلی 5.136 میلیارد دلار ( حدود 6 دهم درصد تولید ناخالص داخلی دنیا ) از طریق خشکی و دریا با ایران همسایه هستند. تجارت با این همسایگان بازار بسیار مناسبی برای دیپلماسی اقتصادی ایران است که علاوه بر بهرهبرداری از این بازار، موجب تسهیل روابط اقتصادی با سایر کشورهای دنیا میشود. در این پژوهش، تلاش شد تا به این پرسش پاسخ داده شود که تجارت ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با این 15 کشور همسایه دارد؟ علیرغم پراکندگی و تاخیر زمانی آمارها و محدودیتهای تحقیق، آمار و اطلاعات مورد نیاز از مراجع معتبر جمعآوری، طبقهبندی و بر اساس جدول ( قوتها، ضعفها؛ فرصتها و تهدیدها )[3] تحلیل و در پاسخ به پرسش پژوهش مورد استفاده قرار گرفت. نتیجه پژوهش این بود که از مجموع تجارت بین المللی 2274 میلیارد دلاری کشورهای همسایه، ایران سهمی کمتر از دو درصد دارد ( 36 میلیارد دلار ) که 85 درصد آن با کشورهای امارات ( 14.2 میلیارد دلار )، عراق ( 7.5 میلیارد دلار )، ترکیه ( 6.9 میلیارد دلار ) و افغانستان ( 2.3 میلیارد دلار ) است. بیشترین سهم در صادرات ایران به کشورهای همسایه، به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، افغانستان ( در مجموع 85 درصد ) اختصاص یافته است و در واردات به ایران، بالاترین سهم به کشورهای امارات و ترکیه با 87 درصد تعلق دارد. روابط مالی و بانکی بدلیل شرایط تحریم اقتصادی ایران به پایینترین سطح همکاری رسیده است.
واژگان کلیدی : ایران، روابط اقتصادی ، همسایگان ایران
مقدمه
بشر در طول تاریخ و در مسیر زندگی اجتماعی خودش بی نیاز از مبادله کالا و خدمات نبوده و فواصل جغرافیایی و سختی عبور از دریا و خشکی موانعی نبودند که بازدارنده تجارت بین المللی باشند و چه بسا بتوان در کنار علل قدرتطلبی و عقیدتی بسیاری از انگیزههای لشکرکشی، فتوحات و منشاء تشکیل امپراطوریها را به نیاز بشر به مسائل اقتصادی و تسهیل در تجارت بین المللی ربط داد. سفرهای مارکوپولو، مسیر طولانی جاده ابریشم، کشف قاره آمریکا، اشغال هند توسط استعمارگران، اقدامات استعماری و شرکتهای چندملیتی نمونههایی از نیاز بشر به مبادلات تجاری و خدماتی بینالمللی است. همچنین در این ارتباط میتوان به نظریه قلب زمین هالفورد مکیندر اشاره کرد که بر اساس این نظریه بخش بزرگی از ایران، افغانستان، آسیای میانه و بخش مهمی از روسیه به عنوان قلب جهان معرفی شدهاند.
در تجارت جهانی، همسایگان هر کشوری برای مقاصد تجاری از اهمیتی بیشتری برخوردارند. این اهمیت هم از نظر بازارهای هدف در کشور همسایه و هم از نظر موقعیت گذرگاهی خشکی و دریایی کشورهای همسایه برای توسعه تجاری با سایر کشورها قابل توجه می باشد. همچنین ارتباط اقتصادی میان کشورها به توسعه اقتصادی، روابط سیاسی و امنیت پایدار کمک میکند .ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. با توجه به موقعیت ژئو پلتیکی و همسایگی با 15 کشور، تدوین برنامه برای داشتن یک دیپلماسی اقتصادی کارآمد و اثر بخش ضرورت دارد. کشور ایران با ۱۵ کشور از طریق زمینی (هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق ) و از طریق دریایی (هشت کشور روسیه، قزاقستان، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان) دارای مرز مشترک است. ظرفیت تجارت و صادرات کالا از ایران به ۱۵ کشور همسایه بسیار فراتر از میزان کنونی آن است.
ایران اکنون در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریمهای تاریخ روابط بینالملل است. برخی تاکید دارند در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دور زدن تحریمها سخت است، استفاده از ظرفیتهای جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان میتواند بسیاری از چالش‌ها به ویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالاهای مورد نیاز را رفع کند. فعال بودن چرخ‌های صنعت از طریق صادرات کشور موجب ایجاد اشتغال و درآمد برای کشور و مردم نیز میشود. کشورهای همسایه از نظر توسعه اقتصادی، جمعیت، نوعی حکمرانی، منابع و امکانات با هم در شرایط مساوی نیستند. به طوری که ملاحظه میشود در میان ۱۵ کشور فوق دو کشور روسیه و ترکیه از نظر سطح رفاه، امکانات سرزمینی و منابع مالی یا توانایی‌های صنعتی و اقتصادی وضعیتی فراتر از سطح منطقه را دارند یا در تامین نیازهای داخلی خود تاحدودی خودکفا هستند. امارات متحده عربی، از نظر جذب سرمایهگذاری و ارتباطات بین المللی در شرایط خاصی قرار گرفته است. کشورهای عراق و افغانستان جنگهای خانمان سوزی را پشت سر گذاشته اند. این دو کشور از جمله کشورهایی هستند که به دلایل سیاسی و فرهنگی مبادلات تجاری و اقتصادی کشورمان با آنها به نسبت فعالتر از دیگر کشورها بوده است. همجواری با عراق، پاکستان و افغانستان که طی چند ده اخیر به دلیل بحرانهای داخلی نیازمند خدمات فنی و مهندسی ایران برای بازسازی زیرساخت های اقتصادی خود هستند در کنار همجواری با روسیه و ترکیه به عنوان پل ورود تجار و بازرگانان ایرانی به اروپا بخشی از ظرفیت توسعه روابط اقتصادی با کشورهای همسایه است و دیگر کشورها هر یک به نوعی به منابع اولیه یا تولیدات دیگر کشورهای دیگر محتاج اند. همجواری ایران با کشورهایی همچون اذربایجان، ترکمنستان وارمنستان به عنوان دروازه ورود به بازار 300 میلیون کشورهای آسیای میانه و حوزه قفقاز، درکنار موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان حلقه ارتباط راهگذر شمال به جنوب و شرق به غرب برای توسعه ترانزیت کالا، سواپ (معاوضه) نفت و اتصال به شبکههای بینالمللی، انتقال برق یک فرصت است. ایران در مجموع با جمعیتی نزدیک به 628 میلیون نفر همسایه است. بر اساس نظر کارشناسان ، مبادلات تجاری ایران با 15 کشور همسایه تا 150 میلیارد دلار قابلیت افزایش دارد.
پرسش اصلی مقاله این است که تجارت ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ پرسشهای فرعی عبارتند از : صادرات ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ واردات ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ ایران در روابط بین الملی بانکی چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ در این پژوهش، روابط اقتصادی ایران با 15 کشور همسایه از طریق مراجعه به پایگاه های رسمی و اسناد و مدارک ، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این روش با محدودیتهای زیادی مواجه است. پراکندگی آمار و اطلاعات، تاخیر زمانی ( بخشی از این تاخیرها به دلیل فرایند کار گمرکی و امثال آن تا حدی توجیه دارد )، عدم شفافیت در آمار و اطلاعات و مغایرتهای آماری و عدم تجمیع آمار و اطلاعات در یک پایگاه ( البته پایگاه سازمان توسعه تجارت ایران تا حدی این امر را انجام داده است ) از جمله محدودیتهای پژوهش است که دلایل مختلفی دارد که در این میان تحریم نیز اثر گذار بوده است. ( بر اساس مصوبات کمیته مقابله با تحریم وزارت اقتصاد و دارایی بدلیل مخاطرات انتشار عمومی آمارهای تجارت خارجی کشور و برای جلوگیری از تشدید تحریم از انتشار برخی از آمارها خودداری شده است.) در مجموع آمار و اطلاعات رسمی تجارت خارجی ایران تا پایان سال 1397 موجود است و آمار و اطلاعات پراکنده سالهای بعد غیر کارشناسی و به نوعی غیر رسمی است.
پیشینه تحقیق
سعادت و محسنی در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که ایران در بین کشورهای ترکمنستان، روسیه، قزاقستان و آذربایجان کمترین میزان مقاومت وارداتی را داشته و در توان صادراتی رتبه دوم را به خود اختصاص میدهد. همین نکته نشان میدهد که در صورت راه اندازی طرح تجارت آزاد میان ایران و کشورهای منطقه ممکن است بیشترین اثر ایجاد تجارت در بازار ایران رخ دهد. همچنین کاهش شکافهای درآمدی و همگرایی درآمدها بر خلاف انتظار عاملی برای جذب جریانهای تجاری نیست. بر آورد مدل نشان میدهد کشش بلندمدت صادرات نسبت به تولید ناخالص داخلی بزرگتر از کشش بلندمدت واردات نسبت به تولید ناخالص داخلی است. یعنی در بلندمدت صادرات بیشتر از واردات رشد میکند. پیشنهاد پژوهش ، اجرای طرح تجارت آزاد با این کشورها است. ( سعادت، محسنی ، 1393: 50 ) پژوهش سعادت و محسنی کل 15 کشور همسایه را پوشش نداده است و همچنین سهم ایران را در روابط اقتصادی به کشورهای همسایه مشخص نکرده است. اجرای طرح پیشنهادی این پژوهشگران بدون رفع موانع دیگر راهگشاء نخواهد بود.
سمیعی نسب در پژوهش خود راه کارهای پیشنهادی برای دیپلماسی اقتصادی فعال را " اعزام رایزنهای بازرگانی به بازارهای هدف، هماهنگ کردن انتخاب و انتصاب سفرا و منابع انسانی سفارتخانههای جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور در راستای توسعه روابط اقتصادی، تجاری و صادرات کشور با توجه به تغییر تعریف روابط بین الملل و تاکید بر جنبههای اقتصادی آن، مشارکت در فروشگاه های زنجیره ای منطقهای و جهانی کشورهای همسو، حمایت از تاسیس دفاتر، شعب نمایندگی ها و مراکز تجاری و مجتمع های فروش ایران در بازارهای هدف اصلی و عمده کشور توسط بخش غیر دولتی، کمک به ایجاد و تقویت تشکلهای تجار ایرانی مقیم کشورهای مختلف " اعلام نموده است. ( سمیعی نسب، 1393: 142 ) پژوهش سمیعی نسب به موانع داخلی روابط اقتصادی با کشورهای همسایه نپرداخته است.
بر اساس پژوهش همدانچی، یکی از مهمترین موانع همگرایی بین ایران و ترکیه میتواند رقابت منطقهای و تلاش برای افزایش نفوذ منطقه ای باشد که با ارتقاء سطح کیفی و کمی مراودات تجاری و اقتصادی و فرهنگی میتوان رابطه ترکیه و ایران را تقویت نمود. ( همدانچی، 1398، 47) تشخیص اینکه ارتقاء سطح کمی و کیفی مراودات اقتصادی بتواند در روابط سیاسی ایران و ترکیه موثر باشد نیاز به پژوهشهای وسیعتری دارد و تشخیص متغیرهای مستقل و وابسته در این موضوع پیچیده است.
قاسمی و فرهادی سرتنگی در پژوهش خود " راهبردهای مناسب دیپلماسی اقتصادی در حوزه جذب سرمایهگذاری خارجی را " برگزاری کنفرانسهای سالانه سرمایه گذاری، استفاده از موقعیت ژئوپلیتیک ایران برای طراحی روابط اقتصادی، ارتباط سفارت خانه با ایرانیان مقیم کشورهای خارجی برای جلب و جذب سرمایه، ایجاد اتحادیه های منطقه ای، ایجاد مرکز روابط اقتصادی در سفارتخانهها ، تعامل با شرکتهای کوچک، رایزنی با شرکتهای خارجی، تشکیل ستاد دیپلماسی اقتصادی " اعلام نمودند. ( قاسمی ، فرهادی سرتنگی، 1398: 155)
آسیای مرکزی مدت طولانی است که به عنوان کانون داغی که در آن پتانسیل افزایش تنش بر سر رودخانه های مرزی و اختلافات بالقوه قومی و اقتصادی در آن بالاست شناخته میشود. دانشجویان جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در پژوهش خود پیش بینی کرده اند که اگر مشکل آب هریرود بین افغانستان و ترکمنستان و ایران با مذاکره حل نشود، تشدید منازعه بر سر آب دور از انتظار نخواهد بود و ترکمنستان نیز به دلیل موقعیت فرودوست رودخانه وارد چالش هیدروپلیتیکی با همسایگان خواهد شد. ( زرقانی و همکاران، 1398: 28) موضوع این پژوهش اهمیت بسیار حیاتی در روابط اقتصادی ایران و کشورهای همسایه دارد و پیشنهاد میشود اینگونه پژوهش ها بویژه توسط دانشجویان رشته جغرافیای سیاسی تداوم یابد.
بخش اول : اقتصاد ایران
اقتصاد ایران، جزء 30 اقتصاد اول دنیاست اما اقتصادی با توسعه نامتوازن و بانک محور ( بازار مالی و بویژه بازار سرمایه ناکارآمد) است که بخش عمده آن به شیوه متمرکز دولتی و یا متاثر از نهادهای عمومی اداره میشود. بخش عمده درآمد ایران قبل از تشدید تحریمها از محل فروش نفت و گاز تامین می شد. چنانچه در سال ۲۰۱۰ از این محل ۶۰٪ درآمد دولت تامین شده است. میانگین درآمدهای نفتی ایران از سال 2006 تا 2010 حدود 67.759 میلیون دلار بوده است. در سالهای اخیر به دلایل مختلف بویژه شرایط تحریم سهم درآمدی دولت از محل صادرات غیر نفتی و همینطور سهم مالیاتی افزایش یافته است. اقتصاد ایران یکی از معدود اقتصادهای بزرگی است که در جریان بحران مالی ۲۰۰۷-۲۰۰۹ به‌طور مستقیم لطمه ندید امّا به دلایل متعدد از جمله ناکارآمدی نهادی، تحریمها، هم سو نبودن برنامه های توسعه با چشم انداز، بیانضباطی در عملکرد داخلی و اقتصاد خاکستری ( خارج از کنترل دولت ) با تورم بسیار سنگین و کاهش شدید ارزش پول ملی، نرخ بالای بیکاری مواجه است. قیمت بالای نفت در سالهای گذشته به دولت ایران این امکان را داده بود تا حدودی شرایط اقتصادی را کنترل نماید. دولت تا قبل از تشدید تحریمها سالیانه بالغ بر ۹۰ میلیارد دلار ارزآوری داشت امّا بر اساس نظریه نفرین منابع [4]و فرهنگ نهادسوزی تاریخی ( سرنوشت حساب ذخیره ارزی و صندوق توسعه ملی ) ، از این فرصتها به نحو مطلوب برای توسعه کشور استفاده نشد. ایران پتانسیل بسیار بالایی برای کسب رتبه های بالاتر اقتصادی در دنیا دارد. تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس برابری قدرت خرید 1.007 میلیارد دلار و سرانه 17.662 دلار و بر اساس ( اسمی ) 458.500 میلیون دلار و سرانه 5.506 دلار است. ( برآورد 2019 ). بر اساس گزارش ایسنا به نقل از آمارهای صندوق بینالمللی پول و بانک جهانی. حجم تولید ناخالص داخلی (۱۲ ماهه منتهی به فوریه سال ۲۰۲۱ ) با ۶۱۰ میلیارد دلار در رتبه ۲۳ جهان دنیا قرار دارد. ایران از لحاظ تولید ناخالص داخلی بر پایه برابری قدرت خرید، بیست‌وپنجمین اقتصاد بزرگ جهان است و بر پایه نرخ تبدیل ارز براساس فهرست صندوق بینالمللی پول، اقتصاد ایران رتبه ۲۱ را در جهان دارا میباشد، امّا به نسبت جمعیت، یا همان میزان تولید ناخالص ملی سرانه که از اصلی‌ترین معیارهای توسعه‌یافتگی است، ایران در سال ۲۰۱۹ در رتبه ۱۰۰ جهان از میان ۱۸۷ کشور موردبررسی بانک جهانی جای گرفته‌است.
همچنین بنابر گزارشی که مؤسسه کردیت سوئیس ( سال مورد بررسی 2018 ) منتشر کرده‌است، میانگین دارایی هر فرد در ایران ۴٬۷۷۹ دلار آمریکا به‌ازای هر بزرگسال بالای ۱۸سال است که از این لحاظ در میان ۱۷۴ کشور مورد بررسی، در رتبه ۱۱۹ جهان قرار گرفته‌است. تولید ناخالص داخلی ایران در دوره ۳ ساله تشدید تحریمهای غرب سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ ،۱۶۰ میلیارد دلار آمریکا کاهش یافت و ایران در رده‌بندی اقتصادهای بزرگ جهان طی این مدت ۷ پله نزول کرد. بر این اساس تولید ناخالص داخلی ایران طی دوره سه ساله ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ با افت ۲۸ درصدی مواجه شد. ایران که در سال ۲۰۱۱ در رتبه ۲۱ بزرگترین اقتصادهای جهان قرار داشت در سال ۲۰۱۴ به جایگاه ۲۸ نزول داشته‌است. پیش از تشدید تحریمها یعنی در سال ۲۰۱۱ تولید ناخالص داخلی ایران ۵۷۶ میلیارد دلار آمریکا برآورد شده بود که با تشدید تحریمها این رقم در سال پس از آن به ۵۵۷ میلیارد دلار کاهش یافت. روند نزولی تولید ناخالص داخلی ایران در سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ نیز ادامه یافت و رقم تولید ناخالص داخلی ایران در این سال‌ها به ترتیب به ۴۹۳ میلیارد دلار و ۴۱۵ میلیارد دلار رسید. در عین حال تحریمها تنها عامل کاهش تولید ناخالص داخلی نبوده‌است بلکه افت شدید قیمت نفت نیز به ویژه در سال ۲۰۱۴ به این روند دامن زده‌است. گزارش بانک جهانی در ژوئن ۲۰۱۹ (خرداد ۱۳۹۸) رشد اقتصادی در ایران را منفی ۴٫۵ درصد پیش‌بینی کرده‌است. در حالی که در ژانویه ۲۰۱۹ منفی ۳٫۶ پیش‌بینی شده بود. بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۸ حدود ۸٫۷ درصد کاهش یافته‌است. بانک جهانی، رشد اقتصادی ایران برای سال 2020 میلادی را صفر درصد ارزیابی کرده بود.
ایران بزرگترین تولیدکننده پسته، زعفران، خاویار، زرشک ، فیروزه، میوه های شفتی ( مثل زردآلو) ، و فرش دستباف در جهان است. این کشور همچنین بزرگترین ذخیره روی در جهان را دارد. همچنین ایران می تواند یکی از بزرگترین مقاصد گردشگری دنیا باشد.
تجارت خارجی ایران
بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط اداره گمرک تا مارس سال ۲۰۲۰ میلادی، تجارت خارجی ایران در یازده ماهه نخست سال 1399، میزان صادرات قطعی غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی) بالغ بر 103.090 هزار تن و به ارزش 31.198 میلیون دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال 1398، کاهشی 17.92 درصدی در وزن و 18.83 درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با کاهشی 6.25 درصدی در وزن و 14.93 درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال 1398، به ارقام 30.818 هزار تن و 34.321 میلیون دلار رسیده است.
جدول شماره 1: صادرات و وارده یازده ماهه سالهای 98 و 99 ایران
جدول شماره 2: رتبه تولید محصولات ایران در دنیا
مهمترین واردکنندگان به ایران
بیشترین ارزش دلاری کالاهای وارد شده به کشور ایران در طی سال ۱۳۹۷ به ترتیب مربوط به کشورهای چین، امارات متحده عربی، هند، جمهوری کره و سوئیس بوده‌است. طی ۷ ماه اول سال ۱۳۹۹، کشورهای عمده طرف معامله واردات به ترتیب شامل چین با پنج میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار، امارات متحده عربی با چهار میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، ترکیه ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار، هند با یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار و آلمان قریب به یک میلیارد دلار بودند.
کشورهای عمده مقصد صادرات ایران
طی ده ماهه اول سال 1399، بیشترین میزان صادرات کشور، به مقصد کشورهای چین، با رقمی‌بالغ بر 8.099 میلیون دلار و سهم 25.96 درصد از کل ارزش صادرات، عراق با 6.865 میلیون دلار و سهم 22.01 درصد، امارات متحده عربی با 4.170 میلیون دلار و سهم 13.37 درصد، ترکیه با 2.231 میلیون دلار و سهم 7.15 درصد و کشور افغانستان با 2.090 میلیون دلار و سهم 6.70 درصد از کل ارزش صورت گرفته است.
نمودار شماره 1: کشورهای عمده مقصد صادرات ایران
کشورهای عمده طرف معامله واردات ایران
در یازده ماهه اول سال 1399 کشور چین با اختصاص رقمی‌بالغ بر 8.796 میلیون دلار و سهمی در حدود 25.63 درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله قرار گرفته است. همچنین کشورهای امارات متحده عربی با 8.460 میلیون دلار و سهم 24.65 درصد، ترکیه با 3.838 میلیون دلار و سهم 11.18 درصد ، هند با 1.988 دلار و سهم 5.79 درصد و آلمان با 1.670 میلیون دلار و سهم 4.87 درصد از کل ارزش واردات جز کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده اند. ( معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه https://economic.mfa.gov.ir )
نمودار شماره 2 : کشورهای عمده طرف معامله واردات ایران
کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی ( اکو )
گمرک اعلام کرده‌است که تجارت خارجی ایران با مجموعه کشورهای عضو اکو در ۸ ماه اول سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۲٬۸۱۷٬۳۱۳٬۴۵۱ دلار و معادل ۳ میلیون و ۴۸۱ هزار و ۳۰۴ تن کالا بوده‌است. از جمله کالاهای وارداتی ایران از کشورهای عضو اکو عبارتند از مواد اولیه تولید، نخ، پنبه، جو، دانه کتان، عدس، لوبیا، تجهیزات پزشکی، مواد اولیه صنعتی، انواع اسید، تجهیزات صنعتی و ماشین‌آلات کشاورزی.
مطالبات ایران از کشورها
کشورهای بدهکار به ایران سه دسته تقسیم می‌شوند:
جدول شماره 3 : آمار و اطلاعات کشورهای همسایه ایران ( خشکی و دریایی )
تولید ناخالص داخلی کل جهان ( 190 کشور) 834.488 میلیارد دلار است. ( منبع صندوق بین المللی پول 2020 ) و حدود 6 دهم درصد تولید ناخالص داخلی دنیا در 15 کشور همسایه ایران است.
جمعیت جهان بر اساس برآورد سال 2020 تعداد 7900 میلیون نفر است که نزدیک به 61 درصد آن در آسیا زندگی میکنند. جمعیت آسیا 4.164.252000 نفر است و 48 کشور عضو سازمان ملل و 6 کشور دیگر دارد. حدود 8 درصد جمعیت جهان در 15 کشور همسایه ایران هستند. پاکستان از نظر جمعیت در رتبه 5 دنیا قرار دارد.
مساحت آسیا 44.579.000 کیلومتر مربع است و حدود 58 درصد آن متعلق به کشورهای همسایه ایران است که بیشتر متاثر از روسیه است. روسیه به تنهایی 66 درصد مساحت کشورهای همسایه ایران و 38 درصد مساحت آسیا را به خود اختصاص داده است. قابل توجه اینکه بخشی از سرزمین روسیه در اروپا می باشد. 24 درصد مساحت و 77 درصد جمعیت روسیه در بخش اروپایی روسیه است.
بررسی‌های آماری نشان میدهد ۱۵ کشور همسایه ایران طی سال ۲۰۱۹ در مجموع هزار و ۱۲۹ میلیارد دلار کالا از کشورهای مختلف جهان وارد کرده‌اند که در این میان، حدود ۲۴ میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلار آن نیز از کالای ایرانی بوده است. ( سهم ایران حدود 2.1 درصد )
جدول شماره 4 : شرکای تجاری کشورهای همسایه ( 2019)
منبع: سازمان توسعه تجارت ایران
جدول شماره 5 : منابع طبیعی کشورهای همسایه ایران
جدول شماره 6: عضویت در سازمان های بینالمللی و منطقهای
بخش سوم : تدوین برنامه دیپلماسی اقتصادی
برای تدوین برنامهای مشخص و دقیق برای همکاری با هر یک از کشورهای همسایه لازم است اقدامات ذیل انجام شود:
جدول شماره 7 : جایگاه تجاری کشورهای همسایه حجم کل تجارت ( هزار دلار )
جدول شماره 7 نشاندهنده این است که روسیه، امارات، ترکیه و عربستان بالاترین سهم را در تجارت بینالمللی کشورهای همسایه ایران دارند. در واقع 81 درصد از تجارت بین المللی کشورهای همسایه به این چهار کشور اختصاص یافته است.
فرصت ها و نقاط قوت
نقاط ضعف ایران برای حضور در بازارهای صادراتی منطقه را میتوان در سه سطح جهانی، منطقهای و داخلی مورد بررسی قرار داد. مشکلات سطح جهانی مربوط به تحریمها و سیاستهای محدودیت زا برای ایران است. مهمترین مشکلات سطح منطقهای تداوم بحران و ناامنی در منطقه و سیاسی‌شدن تجارت است. در سطح داخلی هم نگرش‌های متفاوت نسبت به تعاملات در منطقه، مشکلاتی را ایجاد نموده‌است. علاوه بر این مشکلات موارد ذیل قابل طرح است:
در سال 1398، ۱۵ کشور همسایه ایران سهم ارزشی ۶۰ درصدی از کل صادرات و ۳۷ درصدی از کل واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند که این سهم در سال 1399 افزایش یافته است. در عین حال در مجموع، تراز تجاری ایران با این ۱۵ کشور مثبت ارزیابی شده است. جزئیات تجارت با کشورهای همسایه نشان میدهد ایران تنها با دو کشور امارات و روسیه دارای کسری تجاری است. اما با ۱۳ کشور دیگر دارای تراز تجاری مثبت است. علاوه بر این، ارزش صادرات کالا به ۹ کشور روند کاهشی و به ۶ کشور روند افزایشی داشته است. همچنین واردات از ۷ کشور کاهش یافته است و ورود کالا از ۸ کشور نیز در سال ۹۸ افزایشی بوده است. بیشترین رشد صادرات ایران مربوط به فروش کالا به ارمنستان است و بیشترین رشد ارزشی واردات به عراق تعلق دارد. ( دنیای اقتصاد ) گزارش اتاق تهران بیانگر این است که بدلیل عدم آمادگی کافی زیر ساخت های حمل و نقل گمرکی و موانع دیگر در ایران، از واردات 2 هزار میلیارد دلاری کشورهای همسایه، ایران سهم یک درصدی دارد.
برخی همسایگان ایران هر چند در دوران تحریمهای ظالمانه منافع سرشاری در قبال این تحریمها کسب کردند امّا در بزنگاهها نیز یار و مددکار تجار و بازرگانان ایرانی بودند که به دنبال گشوده شدن فصل جدید در فضای اقتصاد ایران بعد از لغو تحریمها میتواند نقش به سزایی در تحکیم بیش از پیش روابط اقتصادی داشته باشد.
سهم تجارت ایران با همسایگان
برای اقتصاد ایران مقرون به صرفه است که ابتدا کالای خود را به کشورهای همسایه صادر کند زیرا هزینه حمل و نقل زیادی به آن تعلق نمیگیرد و ارتباط صمیمانه تر و راحت تر است. همسایگان ایران بسته به شرایط نیازهای کالایی متفاوتی دارند امّا در میان همسایگان ایران، افغانستان و عراق هم به کالاهای ساختمانی و هم به لوازم منزل و صنایع غذایی نیاز دارند. در سالهای اخیر بیش از 50 درصد صادرات ایران و حدود 30 درصد واردات نیز از کشورهای همسایه تامین شده است.حدود 40 درصد مبادلات تجاری ما با کشورهای همسایه است که البته اگر بخش خدمات اضافه شود سهم بیشتری از حجم مبادلات تجاری ایران با کشورهای همسایه از این میزان بیشتر می شود.
در ترکیب کالاهای صادراتی ایران در مقایسه با گذشته، خام فروشی کالاها کاسته شده و صادرات کالای با ارزش افزوده بالا در حال افزایش است، به نحوی که در سالهای اخیر در مجموع اقلام صادراتی کشور، 242 قلم کالای جدید اضافه شده که اگر به ترکیب توجه شود مشاهده میشود میانگین قیمت این کالاها در مقایسه با میانگین قیمت کل کالاهای صادراتی ایران افزایش بیش از 3 برابری دارد که نشان می دهد در این کالاها سهم فناوری بیشتر است و صدور این کالاها برای ایران مقرون به صرفه است .ایران با داشتن 15 کشور همسایه با جمعیتی حدود 620 میلیون نفر و ظرفیتهای جادهای، دریایی، ریلی، کشاورزی، صنعتی، معدنی و فناوری، بسیاری از کمبودها با همکاری کشورهای همسایه رفع خواهد شد .
ظرفیتهای کشورهای همسایه از نظر دسترسی به جاده، ریل، هوا، خط دریایی و امکانات کشاورزی و صنعتی شرایط خوبی برای همکاری ایجاد میکند، برای مثال سیمانی که به پاکستان صادر میشود موجب شده برخی از نیازهایشان برآورده شود ضمن اینکه در این حوزه برخی از نیازهای عراق را تامین می شود. به جز عراق کشورهای همسایه جزو ده کشور اول شرکای تجاری ایران نیستند و علت آن وابستگی ایران به صنایع و فناروی برخی کشورها است. ضمن اینکه حضور چین با حجم عظیم کالایی در بازار همه کشورها به ویژه ایران در شکل گیری و رتبه بندی شرکای تجاری ایران موثر بوده است. همچنین صادرات نفتی و کالاهای پتروشیمی به منطقه صورت نگرفت زیرا این کشورها بی نیاز هستند البته در بخش کالای مصرفی و کشاورزی صادرات به کشورهای منطقه انجام می شود اما از ظرفیت های همکاری منطقه کمتر استفاده شده و به طور نمونه ظرفیت مبادلات کالایی ایران با عراق حدود 40 میلیارد دلار است در حالیکه این رقم حدود 6 میلیارد دلار است .
حجم مبادلات کالایی غیر نفتی با ترکیه 4 میلیارد دلار است در حالیکه برای 30 میلیارد دلار هدف گذاری شده است. و این ظرفیت وجود دارد ضمن اینکه حجم مبادلات ارمنستان و پاکستان و جمهوری تازه استقلال یافته بسیار پایین است. بررسی ظرفیت های همکاری میان ایران با کشورهای همسایه بیش از پیش ظرفیت و چشم انداز توسعه همکاریها بین ایران با همسایگانش و هچنین کشورهای منطقه را روشن می کند.
روابط ایران با روسیه
تهران و مسکو با وجود تعاملات زیاد سیاسی، مبادلات تجاری ناچیزی دارند، به‌طوری‌که تبادلات تجاری دوجانبه درصد اندکی از تجارت خارجی آنها را شامل میشود. اقلام عمده صادراتی ایران به روسیه را میوه جات، خشکبار، سبزیجات، پسته و انگور خشک شامل میشود و عمدهترین محصولات وارداتی از روسیه نیز غلات، چوب، کاغذ، ماشین آلات و فلزات هستند. یکی از موانع عمده برای فعال کردن پتانسیلهای موجود در تجارت دو کشور، مسائل سیاسی از جمله تحریم ها علیه ایران است که دو طرف امیدوارند با برطرف شدن آنها، حجم مبادلات را افزایش دهند. اعمال تحریم های غرب علیه روسیه در سال 2014 و ادامه آنها در سال 2015، در کنار ایجاد برخی مشکلات، فرصت هایی جدیدی برای تجارت دوجانبه میان مسکو و تهران به وجود آورده است. به رغم این تحریم ها، دو طرف بر افزایش سطح تبادلات تجاری تأکید کرده اند که بر اساس آن، افزون بر حوزه های انرژی و کشاورزی که طرفین هم اکنون در آن مشغول مبادلات هستند، قرار است در حوزه فنی از جمله ساخت و مدرنیزاسیون نیروگاه‌های جدید نیز همکاری های جدیدی پیگیری شوند. ( سایت بانک اطلاعات اقتصادی ایران و روسیه )
مزیت نسبی ایران در صادرات به روسیه
فدراسیون روسیه با داشتن جمعیت 146 میلیون نفری در گستره‌ای به وسعت 17 میلیون کیلومتر مربع و با داشتن ذخایر غنی از مواد اولیه میتواند همزمان به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان محصولات صنعتی به ایران و یکی از بازارهای هدف برای کالاهای مصرفی ایران در حوزههای مختلف تجاری و صنعتی باشد.
شهر مسکو به عنوان یکی از گرانترین شهرهای جهان و پرجمعیت ترین شهر اروپا با بیش از 12 میلیون نفر جمعیت یک شهر توریستی و نمایشگاهی در جهان است که بیشترین شرکتهای روسی در این شهر به ثبت رسیده‌اند. بیشترین گردش مالی روسیه در این شهر انجام میشود و به تنهایی 17 درصد خرده فروشی را به خود اختصاص داده است. این شهر پنجمین شهر بزرگ جهان و دارای 4 فرودگاه بینالمللی است. سطح درآمد مردم مسکو نسبت به سایر مناطق روسیه بیشتر بوده و نرخ بیکاری در آن 1 درصد است. تولید ناخالص داخلی شهر مسکو بر اساس آمار سال 2014 اعلام شده از سوی موسسه بروکینگز برابر با 553 میلیارد دلار بوده است.
از نظر تجاری میزان تعرفه اعمال شده بر کالاهای وارداتی به روسیه، بین پنج تا پنجاه درصد در نوسان است. ولی میانگین تعرفه ورود کالاها به این کشور در حدود 14.92 درصد است. همچنین متوسط تعرفه کالاهای کشاورزی برابر با 26.2 درصد و متوسط تعرفه کالاهای صنعتی 12.69 درصد میباشد. مالیات بر ارزش افزوده کالاهای وارداتی بر اساس 18 درصد ارزش سیاهه در گمرکات روسیه دریافت میشود. این کشور بر اساس نظام عمومی ترجیحات به کشورهای در حال توسعه از جمله ایران 25 درصد تخفیف در تعرفه‌های گمرکی اعطا می کند که از جمله مزیتهای نسبی صادرات به روسیه است.
برخی از ویژگیهای اقتصاد روسیه را میتوان به صورت مختصر در قالب‌های ذیل معرفی نمود:
- تولید ناخالص ملی (رقم 1861 میلیارد دلار)
- تولید نفت روسیه به میزان 10 میلیون و 485 هزار بشکه که جایگاه اول را در دنیا به خود اختصاص داده است.
- تشکیل اتحادیه گمرکی در قالب اتحادیه اقتصادی اوراسیا با کشورهای قزاقستان، بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان و تلاش جهت تبدیل آن به یک بلوک بزرگ اقتصادی
فرصت‌های موجود در روابط تجاری ایران و روسیه :
مزیتهای مبادلات تجاری با روسیه (اعم از کالاهای صنعتی، تجاری و نظامی) برای ايران
به صورت خلاصه مزیتهای اقتصادی روسیه برای اقتصاد ایران در حوزه صنعتی و تجاری در چارچوب اولويت‌هاي صادراتي ايران به روسيه به شرح ذیل است.
• صادرات محصولات پتروشیمی و شیمیایی به روسیه. سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو موفق گردیده با همکاری مجتمع‌های پتروشیمی ایران بخشی از نیازمندیهای بازار داخلی روسیه به محصولات پتروشیمی را مرتفع نماید. تولیدات پتروشیمی ایران به دلیل کیفیت بالا و قیمت تمام‌شده کمتر، مورد اقبال مصرف کننده‌های روسی می‌باشند.
• صنعت خودرو و قطعات خودرو. در سالهای گذشته ایران توانست مجوز صادرات محصول سمند به بازار روسیه را اخذ نماید. ایران خودرو از سال 2007 فعالیت خود در بازار روسیه را آغاز و تا سال 2009، دوازده هزار خودرو به روسیه صادر کرد. اما در سال 2009 میلادی به دلیل استانداردهای حاکم بر بازار خودرو روسیه و به دلیل عدم تطابق محصولات با آن استانداردها صادرات به روسیه متوقف شد و کارخانه ایران خودرو مجبورگردید بازار روسیه را از طریق بلاروس مدیریت نماید. از سال 2012 همزمان با تغییر در کیفیت خودروهای تولیدی فعالیت برای ورود مجدد به بازار روسیه آغاز و نهایتاّ اواخر سال 2013 مجوز صادرات به روسیه کسب شد.
• محصولات غذايي، ميوه، تنقلات ومحصولات كشاورزي
• صنايع‌دستي، فرش، چرم و محصولات نساجي
تهدید و نقاط ضعف در روابط اقتصادی با روسیه
1- فضای اقتصادی روسیه با ویژگی‌هایی چون مقررات بیش از حد، روند کند بوروکراسی اداری و موانع متعدد اداری شناخته میشود.
2- تلاش‌ها برای گشایش فضای سرمایهگذاری مناسب در روسیه با چالش مواجه است و این کشور با پدیده فرار سرمایه مواجه است. خروج سرمایه از روسیه در سال 2010 معادل 33 میلیارد و 600 میلیون دلار، در سال 2011 معادل 80 میلیارد و 50 میلیون دلار، در سال 2012 معادل 54 میلیارد و 100 میلیون دلار، در سال 2013 معادل 56 میلیارد و 800 میلیون دلار، در سال 2014 معادل 153 میلیارد دلار و در سال 2015 برابر با 9/58 میلیارد دلار بوده است. با این حال چنانکه آمار نشان میدهد رقم خروج سرمایه نسبت به دوره زمانی آغاز بحران کریمه کاهش یافته است.
3- 80 درصد سرمایهگذاری مستقیم خارجی در روسیه دارای منشاء کشورهای اعمال‌کننده تحریم میباشد و جایگزینی این حجم بالا در شرایط اقتصادی و سیاسی فعلی روسیه دشوار میباشد.
4- داراییهای روسیه در اوکراین به ارزش 30 میلیارد دلار در معرض خطر قرار دارد و فعالیت شرکتهای روسی در کریمه با تحریم از سوی غرب مواجه است.
5- بیش از 50 درصد تجارت روسیه با اتحادیه اروپاست.
نقاط ضعف روابط اقتصادی ایران و روسیه
روسیه بزرگترین کشور جهان و دارای 11.5 درصد خشکی کره زمین میباشد که دارای منابع طبیعی فراوان و اقلیمی سرد است و از تنوع قومی، فرهنگی و دینی برخوردار است. این کشور در زمره کشورهای برخوردار از تکنولوژی محسوب میشود و با این حال صادرکننده انرژی و مواد خام است. در عرصه بینالمللی روسیه کشوری تاثیرگذار در مناسبات جهانی است که اقتصادی نوظهور و متکی به واردات دارد، مصرفی است و البته تراز تجاری آن مثبت است. موقعیت مناسب اقتصادی و صنعتی روسیه باعث گردید در شرایطی که ایران دچار تحریمهای بینالمللی بود، از بازار روسیه به ویژه محصولات صنعتی آن به عنوان یک فرصت برای رفع نیازمندیهای خود استفاده کند.
مزیتهای مبادلات تجاری با روسیه (اعم از کالاهای صنعتی، تجاری و نظامی) برای ايران
مزیتهای اقتصادی روسیه برای اقتصاد ایران در حوزه صنعتی و تجاری در چارچوب اولويت‌هاي وارداتي ايران از روسيه به شرح ذیل است:
تقریبا تمام مواد معدنی از جمله: زغال سنگ، نفت، گاز، مواد شیمیایی، فلزات، صنایع سنگین فلزی و هواپیماسازی، صنایع فضایی، خودروسازی، دفاعی و نظامی مانند رادارها و موشک‌ها، کشتی‌سازی، صنایع الکترونیک پیشرفته، تراکتور، راهسازی، وسایل حمل و نقل، ارتباطی، تولید برق، انرژی هسته‌ای، منسوجات، پزشکی، صنایع غذایی، صنایع دستی و مواد معدنی استراتژیک، عناصر خاکی کمیاب، الوار و گندم، شکر، جو، دانه گل آفتابگردان، میوه، شیر و گوشت از جمله مزیتهای نسبی واردات از روسیه هستند.
مزیت نسبی سرمایه گذاری در روسیه
جذب سرمایهگذاری خارجی از اهداف اصلی سیاست خارجی روسیه است. به دنبال تثبیت نظام اقتصاد بازار، دولت اجرای سیاستهای تشویق سرمایهگذاری را در اولویت قرار داد. وزارت صنعت و تجارت مسئول هماهنگ سازی سیاستهای دولت در زمینه جذب سرمایهگذاری خارجی است و مرکز توسعه سرمایهگذاری خارجی زیر نظر این وزارت خانه تشکیل شده است که سه دفتر در فرانکفورت، پاریس و آمستردام دارد. اهداف اصلی این مرکز عبارتند از:
- بازاریابی برای پروژه های سرمایه گذاری از راه دفاتر خود در خارج
- تشویق سرمایهگذاری در اقتصاد روسیه
- مطالعه پروژههای سرمایهگذاری و هماهنگی با شرکای بالقوه
- ایجاد چارچوب ساختاری استاندارد برای جذب بلندمدت سرمایه‌های خارجی
- ارایه خدمات پیش و پس از سرمایهگذاری به سرمایهگذاران خارجی
- همراهی، مشاوره و پشتیبانی اداری از شرکتهای خارجی در روسیه
شورای مشورتی سرمایهگذاری خارجی برای بهبود فضای سرمایهگذاری از سوی دولت و با همکاری شرکتهای تجاری غربی در سال 1994 ایجاد شد. تعدادی از شرکتهای غربی از جمله کوکاکولا، رنو، بریتیش پترولیوم و زیمنس در این شورا حضور دارند. وظیفه اصلی شورا ارزیابی فضای سرمایهگذاری در روسیه و ارایه نظرات مشورتی برای بهبود آن و بالا بردن وجهه روسیه نزد سرمایهگذاران خارجی است. وزارت توسعه اقتصادی و تجارت مسئول هماهنگی امور شوراست. بر اساس قانون سرمایهگذاری، سرمایهگذاران خارجی میتوانند به روشهای زیر در قلمرو کشور روسیه سرمایهگذاری کنند:
- مشارکت در سرمایه موسساتی که اشخاص حقیقی وحقوقی روسی ساخته اند؛
- راه اندازی موسسات با صددرصد مالکیت سرمایه گذاران خارجی و ایجاد شعب نهادهای قانونی خارجی؛
- تملک قطعات زمین، سایر منابع طبیعی، بناها، ساختمانها و داراییهای غیر منقول؛
- خرید سهام و اوراق بهادار سازمانهای تجاری روسی و اوراق بهادار دولتی؛
- هرگونه فعالیت سرمایهگذاری که بر اساس قوانین روسیه ممنوع نشده باشد.
دادگاههای داوری یا دیوان داوری بینالمللی مرجع رسیدگی و بررسی اختلافاتی است که با مشارکت سرمایهگذار خارجی در رابطه با سرمایهگذاری یا کارفرمایی بروز میکند.
مناطق فدراسیون روسیه و سازمانهای خودگردان محلی در حدود اختیارات خود میتوانند به سرمایهگذاران خارجی امتیازاتی واگذار کرده و به فعالیت آنها کمک مالی کنند. بر اساس قانون سرمایهگذاری، وظایف زیر بر عهده دولت فدرال است:
- سیاستگذاری در زمینه سرمایهگذاری خارجی؛
- ایجاد ممنوعیتها و محدودیتها در زمینه اجرای سرمایهگذاریهای خارجی؛
- برقراری تدابیر نظارتی بر فعالیت سرمایهگذاران خارجی؛
- تهیه فهرست فعالیتهای اولویت دار در سرمایهگذاری؛
- طرح و اجرای برنامه های فدرال برای جلب سرمایهگذاری خارجی؛
- جذب وامهای سرمایهگذاری سازمانهای مالی بین المللی و دولتهای خارجی ؛
- کار با مناطق فدراسیون روسیه در زمینه همکاری با بخش سرمایهگذاری؛
- نظارت بر موافقتنامههای سرمایهگذاری با سرمایهگذاران خارجی درباره اجرای طرحهای بزرگ؛
- بستن قراردادهای بینالمللی فدراسیون روسیه درباره تشویق و حمایت متقابل از سرمایهگذاران؛
تعهدات دولت روسیه نسبت به سرمایه گذاران
دولت روسیه بر مبنای قانون فدرال سرمایه گذاری، درباره سرمایه گذاری تعهداتی دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- رعایت اصل رفتار یکسان با سرمایهگذاران خارجی و سرمایهگذاران روسی
- حمایت حقوقی از فرایند سرمایهگذاری درباره سودی که از سرمایهگذاری خارجی بدست آمده است.
- حمایت کامل و بی قید و شرط از حقوق و منافع سرمایهگذار خارجی در خاک فدراسیون روسیه
- عدم مصادره قهری و ملی کردن یا ضبط دارایی سرمایهگذار خارجی، مگر در موارد معین و بر اساس دلایلی که قانون فدرال یا معاهده بین المللی فدراسیون روسیه تعیین کرده باشد. در صورت مصادره دارایی بهای آن به سرمایهگذار خارجی پرداخت می شود. در صورت ملی کردن هم بهای دارایی و خسارات دیگر برای سرمایهگذار خارجی جبران میشود. اختلافات بر سر جبران زیان را دادگاههای داوری روسیه یا دیوان داوری بین المللی بر طرف میکند.
- تضمین انتقال درآمدهای به دست آمده از سود و بهره سرمایهگذاری، مالکیت فکری و مبالغ مربوط به انحلال شرکتهای خارجی و ضبط دارایی سرمایهگذاری شده و پرداخت خسارت به خارج از فدراسیون روسیه
- خروج بی دردسر (بدون سهمیه بندی، دریافت مجوز و روشهای دیگر تنظیم غیر تعرفه ای تجارت خارجی) دارایی‌ها و اطلاعات به صورت مستند یا بر روی وسایل الکترونیکی که به صورت سرمایهگذاری خارجی وارد خاک فدراسیون روسیه شده باشد
- مشارکت در فرایند خصوصی سازی صنایع
- عدم تغییرات در عوارض گمرکی و مالیات های فدرال که تاثیر منفی بر سرمایه گذاران خارجی داشته باشد. این امر شامل شرکتهایی است که 25 درصد سرمایه آنها خارجی بوده یا در پروژه های اولویت دار سرمایهگذاری کرده باشند. ثبات در شرایط حقوقی حاکم بر شرکتها به مدت 7 سال از زمان شروع فعالیت سرمایه گذار خارجی معتبر است.
بر مبنای گزارش سال 2007 کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد روسیه پس از کشورهای چین، هند و آمریکا در رده چهارمین کشور جذاب برای سرمایهگذاری مستقیم خارجی در بازه زمانی 2007 تا 2009 بوده است. این کشور سرمایهگذاری در بخشهای پتروشیمی و طرحهای پالایشگاهی را هم در اولویت قرار داده ااست. کشورهای عضو اتحادیه اروپا مهمترین سرمایهگذاران در بخشهای گوناگون اقتصادی روسیه بوده اند. در سال 2013 روسیه پس از ایالات متحده آمریکا و چین توانست برای اولین بار به مقام سومین کشور جذاب برای سرمایهگذاران خارجی دست یابد. اگرچه بعد از تحریمهای غرب بر علیه روسیه این کشور از نظر سرمایهگذاری خارجی دچار مشکل شد؛ اما تلاش کرد از طریق جذب سرمایه کشورهای عربی این چالش را مدیریت کند.
زمینه های مناسب سرمایه گذاری درکشور روسیه بیشتر در رابطه با خدمات است. مناسب ترین زمینه های سرمایه گذاری در این کشور عبارتند از: - خدمات مالی و حسابداری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، تجهیزات الکتریکی، خدمات رسانه ای و چند رسانه ای ، خدمات بیمه و بانکداری، فناوری های نوین از جمله الکترونیک و بیوتکنولوژی، خدمات حرفه ای در زمینه کسب و کار، توزیع و بسته بندی محصولات غذایی و کشاورزی ، عمده فروشی و خرده فروشی، گردشگری ، حمل و نقل، صنایع غذایی، ابزار و تجهیزات کشاورزی، سازه و ماشین آلات، مخابرات، شبکه و ارتباطات از راه دور
مزیتهای اصلی سرمایه گذاری در روسیه
• تنوع موجود در تولید کالاهای صنعتی در بازار روسيه و تقاضاي روزافزون براي مصرف محصولات مختلف
• قيمت تمام‌شده پايين توليدات صنعتی ايران نسبت به روسيه که دلیل عمده آن پایین بودن هزینه های انرژی برای مصارف صنعتی، حمل ونقل و دستمزد کارگر می باشد.
• نزديكي فاصله دو كشور و كاهش هزينه‌هاي حمل ونقل.
وجود زيرساخت‌هاي متنوع براي انتقال كالا (مسيرهاي هوايي، دريايي و زميني) و تجهیز گمرک آستارا با امکانات لازم جهت ترخیص به موقع بار.
اقتصاد روسیه به صادرات منابع خام وابستگی دارد و این وابستگی باعث گردیده توسعه اقتصادی روسیه به صورت مطلوب پیش نرود. مسأله نوسازی برای روسیه مسأله‌ای حیاتی است که مقامات روسیه معتقدند بیش از این نباید در آن تاخیر شود.
زیرساختهای روسیه نیازمند سرمایه گذاریهای بسیار زیادی است و در مسیر دستیابی به رشد اقتصادی گسترده، بسیاری از این زیربناها باید جایگزین یا نوسازی شوند. دولت برای رفع این معضل مقررات و برنامه‌های متعددی را مطرح و به اجرا گذاشته است و درصدد تهيه راهبرد بلندمدت اقتصادي تا سال 2020 است. بر مبناي اين سند در نظر است روسيه به پنجمين اقتصاد برتر دنيا در سال 2020 تبديل شده و مسكو به عنوان يكي از مراكز باثبات و مهم مالي جهان و روبل پول ملي روسيه به يكي از ارزهاي معتبر بين‌المللي تبديل گردد. البته با توجه به تحولات پس از بحران اکراین دستیابی به این هدف با موانعی روبرو شده است. با این حال این هدف همچنان در برنامه میان مدت دولت روسیه قرار دارد.
صنعت گردشگری روسیه
• آژانس فدرال گردشگری روسیه زیر نظر وزارت فرهنگ این کشور فعالیت میکند. این آژانس علاوه بر ارائه طرحها و راهکارهای مختلف توسعه صنعت توریسم در داخل روسیه و همچنین با دیگر کشورها، به همراه دو اتحادیه صنفی (انجمن تورگردانان و اتحادیه صنعت گردشگری) بر روند اجرای قوانین مصوب کشور در زمینه توریسم از سوی آژانس های توریستی و تورگردانان نظارت میکند.
• صنعت توریسم روسیه در رتبه سوم صنایع برتر این کشور (بعد از نفت و خودروسازی) قرار دارد.
• بر اساس آمار منتشره از سوی آژانس فدرال گردشگری روسیه روند افزایش 20 درصدی گردشگران خارجی به روسیه برخلاف انتظار سازمان های مرتبط این کشور بدلیل تحریم های بینالمللی در سال 2014 تحقق نیافته و این روند برای سال 2015 نیز ادامه داشته که افزایش مزبور بنا به آمار غیر رسمی فقط 5% بوده است. به هر تقدیر با افزایش 5% آمار توریست ورودی به روسیه در سال 2014، این رقم به 5/32 میلیون نفر رسید که بیانگر کاهش 7 میلیون نفری در مقایسه با سال قبل از آن است. همچنین مقایسه رقم گردشگران مسافر روس (حدود 46 میلیون نفر) در همین سال، عدم تجانس 30% را نشان میدهد. تورم شدید سالهای اخیر در روسیه در این موضوع نقش مهمی داشته که باعث ورشکستگی برخی شرکتهای بزرگ گردشگری روسیه گردیده است.
• در سال 2015 ترکیه با جذب بیش از چهار میلیون گردشگر روس ( 8%) در مقام اول از نظر مقصد گردشگران روسیه قرار گرفته است. پس از آن کشورهای فنلاند، قزاقستان، اوکراین و مصر به ترتیب مهمترین مقاصد سنتی گردشگری شهروندان روسیه در این سال بوده اند.
• بنا به اعلام مراجع صلاحیت دار روسیه درآمد بخش گردشگری این کشور 20% معمول جهانی و کشورهای مشابه است که تا حدودی ناشی از ضعف ساختارهای توریستی میباشد.
• در راستای استراتژی توسعه گردشگری مصوب سال 2014، روسیه قصد دارد گردشگران ورودی به کشور را در سال 2020 تا سقف 40 میلیون نفر افزایش دهد. طبق برنامه دولت ظرفیت هتل ها در روسیه نیز در این سال تقریبا با بیش از 50 % افزایش به 77 میلیون نفر خواهد رسید.
همکاریهای توریستی ایران و روسیه
آمار و ارقام در خصوص سفر متقابل گردشگران ایرانی و روس، متناسب با سطح روابط دو کشور نیست. رویکرد مراجع ذیربط روس و ایران از جمله سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران و فعالیتهای سفارت درجهت افزایش همکاریهای توریستی دو کشور در بعد دولتی و خصوصی بوده است. بر اساس آمار آژانس فدرال گردشگری روسیه میزان افزایش تعداد توریستهای ایرانی به مقصد روسیه در سال 2015 حدود 100% بوده که بر این اساس ایران در ردیف اول بوده است. بنا به اعلام مراکز غیر رسمی ایرانی از جمله آژانس های توریستی ایران ، در سال 2015 حدود 32 هزار روادید برای اتباع ایرانی صادر شده است. این رقم برای اتباع روس نیز 21000 نفر بوده که رشد 10 درصدی نسبت به سال 2014 نشان می دهد، البته در مقایسه با آمار میلیونی کشورهایی مثل ترکیه و مصر ناچیز می باشد.
روابط اقتصادی با ترکیه
ایران و ترکیه با 499 کیلومتر مرز مشترک دارای اشتراکات فرهنگی و اجتماعی و دو قدرت منطقهای در خاورمیانه هستند که مرزهای طولانی و باثبات و وجود زمینههای همکاری اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دو کشور و نبود اختلافات ارضی و مرزی در فضای آزاد سیاسی می تواند موجب تشکیل اتحادی قدرتمند، از خلیج فارس تا مدیترانه شود.
ایران و ترکیه در سازمان همکاری اقتصادی اکو و گروه 8 عضو هستند. روابط دو کشور در یک دهه گذشته توسعه فوق العاده‌ای یافته که این روابط در چارچوب تئوری‌های سیاسی همگرایی و مجموعه‌های امنیتی منطقهای، قابل تحلیل است. از این رو، ایران و ترکیه با توجه به نفوذ منطقهای در برخی حوزه‌ها دارای رقابت و در برخی حوزه‌ها با هم همکاری دارند. میتوان روابط ایران و ترکیه را در قالب همکاری و رقابت تحلیل کرد. حوزه همکاری های دو کشور در سالهای اخیر در خصوص موضوعات امنیت مرزی، همجواری و تأثیر ژئوپلیتیک، همکاری اقتصادی، قابل بررسی است .
ترکیه هرچند در دوران جنگ تحمیلی و تحریم های ظالمانه سالهای اخیر سود سرشاری از کار با تجار ایرانی کسب کرد اما مبادلات تجاری برای تجار و بازرگانان دو کشور همواره جذاب بوده است .اقتصاد ایران و ترکیه مکمل یکدیگر است یعنی یک سری ظرفیتها و مزیتهایی در ایران وجود دارد که مورد نیاز ترکیه است و همچنین یک سری امکانات و فناوریهای ترکیه در ایران استفاده میشود .نقش مکمل اقتصاد ایران و ترکیه میتواند به صورت سرمایهگذاری مشترک انجام شود که برای هر دو کشور مفید است. محصولات کشاورزی و پترورشیمی بیشترین کالای صادراتی ایران به ترکیه و کالاهای صنعتی، ماشین آلات و کالاهای واسطهای نیز بیشترین کالای صادراتی ترکیه به ایران است .
بر اساس آمارها، حدود 100 شرکت ترک در ایران حضور دارند که بیشتر این شرکت ها در زمینه های واردات و صادارت فعالیت می کنند،عمده ترین صادرات ترکیه به ایران را ماشین آلات، خودرو، آهن و محصولات فولادی، دیگ بخار، تجهیزات الکترونیکی، و محصولات دخانی تشکیل میدهند. از سوی دیگر 90 درصد از صادرات ایران به ترکیه را نفت خام و گاز طبیعی تشکیل می دهند.
اکثر کالاهای موجود در تعرفه ترجیحی جزو کالاهای اولویت 10 هستند. البته اخیرا گمانه‌زنی‌هایی برای برای اضافه شدن 40 ردیف کالایی دیگر به قرارداد تعرفه‌های ترجیحی مطرح شده و این در حالی است که در حال حاضر عنوان 266 ردیف کالا در قرارداد ترجیحی وجود دارد.
سالانه 35 هزار کامیون ترانزیتی به کشور ترکیه تردد میکنند و به همین میزان نیز کامیون ترانزیتی ترکیه‌ای از خاک جمهوری اسلامی ایران عبور میکنند. همچنین سالانه 30 هزار کامیون دوجانبه ایرانی به ترکیه تردد دارند.
ترکیه دروازه صادرات گاز ایران به اروپا است ،براساس قرارداد 25 سالهای که ایران و ترکیه درسال 1996 برای صادرات سالانه تا 10میلیارد مترمکعب گاز امضا کردند، از‌سال 2002 ایران روزانه به این کشور گاز صادر میکند به‌طوری که ایران درسال 2013 با صدور حدود 8میلیارد مترمکعب، پس از روسیه دومین تأمین‌کننده گاز ترکیه شد و که روزانه حدود 25 میلیون متر مکعب گاز ایران به ترکیه صادر می شد، طرف ترک قصد دارد بعد از لغو تحریم ،گاز ایران را به عنوان یک منبع احتمالی تامین گاز خط لوله ترنس آناتولین در نظر بگیرد. بطوری که بحث مهمی که این روزها بین ایران و ترکیه مطرح می شود درخواست ترکیه در خصوص کاهش قیمت گاز صادراتی و در عوض افزایش حجم صادرات گاز به این کشور است. مرکز آمار ترکیه، صادرات این کشور به ایران در ۱۱ ماهه ۲۰۱۹ به ۲٫۱ میلیارد دلار رسید که نسبت به دور مشابه سال ۲۰۱۸ حدود ۲۰۰ میلیون دلار کاهش نشان میدهد. همین مرکز اعلام کرد واردات ۱۱ ماهه این کشور از ایران در سال ۲۰۱۹ را نزدیک ۳٫۲ میلیارد دلار عنوان کرده‌است. این رقم در دور مشابه سال ۲۰۱۸ حدود ۶٫۵ میلیارد دلار بود.
روابط اقتصادی با عراق
عراق ، همسایه ایران با حدود 1609 کیلومتر مرز مشترک آبی و خاکی که از بندر فاو در مصب اروندرود شروع و به دالامپر داغ در نقطه تلاقی مرز مشترک ایران وترکیه و عراق میرسد که این مرز شامل حدود 1258 کیلومتر مرز خشکی و حدود 351 کیلومتر مرز آبی است. جنگ طولانی هشت ساله و پر تلفات و مخرب بین ایران و عراق اتفاق افتاد و روابط بین این دو کشور شیعه را تیره و تار ساخت اما با سقوط رژیم صدام روابط مناسبی بین دو کشور برقرار شد. روابط طولانی تاریخی و مشترکات فرهنگی و مذهبی در کنار نیاز های بالقوه این کشور در حوزههای کالا، خدمات فنی و مهندسی و سرمایهگذاری و خدمات فرهنگی، بازار عراق را به مناسبترین بازار برای ایران تبدیل کرده است. بازار عراق به علت عقب افتادگی هایی که در زمان صدام و پس از آن داشته درحوزه مختلف از جدول کنار خیابان تا نیروگاه و پالایشگاه نیازمند سرمایهگذارای است، مبادلات ایران و عراق در سال 93، بیش از 13میلیارد دلار بود که بیش از 11 میلیارد دلار صادرات ایران به عراق و حدود 2 میلیارد دلار هم صادرات عراق به ایران بوده است که روند افزایشی داشته است. حوزه های انرژی نفت، گاز، برق، امور عمرانی، ساختمانی، جاده و کاری تجاری و گردشگری از زمینه هایی است که میتوان به صورت مشارکت با عراقی ها کار کرد همچنین ترانزیت، گردشگری با تردد 2.5 میلیون زائر در سال میان دو کشور و گردشگری سلامت با ظرفیت های خوبی که در ایران وجود دارد میتواند از دیگر حوزه های همکاری میان دو کشور باشد. اگر چه تجارتهای مرزی و خرد در نواحی مرزی لازم است اما میتوان به سرمایه گذاری بزرگ از طریق شرکت های بزرگ و صاحب برند در کاری مشترک با شرکت های عراق برای حضور بلند مدت در عراق اقدام کرد.
در حوزه کالاهای صنعتی مناسبترین کار این است که تولید در خاک عراق انجام شود همان طور که خودرو سازیهای ایران اقدام کردند، تولید سیمان نیز در عراق توسط صنایع ایران در حال انجام آن است البته صنایع دارویی نیز می توانند در این باره اقدام کنند زیرا عراق سالانه چندین میلیارد دلار واردات دارد و نیاز به تجهیزات پزشکی دارد.
استاندارد، حمل و نقل و مسائل بانکی مهمترین چالشهای پیش روی توسعه روابط اقتصادی بین دو کشور است. ترانزیت کالا یکی از زمینههای بالقوه همکاری بین ایران و عراق است هرچند مشکلات امنیتی اندکی این مسیر را محدود کرده اما در حال حاضر تردد رسمی بین دو کشور از مرزهای شلمچه، چزابه، مهران، پرویزخان، خسروی، باشماق و تمرچین در جریان است و سالیانه حدود 6 / 7 میلیون مسافر و 460 هزار دستگاه کامیون از طریق مرزهای مشترک دو کشور تردد میکند.
صادرات گاز به عراق دیگر زمینه همکاری دو کشور است در این بخش روزانه با چهار میلیون مترمکعب آغاز و تا 35 میلیون مترمکعب در روز قابل افزایش است. ( به نقل از یحیی آل اسحاق رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق )
عراق به عنوان سومین کشور مقصد صادراتی ایران در سال ۲۰۱۶، ۷.۴ درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌است. ارزش صادرات ایران به عراق در سال ۲۰۱۶ بیش از ۶.۱ میلیارد دلار بوده‌است که این میزان معادل ۱۵.۲% واردات کل عراق است. بررسی پتانسیل تجاری صادرات ایران به عراق نشان میدهد که در سال ۲۰۱۶ از ۷۶ درصد این ظرفیت استفاده شده است. بنابراین نفوذ تجاری ایران در بازار عراق تا ۲۴ درصد قابل افزایش است.
روابط اقتصادی با ترکمنستان
روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان با حدود 1200 کیلومتر مرز مشترک جنبههای مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می‌گیرد. در عرصه فعالیتهای اقتصادی، اجرای پروژههای زیر بنایی و انتقال تکنولوژی، سرمایه و تجربیات ایران به منظور فراهم نمودن زیرساختهای محکم اقتصادی ترکمنستان، محور تلاش‌های ایران بوده که حجم مبادلات بازرگانی میان دو کشور را به بیش از 5 میلیارد دلار رسانده است. وزارتخانهها و شرکتهای ایرانی در طول سالهای پس از استقلال، پروژههای مفیدی مانند احداث کارخانه فیبرنوری و تصفیه خانه مرو، پروژه تولید بنزین در پالایشگاه ترکمن باشی، اجرای 8 سیلوی فلزی در استانهای مختلف ترکمنستان و اجرای سد مشترک دوستی بر رودخانه تجن و پروژههای جاده سازی، احداث دو خط لوله گاز را عملی کرده اند. در زمینه بازرگانی، اعطای اعتبارات، کاهش معضلات و موانع گمرکی، گشایش یک شعبه بانکی ایرانی ( بانک صادرات ایران ) در عشقآباد، برگزاری نمایشگاه‌های اختصاصی تجاری، افتتاح فروشگاه‌های عرضه محصولات و احداث بازارچه‌های مرزی مشترک را میتوان نام برد. در شرایط کنونی بخشی از واردات ترکمنستان از طریق جمهوری اسلامی ایران یا بصورت ترانزیت از خاک ایران منتقل میشود. این اقلام از مصالح ساختمانی گرفته تا مواد غذایی را شامل میشود.
در مقوله نفت و گاز بیشترین مشارکت عملی فیمابین مشاهده میشود. سفر سید محمد خاتمی رئیس جمهور سابق جمهوری اسلامی ایران در سال 1376 به ترکمنستان و افتتاح خط لوله گاز ایران ترکمنستان در نقطه کُرپجه به کردکوی متعاقب امضای قراردادهای مهم ایران ترکمنستان برای انتقال گاز و اکتشاف نفت، صفحه جدیدی از روابط دو کشور را به نمایش گذاشت. این خط لوله با هزینه 190 میلیون دلار به طول 25 مایل و به قطر 40 اینچ از کُرپجه ترکمنستان به کردکوی توسط ایران احداث شد.
یکی دیگر از زمینههای همکاری دو کشور انتقال برق است و دکل‌های برق در مسیر حدود 200 کیلومتری نفت داغ در شمال غرب ترکمنستان به علی آباد در استان گلستان نصب شده است. همچنین احداث خط آهن مشهد سرخس تجن، اتصال خط آهن ترکمنستان به شبکه حمل و نقل زمینی ایران در نقطهلطفآباد، بازسازی جاده عشقآباد گردان با همکاری شرکتهای ایرانی ،بازسازی جاده قوچان باجگیران، احداث جاده عشقآباد گوکدپه و ادامه احداث و بازسازی شهر بندری ترکمن باشی،ترمینال گاز مایع در بندر قیانلی در ساحل دریای خزر ،احداث دومین خط لوله گاز دولتآباد- سرخس - خانگیران از اقدامات انجام شده شده بین دو کشور در زمینه توسعه ترانزیت است.
هزار و 200 کیلومتر مرز مشترک با ترکمنستان که مبادلات کالایی ایران از طریق زمینی و از طریق 5 مبادی ورودی کالایی مانند سرخس، باجگیریان و لطف آباد انجام می شود. اشتراک فرهنگی، هزینه های تمام شده پائین به علت هزینه پائین حمل و نقل به ترکمنستان و پرداخت های خوب این کشور به علت برخورداری از منابع گاز را از مزیت های همکاری با این کشور برشمرد. برای حضور بلند مدت فعالان اقتصادی ایرانی در بازاری مانند ترکمنستان باید به الگوی صادرات و استانداردها توجه کرد و به سلیقه کالایی مشتریان ترکمن احترام گذاشت.
روابط اقتصادی با افغانستان
افغانستان دیگر همسایه شرقی ایران با 936 کیلومتر مرز زمینی است که از ظرفیت های بالقوه ای برای صادرات کالاهای ایرانی و تو سعه صادرات برخوردار است. این کشور هم اکنون به یکی از بازارهای صادراتی ایران تبدیل شده است. رشد سریع مبادلات تجاری ایران با افغانستان در سالهای اخیر نشان میدهد که این کشور میتواند یکی از بازارهای صادراتی ایران شود. یکی ار دلایل این رشد ناگهانی میتواند بازسازی جاده های افغانستان در غرب این کشور و اتصال آن به جادههای ایران باشد. بخشی از این جادهها به خصوص جاده اسلام قلعه به هرات از محل کمک های مالی ایران به افغانستان بازسازی شد. اکنون بندر چابهار در جنوب شرق ایران به افغانستان وصل شده و افغانها می توانند از طریق این بندر کالاهای وارداتی را به افغانستان منتقل کنند.
مواد غذایی ، محصولات شوینده و بهداشتی و آرایشی مصالح ساختمانی، لوازم خانگی، منسوجات، پوشاک، فرش ماشینی، موکت، دارو و تجهیزات پزشکی از عمدهترین اقلام صادراتی ایران به افغانستان است و با توجه به این که این کشور از زیرساخت صنعتی و کشاورزی محروم است، بیش از 95 درصد اقلام مورد نیاز این کشور وارد میشود. همسایگی افغانستان با ایران و آشنا بودن افغانها با الگوی مصرف، برندها و صنعت و تجارت ایران، بخش زیادی از نیازهای این کشور از ایران تأمین می شود. بطوری که امروز کیفیت کالاهای ایرانی مورد اقبال افغان هاست و برندهای ایران را در این کشور میشناسند. ویژگیهای اقتصادی و مزیتهای رقابتی که در ایران وجود دارد و نیازهایی که در افغانستان وجود دارد در کنار اشتراکات تاریخی، فرهنگی تمدنی، پیوندهای قومی و زبان مشترک، انگیزههای فراوانی برای سرمایهگذاری در دو کشور میان فعالان اقتصادی دو کشور وجود دارد.
سرمایهگذاری مشترک امری است که در اقتصادهای دنیا مورد توجه است زیرا به انتقال دانش فنی، فناوری، ماشین آلات خطوط تولید و مواد اولیه و تصاحب بازار منجر میشود از این رو سرمایه گذاری مشترک از اولویت های اصلی اتاق مشترک ایران و افغانستان است.گردشگری به ویژه گردشگری سیاحتی، زیارتی و سلامت مورد توجه اتاق مشترک ایران و افغانستان قرار گرفته و این در حالی است که افغانها در هفته با 15 هواپیما اتباع خود را به کشورهایی مانند امارات متحده عربی و هند برای درمان منتقل میکنند که هر کدام از این گردشگران حدود 40 هزار دلار هزینه میکنند که این فرصت برای ایران است زیرا از نظر پزشکی و تجهیزات درمانی در تهران، مشهد، شیراز و سایر استانها پذیرش گردشگران سلامت و ارزآوری از آنها برای ایران مهیاست. ظرفیت ترانزیتی و همکاری در این زمینه با استفاده از منطقه آزاد چابهار و منطقه ویژه اقتصادی دو قارون در دستور کار این اتاق قرار دارد.
از آنجا که زبان مردم افغانستان نیز فارسی است همکاریهای فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز در دستور کار اتاق مشترک قرار گرفته و ظرفیت شرکتهای فناوری اطلاعات ایران در تولید محصول و صادرات به افغانستان فعال شده است.
همکاری در موضوع آموزش و مهارت فنی با استفاده از امکانات داخل کشور و ظرفیتهای بخش خصوصی ایران برای افغانها از دیگر موارد و اولویتهای مطرح در اتاق مشترک ایران و افغانستان است. پیشنهادی که برخی از صاحبنظران مطرح میکنند این است که صادرکنندگان ایرانی میتوانند کالای افغانستان را به داخل کشور بیاورند و با فرآوری، به دیگر کشورهای دنیا صادر نمایند. به میزانی که مبادلات اقتصادی و تجاری دو کشور افزایش مییابد امنیت و مبادلات مرزی نیز افزایش می یابد معیشت خانواده ها تضمین می شود. ( به نقل از مظفر علیخانی دبیر کل اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان )
روابط اقتصادی با ارمنستان
ارمنستان با 35 کیلومترمرز زمینی و 244 کیلومتر مرز دریایی از دیگر کشورهای همسایه ای است که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق به استقلال رسید. مبادلات ایران با ارمنستان چشمگیر نیست اما مواد غذایی و مواد پتروشیمی از ایران به ارمنستان صادر می شود اما این کشور می تواند سکوی پرتابی برای صادرکنندگان کالا و خدمات ایرانی به حوزه قفقاز و روسیه با جمعیتی حدود 250 میلیون نفر باشد.
روابط اقتصادی با آذربایجان
جمهوری آذربایجان به عنوان لولای ارتباطی بین ایران و بازارهای اقتصادی سی.آی.اس، بر حسب پتانسیل اقتصادی خود و حجم مناسبات تجاری با ایران، از قابلیت هدایت‌بخش عمده مبادلات تجاری ایران با بازارهای اقتصادی سی.آی.اس را از مجرای قفقاز برخوردار است و این امر علاوه بر تعمیق مبادلات تجاری بین دو کشور، میتواند موجب شکل‌گیری مناسبات راهبردی بین طرفین باشد. در مجموع با توجه به پایین بودن هزینه تولید در ایران به دلیل انرژی، نیروی کار و مواد اولیه ارزان، صادرات محصولات کشاورزی بویژه از استانهای مرزی با توجه به تعدد و کیفیت این محصولات و سایر تسهیلاتی که دولت ارائه میکند از مزیتهایی زیادی برای صادرات به جمهوری آذربایجان برخوردار است اما به شرطی که قواعد و اصول تجارت و بازاریابی مثل بسته بندی مناسب و ... رعایت شود.
روابط جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران با دو دهه سابقه، همواره با روند رو به رشد همراه بوده است وجود مرزهای مشترک زمینی زیاد، جمعیت مسلمان وعمدتاً شیعه، زبان مشترک با بخش قابل توجهی ازجمعیت آذری زبان ایران، سابقه تاریخی و فرهنگی وآداب وسنن مشترک ازجمله عوامل نزدیکی دو کشورایران وجمهوری آذربایجان درسال‌های اخیر بوده است. جمهوری آذربایجان یک کشور مصرف کننده است و هنوز قدمی جدی در راه خودکفایی در صنایع پایه کشور برنداشته است. این کشور اقلامی مانند مصالح ساختمانی، نساجی، لوازم خانگی، اتومبیل و قطعات وابسته به آن و حتی بسیاری از مواد غذایی را از خارج وارد میکند و یک مصرف کننده واقعی تبدیل شده است با توجه به قیمت و کیفیت مناسب محصولات کشاورزی و مصالح ساختمانی ایران و ترانزیت مسافر، کالا و سوپاپ گاز از سرزمین اصلی به جمهوری خود مختار نخجوان شرایط مناسبی را برای کالاهای مصرفی صادراتی ایران ایجاد کرده است و از طرف دیگر ایران نیز در سالهای قبل برخی از نیاز های خود را از بازار جمهوری آذربایجان تامین کرده است.
تراز تجاری ایران با جمهوری آذربایجان در سالهای گذشته به نفع ایران بوده که این امر ناشی از حجم و ارزش بالاتر صادرات ایران به جمهوری آذربایجان است. در سال 1393 تراز تجاری ایران با جمهوری آذربایجان به میزان 458 میلیون دلار به نفع ایران مثبت بوده است. صادرات کالایی جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان در سال 1393 بدون احتساب صادرات خدمات فنی و مهندسی وگردشگری با احتساب تجارت چمدانی به ارزش 480میلیون دلار بوده است. در کنار صادرات کالاهای غیرنفتی به جمهوری آذربایجان، تجارت چمدانی نیز بین دو کشور با تلاش مرزنشینان انجام میشود که سهم اندکی از ارزش کل صادرات ایران به جمهوری آذربایجان را به خود اختصاص میدهد. بر اساس آمارهای موجود در سال 1393 ، گمرک آستارا با 25.3 میلیون دلار صادرات در رتبه نخست، گمرک بیله سوار با 12.3 میلیون دلار در رتبه دوم و گمرک جلفا با حدود 6 میلیون دلار صادرات در رتبه ششم قرار گرفتند،در مدت مذکور ارزش واردات ایران از جمهوری آذربایجان نیز 22.2 میلیون دلار رسید .
روابط اقتصادی با پاکستان
پاکستان پرجمعیت ترین کشور اسلامی است که هزار کیلومتر مرز با ایران دارد. در سال های گذشته حجم روابط تجاری میان ایران و پاکستان به کمتر از یک میلیارد دلار رسیده بود و دو کشور در نظر دارند حجم همکاری های را در گام نخست به سه میلیارد دلار و در آینده نیز به حدود پنج میلیارد دلار افزایش دهند. خط لوله صلح به طول 2700 کیلومتر است که 1100 کیلومتر آن در ایران ، 780 کیلومتر ان در پاکستان و 600 کیلومتر ان در هند با هزینه ای هفت میلیارد دلاری باید احداث شود ، خط لوله ای که گاز ایران را به هند منتقل میکند. با تکمیل این طرح، روزانه 150میلیون مترمکعب گاز ایران به هند و پاکستان صادر میشود که 90 میلیون متر مکعب آن برای هند و 60 میلیون متر مکعب آن برای پاکستان در نظر گرفته شده است. اتحادیه تولیدکنندگان کاشی و سرامیک پاکستان به دفتر درآمدهای فدرال اعلام کرده‌است که بر اساس اسناد گمرکی‌شان، هر ماه حجم قابل توجهی کاشی و سرامیک ایرانی وارد پاکستان میشود و حجم بسیار بیشتری از سرامیک‌های ایرانی نیز به صورت قاچاق و بدون مجوز وارد پاکستان می‌گردد، این اتحادیه به دفتر درآمدهای فدرال پاکستان اعلام کرده‌است که، واردکنندگان در ماه مارس ۲۰۱۴، بیش از ۳٫۲ میلیون متر مربع کاشی و سرامیک از ایران وارد کردند، که بیشترین میزان واردات کاشی و سرامیک به پاکستان از یک کشور بوده‌است. بازرگانان ایرانی، کاشی و سرامیک را با قیمتی تا «۳۵ درصد ارزان‌تر از کاشی و سرامیک تولید پاکستان»، عرضه میکنند و بر اساس اعلام اتحادیه تولیدکنندگان کاشی و سرامیک پاکستان، شماری از واحدهای تولید کاشی و سرامیک پاکستان تعطیل شدهاند و برخی‌دیگر نیز به همین دلیل در آستانه تعطیلی قرار گرفته‌اند.
روابط اقتصادی با امارات متحده عربی
روابط اقتصادی ایران با امارات متحده عربی به عنوان یکی از پایانه های تجاری در منطقه یکی از ظرفیتهای بالقوه توسعه روابط تجاری باکشورهای منطقه است. براساس آخرین آماری که گمرک امارات اعلام کرده 18 میلیارد دلار ارزش مبادلات میان ایران و امارات است البته گمرک ایران کالاهایی را که خارج از گمرک وارد کشور می شود در آمار ندارد از این رو حجم مبادلات را 3 تا 4 میلیارد دلار اعلام می کند. تا چند سال قبل ارزش مبادلات میان ایران و امارات حدود 30 میلیارد دلار بود که به علت مشکلات تحریم و خرید کالا در عوض صادرات این مبادلات با امارات کاهش یافت.کشوری مانند امارات کالایی تولیدی ندارد که به ایران بفروشد و در اصل پایگاه تجارت مجدد است یعنی بیش از 80 هزار شرکت ایرانی ثبت شده در امارات، نیازهای داخلی ایران را از کشورهای تولید کننده اصلی خریدار و به امارات حمل میکنند و از این کشور به ایران میفروشند یا کالاهایی که به کشورهای دیگر صادر میشود به دلیل نبود نظام بانکی، به طور عمده از طریق امارات صادر میشود. مواد غذایی ، خشکبار، رب گوجه و میوه عمده کالاهای صادراتی ایران به امارات است اما اساس تجارت ایران به امارات استفاده از فضای این کشور و نظام بانکی آن برای صادرات مجدد است.
بر خلاف تصور اینکه پس از لغو تحریمها، حجم تجارت ایران با امارات کاهش مییابد این اعتقاد وجود دارد که در کوتاه مدت این اتفاق نمیافتد زیرا شرکتهای بزرگ تولید کننده دنیا، نمایندگان انحصاری خود را در حوزه خاورمیانه در امارات مستقر کردند و اگر ایران بخواهد از این تولید کنندگان اصلی خرید نماید به نماینده خاورمیانه خود در امارات ارجاع میشود. پیش از شروع جنگ تحمیلی تقریباً همه نمایندگی های شرکتهای بزرگ دنیا در تهران مستقر بودند با شرایط جنگی و تحریمی، ایرانیها نمایندگی های این شرکت ها را در دبی مستقر کردند که تا این نمایندگیها دوباره بخواهد به ایران منتقل شود زمان بر است و کشورهای عربی هم تلاش میکنند این نمایندگیهای درآمدزا را حفظ کنند.
رایزنان بازرگانی ایران
تعداد رایزنان بازرگانی ایران در سایر کشورها به کمتر از 10 نفر رسیده است به طوری که ایران در برخی کشورهای همسایه رایزن بازرگانی ندارد. به گزارش نود اقتصادی، ایران فقط شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف دارد و در مقابل، تعداد رایزنهای برخی کشورها ۲۴ برابر تعداد رایزنهای بازرگانی ایران است. در این زمینه مقایسه وضعیت ایران به برخی کشورهای منتخب نشان میدهد درحالی ایران فقط شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف (دو رایزن در شهرهای بغداد و بصره عراق، یک رایزن در هر یک از کشورهای ترکیه، ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان و پاکستان) دارد که تعداد رایزنهای کشور سوئد ۲۳۵ نفر (۳۹ برابر ایران)، چین ۲۲۱ نفر (۳۷ برابر ایران)، آلمان ۲۱۳ نفر (۳۶ برابر ایران)، هند ۱۹۸ نفر (۳۳ برابر ایران)، فرانسه ۱۵۶ نفر(۲۶ برابر ایران)، آمریکا ۱۵۰ نفر (۲۵ برابر ایران) و دیگر کشورها نیز بین ۱۴۰ تا ۱۴۶ رایزن دارند که این تعداد، ۲۴ برابر تعداد رایزنهای بازرگانی ایران است. این در حالی است که فروردین ماه سال 95 مديركل حوزه رايزنان بازرگاني سازمان توسعه تجارت ايران در مصاحبه با ايرنا گفته بود: «براساس مصوبه هيات دولت تعداد رايزن‌ها بايد به 60 رايزن برسد كه اين كار از مهم‌ترين اهداف كاري سازمان توسعه و تجارت كشور درسال اقتصاد مقاومتي، اقدام و عمل است. در این بین مشکلات تأمین هزینههای مالی استقرار این رایزنان مطرح میشود، اما این ادعا چندان قانع‌کننده به نظر نمی‌رسد؛ چرا که مزایای این اقدام به هزینههای آن قابل مقایسه نیست و باید با پیگیری و اصرار مسئولان، هر طور شده راه‌حلی برای آن ایجاد شود.
ویژگی های روابط اقتصاد با همسایگان
از کشورهای عربستان سعودی، ترکیه، پاکستان و مصر به عنوان کشورهای رقیب اقتصادی ایران نام برده می شود. ( بانک مرکزی ج.ا.ا گزارش مقایسه اقتصاد ایران با کشورهای منطقه )
جدول شماره 8: سهم ایران در صادرات به 15 کشور همسایه
قابل به ذکر است با صادرات ۲۴ میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلاری ایران به این کشورها سهم ایران از بازار ۱۱۰۰ میلیارد دلاری همسایگان به ۲/۲ درصد میرسد که در بین همسایگان، از لحاظ ارزش ارزی، ایران بیشترین صادرات را به کشورهای عراق، ترکیه، امارت و افغانستان داشته است.
در مورد سهم از بازار این کشورها نیز ایران با سهم ۳۳ درصدی از بازار افغانستان، بیشترین حضور را در بازار کالایی این کشور دارد. پس از افغانستان، سهم ایران از بازار عراق نزدیک به ۱۹ درصد، از بازار ترکمنستان نزدیک به ۱۴ درصد و از بازار ارمنستان نیز حدود ۶/۴ درصد بوده است. همچنین کشورهای قزاقستان، روسیه، بحرین و عربستان چهار کشوری هستند که طی سالهای اخیر کالاهای ایران حضور حداقلی در این بازارها داشته است. در مورد بازار روسیه گفتنی است وضعیت کمی بهبود یافته اما در سه کشور دیگر همچنان حضور کالای ایرانی بسیار ناچیز است.
لازم به یادآوری است به جهت سرعت تحولات سیاسی در منطقه (جنگهای داخلی، منازعات داخلی و خارجی)، گرچه منطقی نیست همه ظرفیت تجارت خارجی ایران در کشورهای همسایه متمرکز شود، اما با ظرفیت‌هایی که کشورهای همسایه دارند، میتوان با افزایش توان صادراتی کشور، همچنین با صادرات خدمات (گردشگری، ترانزیت و ایجاد هاب‌های انرژی و ...) بیشترین سود را از همکاریهای دوجانبه و چندجانبه عاید کشورمان کرد.
اتحادیه اوراسیا
اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل پنج کشور روسیه، قزاقستان، قزقیزستان، ارمنستان و بلاروس است و این پنج کشور با ظرفیتها و توانمندی‌های مختلف کنار هم قرار گرفته‌اند که محوریت این اتحادیه کشور روسیه است. جمهوری اسلامی ایران دارای 15 همسایه است که از این 15 کشور، سه کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند. بررسیها نشان میدهد واردات این اتحادیه در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی حدوداً ۲۷۴ میلیارد دلار و میزان صادرات آن حدود ۳۷۰ میلیارد دلار بوده است اما سهم ایران از حجم مراودات تجاری حدود ۵۷۰ میلیون دلار در واردات و در بحث صادرات به این کشورها نیز ۱.۲ میلیارد دلار بوده است. انتظار میرود با پیوستن جمهوری اسلامی به این اتحادیه ظرفیت همکاری متقابل در یک بازار بزرگ و همچنین همکاری با اعضای آن بهتر از گذشته برقرار شود. این موافقتنامه از نظر توسعه تجارت با کشورهای همسایه اهمیت بالایی دارد. تجارت با سه کشور همسایه ارمنستان، قزاقستان و روسیه از اهمیت بالایی برای ایران برخوردار است و در راستای همگرایی اقتصادی با این کشورها است؛ لذا با توجه به روابط سیاسی ایران و روسیه و سایر کشورهای عضو اتحادیه، اهمیت این اتحادیه و توسعه روابط با آن خود را بیشتر نشان میدهد. حجم تجارت بین المللی پنج کشور اتحادیه اوراسیا را بیش از 850 میلیارد دلار در سال است. این موافقتنامه و ارتباط تجاری با این کشورها از جهت توسعه بازارها برای ایران دارای اهمیت است. همچنین ارتباط با این کشورها در زمینه مدیریت واردات به ویژه برای واردات کالاهای اساسی در چارچوب منافع ملی نیز مهم است. این موافقتنامه مقدمه‌ای برای موافقتنامه تجارت آزاد بین ایران و اوراسیا است. در بهار1397 موافقتنامه موقت تجارت بین ایران و اوراسیا شامل 862 قلم کالا به امضا رسید و 5 آبان 1398 این موافقتنامه اجرایی شد. تبدیل موافقتنامه تجارت موقت به موافقتنامه تجارت آزاد میتواند تجارت آزاد بین ایران و پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را توسعه دهد. موافقتنامه تجارت موقت ایران و اوراسیا از 5 آبان 98 اجرایی شده و یک سال بعد از آن مذاکرات موافقتنامه تجارت آزاد آغاز شد. از 5 آبان 99 مذاکرات تجارت آزاد را شروع شده است. ( پایگاه اطلاع رسانی خبری سازمان توسعه تجارت ایران) الحاق ایران به منطقه اقتصادی اوراسیا در حال نهایی شدن است و با نهایی شدن آن، ایران میتواند به بازار مقصد ۱۸۰ میلیون نفری کشورهای عضو این منطقه ملحق شود.
بخش چهارم : روابط بانکی ایران با همسایگان
کشورها برای تجارت و مبادلات کالا و خدمات نیاز به مبادلات پولی دارند و به نظامهای پولی و بانکی پیشرفته و کارآمد وابستهاند. ایران نیز برای ارتباط با دنیا و از جمله کشورهای همسایه به خدمات بانکی بین المللی نیاز دارد. این نیاز از چهار طریق برآورده می شود:
جدول شماره 9 : شعب بانک های ایرانی در خارج
جدول شماره 10 : بانک های مستقل در خارج از کشور
جدول شماره 11 : بانک های ایرانی در خارج کشور
بخش پنجم : موانع توسعه تجارت با همسایگان
تحلیل روابط تجاری ایران با همسایگان
ایران در سال های اخیر کمترین تعامل اقتصادی منطقهای را دارد و از مزایای آن محروم مانده است. ۱۵ کشور همسایه ایران «امارات متحده عربی، ترکیه، روسیه، عربستان، پاکستان، عراق، قطر، کویت، قزاقستان، عمان، بحرین، جمهوری آذربایجان، افغانستان، ترکمنستان و ارمنستان» با دارا بودن بیش از 620 میلیون نفر جمعیت، با ۰۲/۱ تریلیون دلار واردات، حدود ۳/۶ درصد از حجم ۱۶ تریلیون دلاری واردات جهان را به خود اختصاص داده‌اند. درحالی که ایران با ۲/۲۳ میلیارد دلار صادرات به این ۱۵ کشور همسایه، تنها ۱۳/۲ درصد از این بازار بزرگ را در اختیار دارد. دو کشور امارات متحده عربی و ترکیه بیشترین نفوذ را در میان کشورهای منطقه ای در بازار ایران داشته‌اند و سهم سایر کشورهای منطقه کمتر از ۵/۰ درصد بوده است. در مجموع از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۶ صادرات ایران به ۱۵ کشور از ۸ میلیارد دلار به ۱۵ میلیارد دلار و واردات از ۱۸ میلیارد دلار به ۱۳ میلیارد دلار رسیده است.
راهکارهای تقویت دیپلماسی اقتصادی و توجه به بازار همسایگان
برای تقویت دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط با همسایگان راهکارهای زیر قابل بررسی است:
روابط تجاری ایران با همسایگان در سال 1397
آمار تجارت ۱۲ ماه منتهی به اسفند سال ۹۷ کشورمان نشان میدهد که از حدود ۴۴ میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلار صادراتی که در سال ۹۷ انجام شد، حدود ۲۴ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلار به ۱۵ کشور همسایه انجام شده است و این یعنی بیش از ۵۴ درصد صادرات کشورمان به مقصد کشورهای همسایه بوده است.
جدول شماره 12 : میزان صادران ایران در سال 1397
طبق جدول فوق، در سال 1397 صادرات ایران به ۷ کشور عراق، افغانستان، پاکستان، عمان، آذربایجان، کویت و بحرین افزایشی در بازه یک تا ۳۶ درصدی را تجربه کرده و در مقابل صادرات ایران به ۸ کشور امارات، ترکیه، ترکمنستان، روسیه، قطر، ارمنستان، قزاقستان و تاجیکستان کاهش یافته است. .
سهم ۲۷ درصدی کشورهای همسایه در واردات سال ۹۷ ایران
همچنین با توجه به واردات ۱۲ ماه سال 1397 ، از مجموع ۴۲ میلیارد و ۶۱۲ میلیون دلار کل واردات کشور، ۱۱ میلیارد و ۵۴۱ میلیون دلار کالا از مبدأ کشورهای همسایه وارد خاک ایران شده است و این یعنی ۲۷ درصد واردات ایران در سال 1397 از کشورهای همسایه انجام گرفته است.
جدول شماره 13: میزان واردات ایران در سال 1397
در سال ۹۷، واردات ایران از ۱۰ کشور امارات، ترکیه، پاکستان، عراق، ارمنستان، آذربایجان، کویت، افغانستان، ترکمنستان و قطر، از ۱۲ تا بیش از ۳۴۰۰ درصد به نسبت سال ۹۶ کاهش یافته و در مقابل واردات ما از ۴ کشور روسیه، عمان، قزاقستان و تاجیکستان افزایش یافته است.
نموار شماره 3 : تجارت خارجی ایران با همسایگان در سال 1397
جدول شماره 14 : تجارت ده ماهه ایران با 15 کشور همسایه در سال 1399
منبع: خبرگزاری جمهوری اسلامی 1399 به نقل از گمرک ایران
جدول شماره 15 : روابط اقتصادی ایران با همسایگان ( سال 2019 میلادی )
منبع : سازمان توسعه تجارت ایران
منبع : اطلاعات کشورهای عربستان سعودی ( نود اقتصادی ) ، کویت ( سال 1398 خبرگزاری جمهوری اسلامی )
جدول شماره 16 : سهم هر کشور همسایه از تجارت با ایران ( سال 2019 میلادی )
در صادرات ایران به کشورهای همسایه ، بیشترین سهم به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، افغانستان ( در مجموع 85 درصد ) اختصاص یافته است. در واردات به ایران ، کشورهای امارات و ترکیه با 87 درصد بالاترین سهم را به خود اختصاص داده اند.
جدول شماره 17: کشورهای همسایه با سهم بیشتر در صادرات ایران
جدول شماره 18: کشورهای همسایه ، با سهم بیشتر در واردات ایران
بخش هفتم: نتیجهگیری و پیشنهادها
در این پژوهش، علیرغم محدودیت ها تلاش شد تا به پرسشهای مطرح شده پاسخ داده شود. روابط اقتصادی با کشورهای همسایه سهم مناسبی ندارد. سهم ایران از بازار تجاری 15 کشور همسایه کمتر از 2 درصد است. کل تجارت ایران با کشورهای همسایه از مبلغ 40 میلیارد دلار فراتر نمیرود و روابط تجاری با کشور عربستان تقریبا به صفر رسیده است. در حالیکه ایران میتواند سهم بسیار بیشتری از بازار دو هزار میلیارد دلاری همسایگان نصیب خود نموده و این قابلیت را دارد که تا 150 میلیارد دلار تجارت خارجی خود را با همسایگان افزایش دهد. روابط مالی و بانکی با همسایگان نیز بدلیل شرایط تحریم اقتصادی ایران به پایینترین سطح همکاری رسیده است. بانکهای منطقه نیز مانند سایر بانک های دنیا از ترس تنبیه آمریکا ارتباطات خود را با ایران به حداقل ممکن رسانده اند.
از مجموع تجارت بین المللی 2274 میلیارد دلاری کشورهای همسایه، ایران سهمی کمتر از دو درصدی دارد ( 36 میلیارد دلار ) که 85 درصد آن با کشورهای امارات ( 14.2 میلیارد دلار )، عراق ( 7.5 میلیارد دلار )، ترکیه ( 6.9 میلیارد دلار ) و افغانستان ( 2.3 میلیارد دلار ) است. بیشترین سهم در صادرات ایران به کشورهای همسایه، به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، افغانستان ( در مجموع 85 درصد ) اختصاص یافته است و در واردات به ایران، بالاترین سهم به کشورهای امارات و ترکیه با 87 درصد تعلق دارد. روابط مالی و بانکی بدلیل شرایط تحریم اقتصادی ایران به پایینترین سطح همکاری رسیده است.
جدول نقاط ضعف و قوت و تهدید و فرصت
جدول SWOT از مهمترین ابزارهای مورد استفاده در برنامه های استراتژیک است که از آن برای تحلیل قوتها وضعفهای درونی و تحلیل فرصتها و تهدیدهای برون سازمانی ( در این پژوهش خارج از سازمان دولت ایران ) استفاده میشود. در این پژوهش تلاش شد تا با استفاده از دادههای جمعآوری شده از مراجع رسمی جدول SWOT برای تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای همسایه تهیه و ارائه شود که نتیجه آن در جدول شماره 19 مشاهده می شود.
جدول شماره 19 : جدول SWTO تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای همسایه
پیشنهادها
استاد ارجمند: دکتر مصطفی کواکبیان/ استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
محمد ربیع زاده/ دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
تاریخ ارائه : 25 اردیبهشت 1400
منابع
الف ) مقالات
زرقانی ، سید هادی ، اخباری ، ملیحه، چاره ئی و محمودی ، نجمه ، 1398، تحلیل تنگاهای هیدروپلیتک ترکمنستان در رابطه با همسایگان ، مجله پژوهش های جغرافیای سیاسی ، سال چهارم، شماره دوم، پیاپی 14 صص 32-1
سمیعی نسب، مصطفی، 1393، دیپلماسی اقتصادی، راهبرد مقابله با تحریم های اقتصادی در منظومه اقتصادی مقاومتی ، فصلنامه علمی – پژوهشی امنیت
سعادت، رحمان، محسنی ، ناهید ، 1393، بررسی همگرایی اقتصادی میان ایران و کشورهای حوزه دریای خزر، ( کاربرد مدل جاذبه ) ، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی ، شماره 73، صص 53-29
قاسمی ، سامان؛ فرهادی سرتنگی ، داود، 1398، تدوین راهبردهای دیپلماسی اقتصادی در حوزه جذب سرمایه گذاری خارجی جمهوری اسلامی ، فصلنامه دفاع ، دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی- گروه منابع و اقتصاد دفاع ، سال چهارم ، شماره سیزدهم صص 158-131
همدانچی، رضا، 1398، ارزیابی موانع همگرایی روابط ایران و ترکیه در دوره حزب عدالت و توسعه، فصلنامه تحفیقات سیاسی بین المللی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره 41 صص 49-36
ب) نشریات:
دنیای اقتصاد،
ج) پایگاههای اینترتی
گمرک جمهوری اسلامی ایران https://irica.ir/
سازمان توسعه تجارت ایران https:// tpo.ir/countries
مرکز آمار ایران amar.org.ir
بانک اطلاعات اقتصادی ایران و روسیه http://www.irrutrade.ir
پایگاه اطلاع رسانی دیپلماسی اقتصاد economic.mfa.ir
جامعه اندیشکده ها https://iranthinktanks.com
اتاق بازرگانی ، صنایع، معادن و کشاورزی ایران iccima.ir
خبرگزاری جمهوری اسلامی irna.ir
خبرگزاری صدا وسیما iribnews.ir
خبرگزاری دانشجویان ایران " ایسنا" isna.ir
تجارت نیوز tejaratnews.com
مرکز پژوهشهای اتاق ایران research.chambertrust.ir
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران www.cbi.ir
چکیده انگلیسی
Abstract
Iran's economic relations with fifteen neighboring countries
Russia, Turkey, Pakistan, Afghanistan, Iraq, Turkmenistan, Azerbaijan, Armenia, Kazakhstan, Kuwait, Saudi Arabia, Qatar, Bahrain, UAE and Oman with an area of 25,737,387 square kilometers and a population of 628,110,845 people (about 8% of the population World) and GDP of $ 5.136 billion (about 6% of world GDP) by land and sea are neighbors of Iran.
Trade with these neighbors is a very good market for Iran's economic diplomacy, which in addition to exploiting this market, facilitates economic relations with other countries in the world. In this study, an attempt was made to answer the question of what is the share of Iranian trade in economic interactions with these 15 neighboring countries? Despite the dispersion and time delay of statistics and research limitations, statistics and information required from reputable sources are collected, classified and analyzed according to the table (strengths, weaknesses; opportunities and threats). Used in response to a research question.
The result of the study was that of the total international trade of 2274 billion dollars of neighboring countries, Iran has a share of less than two percent (36 billion dollars), of which 85 percent with the UAE (14.2 billion dollars), Iraq (7.5 billion dollars), Turkey ( $ 6.9 billion) and Afghanistan ($ 2.3 billion).
The largest share in Iran's exports to neighboring countries, Iraq, UAE, Turkey, Afghanistan (85% in total) and in imports to Iran, the highest share belongs to the UAE and Turkey with 87%. Financial and banking relations have reached the lowest level of cooperation due to the conditions of Iran's economic sanctions.
Keywords: Iran, economic relations, Iran's neighbors
واژگان کلیدی : ایران، روابط اقتصادی ، همسایگان ایران
مقدمه
بشر در طول تاریخ و در مسیر زندگی اجتماعی خودش بی نیاز از مبادله کالا و خدمات نبوده و فواصل جغرافیایی و سختی عبور از دریا و خشکی موانعی نبودند که بازدارنده تجارت بین المللی باشند و چه بسا بتوان در کنار علل قدرتطلبی و عقیدتی بسیاری از انگیزههای لشکرکشی، فتوحات و منشاء تشکیل امپراطوریها را به نیاز بشر به مسائل اقتصادی و تسهیل در تجارت بین المللی ربط داد. سفرهای مارکوپولو، مسیر طولانی جاده ابریشم، کشف قاره آمریکا، اشغال هند توسط استعمارگران، اقدامات استعماری و شرکتهای چندملیتی نمونههایی از نیاز بشر به مبادلات تجاری و خدماتی بینالمللی است. همچنین در این ارتباط میتوان به نظریه قلب زمین هالفورد مکیندر اشاره کرد که بر اساس این نظریه بخش بزرگی از ایران، افغانستان، آسیای میانه و بخش مهمی از روسیه به عنوان قلب جهان معرفی شدهاند.
در تجارت جهانی، همسایگان هر کشوری برای مقاصد تجاری از اهمیتی بیشتری برخوردارند. این اهمیت هم از نظر بازارهای هدف در کشور همسایه و هم از نظر موقعیت گذرگاهی خشکی و دریایی کشورهای همسایه برای توسعه تجاری با سایر کشورها قابل توجه می باشد. همچنین ارتباط اقتصادی میان کشورها به توسعه اقتصادی، روابط سیاسی و امنیت پایدار کمک میکند .ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. با توجه به موقعیت ژئو پلتیکی و همسایگی با 15 کشور، تدوین برنامه برای داشتن یک دیپلماسی اقتصادی کارآمد و اثر بخش ضرورت دارد. کشور ایران با ۱۵ کشور از طریق زمینی (هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق ) و از طریق دریایی (هشت کشور روسیه، قزاقستان، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان) دارای مرز مشترک است. ظرفیت تجارت و صادرات کالا از ایران به ۱۵ کشور همسایه بسیار فراتر از میزان کنونی آن است.
ایران اکنون در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریمهای تاریخ روابط بینالملل است. برخی تاکید دارند در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دور زدن تحریمها سخت است، استفاده از ظرفیتهای جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان میتواند بسیاری از چالش‌ها به ویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالاهای مورد نیاز را رفع کند. فعال بودن چرخ‌های صنعت از طریق صادرات کشور موجب ایجاد اشتغال و درآمد برای کشور و مردم نیز میشود. کشورهای همسایه از نظر توسعه اقتصادی، جمعیت، نوعی حکمرانی، منابع و امکانات با هم در شرایط مساوی نیستند. به طوری که ملاحظه میشود در میان ۱۵ کشور فوق دو کشور روسیه و ترکیه از نظر سطح رفاه، امکانات سرزمینی و منابع مالی یا توانایی‌های صنعتی و اقتصادی وضعیتی فراتر از سطح منطقه را دارند یا در تامین نیازهای داخلی خود تاحدودی خودکفا هستند. امارات متحده عربی، از نظر جذب سرمایهگذاری و ارتباطات بین المللی در شرایط خاصی قرار گرفته است. کشورهای عراق و افغانستان جنگهای خانمان سوزی را پشت سر گذاشته اند. این دو کشور از جمله کشورهایی هستند که به دلایل سیاسی و فرهنگی مبادلات تجاری و اقتصادی کشورمان با آنها به نسبت فعالتر از دیگر کشورها بوده است. همجواری با عراق، پاکستان و افغانستان که طی چند ده اخیر به دلیل بحرانهای داخلی نیازمند خدمات فنی و مهندسی ایران برای بازسازی زیرساخت های اقتصادی خود هستند در کنار همجواری با روسیه و ترکیه به عنوان پل ورود تجار و بازرگانان ایرانی به اروپا بخشی از ظرفیت توسعه روابط اقتصادی با کشورهای همسایه است و دیگر کشورها هر یک به نوعی به منابع اولیه یا تولیدات دیگر کشورهای دیگر محتاج اند. همجواری ایران با کشورهایی همچون اذربایجان، ترکمنستان وارمنستان به عنوان دروازه ورود به بازار 300 میلیون کشورهای آسیای میانه و حوزه قفقاز، درکنار موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان حلقه ارتباط راهگذر شمال به جنوب و شرق به غرب برای توسعه ترانزیت کالا، سواپ (معاوضه) نفت و اتصال به شبکههای بینالمللی، انتقال برق یک فرصت است. ایران در مجموع با جمعیتی نزدیک به 628 میلیون نفر همسایه است. بر اساس نظر کارشناسان ، مبادلات تجاری ایران با 15 کشور همسایه تا 150 میلیارد دلار قابلیت افزایش دارد.
پرسش اصلی مقاله این است که تجارت ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ پرسشهای فرعی عبارتند از : صادرات ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ واردات ایران چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ ایران در روابط بین الملی بانکی چه سهمی در تعاملات اقتصادی با 15 کشور همسایه دارد؟ در این پژوهش، روابط اقتصادی ایران با 15 کشور همسایه از طریق مراجعه به پایگاه های رسمی و اسناد و مدارک ، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این روش با محدودیتهای زیادی مواجه است. پراکندگی آمار و اطلاعات، تاخیر زمانی ( بخشی از این تاخیرها به دلیل فرایند کار گمرکی و امثال آن تا حدی توجیه دارد )، عدم شفافیت در آمار و اطلاعات و مغایرتهای آماری و عدم تجمیع آمار و اطلاعات در یک پایگاه ( البته پایگاه سازمان توسعه تجارت ایران تا حدی این امر را انجام داده است ) از جمله محدودیتهای پژوهش است که دلایل مختلفی دارد که در این میان تحریم نیز اثر گذار بوده است. ( بر اساس مصوبات کمیته مقابله با تحریم وزارت اقتصاد و دارایی بدلیل مخاطرات انتشار عمومی آمارهای تجارت خارجی کشور و برای جلوگیری از تشدید تحریم از انتشار برخی از آمارها خودداری شده است.) در مجموع آمار و اطلاعات رسمی تجارت خارجی ایران تا پایان سال 1397 موجود است و آمار و اطلاعات پراکنده سالهای بعد غیر کارشناسی و به نوعی غیر رسمی است.
پیشینه تحقیق
سعادت و محسنی در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که ایران در بین کشورهای ترکمنستان، روسیه، قزاقستان و آذربایجان کمترین میزان مقاومت وارداتی را داشته و در توان صادراتی رتبه دوم را به خود اختصاص میدهد. همین نکته نشان میدهد که در صورت راه اندازی طرح تجارت آزاد میان ایران و کشورهای منطقه ممکن است بیشترین اثر ایجاد تجارت در بازار ایران رخ دهد. همچنین کاهش شکافهای درآمدی و همگرایی درآمدها بر خلاف انتظار عاملی برای جذب جریانهای تجاری نیست. بر آورد مدل نشان میدهد کشش بلندمدت صادرات نسبت به تولید ناخالص داخلی بزرگتر از کشش بلندمدت واردات نسبت به تولید ناخالص داخلی است. یعنی در بلندمدت صادرات بیشتر از واردات رشد میکند. پیشنهاد پژوهش ، اجرای طرح تجارت آزاد با این کشورها است. ( سعادت، محسنی ، 1393: 50 ) پژوهش سعادت و محسنی کل 15 کشور همسایه را پوشش نداده است و همچنین سهم ایران را در روابط اقتصادی به کشورهای همسایه مشخص نکرده است. اجرای طرح پیشنهادی این پژوهشگران بدون رفع موانع دیگر راهگشاء نخواهد بود.
سمیعی نسب در پژوهش خود راه کارهای پیشنهادی برای دیپلماسی اقتصادی فعال را " اعزام رایزنهای بازرگانی به بازارهای هدف، هماهنگ کردن انتخاب و انتصاب سفرا و منابع انسانی سفارتخانههای جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور در راستای توسعه روابط اقتصادی، تجاری و صادرات کشور با توجه به تغییر تعریف روابط بین الملل و تاکید بر جنبههای اقتصادی آن، مشارکت در فروشگاه های زنجیره ای منطقهای و جهانی کشورهای همسو، حمایت از تاسیس دفاتر، شعب نمایندگی ها و مراکز تجاری و مجتمع های فروش ایران در بازارهای هدف اصلی و عمده کشور توسط بخش غیر دولتی، کمک به ایجاد و تقویت تشکلهای تجار ایرانی مقیم کشورهای مختلف " اعلام نموده است. ( سمیعی نسب، 1393: 142 ) پژوهش سمیعی نسب به موانع داخلی روابط اقتصادی با کشورهای همسایه نپرداخته است.
بر اساس پژوهش همدانچی، یکی از مهمترین موانع همگرایی بین ایران و ترکیه میتواند رقابت منطقهای و تلاش برای افزایش نفوذ منطقه ای باشد که با ارتقاء سطح کیفی و کمی مراودات تجاری و اقتصادی و فرهنگی میتوان رابطه ترکیه و ایران را تقویت نمود. ( همدانچی، 1398، 47) تشخیص اینکه ارتقاء سطح کمی و کیفی مراودات اقتصادی بتواند در روابط سیاسی ایران و ترکیه موثر باشد نیاز به پژوهشهای وسیعتری دارد و تشخیص متغیرهای مستقل و وابسته در این موضوع پیچیده است.
قاسمی و فرهادی سرتنگی در پژوهش خود " راهبردهای مناسب دیپلماسی اقتصادی در حوزه جذب سرمایهگذاری خارجی را " برگزاری کنفرانسهای سالانه سرمایه گذاری، استفاده از موقعیت ژئوپلیتیک ایران برای طراحی روابط اقتصادی، ارتباط سفارت خانه با ایرانیان مقیم کشورهای خارجی برای جلب و جذب سرمایه، ایجاد اتحادیه های منطقه ای، ایجاد مرکز روابط اقتصادی در سفارتخانهها ، تعامل با شرکتهای کوچک، رایزنی با شرکتهای خارجی، تشکیل ستاد دیپلماسی اقتصادی " اعلام نمودند. ( قاسمی ، فرهادی سرتنگی، 1398: 155)
آسیای مرکزی مدت طولانی است که به عنوان کانون داغی که در آن پتانسیل افزایش تنش بر سر رودخانه های مرزی و اختلافات بالقوه قومی و اقتصادی در آن بالاست شناخته میشود. دانشجویان جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در پژوهش خود پیش بینی کرده اند که اگر مشکل آب هریرود بین افغانستان و ترکمنستان و ایران با مذاکره حل نشود، تشدید منازعه بر سر آب دور از انتظار نخواهد بود و ترکمنستان نیز به دلیل موقعیت فرودوست رودخانه وارد چالش هیدروپلیتیکی با همسایگان خواهد شد. ( زرقانی و همکاران، 1398: 28) موضوع این پژوهش اهمیت بسیار حیاتی در روابط اقتصادی ایران و کشورهای همسایه دارد و پیشنهاد میشود اینگونه پژوهش ها بویژه توسط دانشجویان رشته جغرافیای سیاسی تداوم یابد.
بخش اول : اقتصاد ایران
اقتصاد ایران، جزء 30 اقتصاد اول دنیاست اما اقتصادی با توسعه نامتوازن و بانک محور ( بازار مالی و بویژه بازار سرمایه ناکارآمد) است که بخش عمده آن به شیوه متمرکز دولتی و یا متاثر از نهادهای عمومی اداره میشود. بخش عمده درآمد ایران قبل از تشدید تحریمها از محل فروش نفت و گاز تامین می شد. چنانچه در سال ۲۰۱۰ از این محل ۶۰٪ درآمد دولت تامین شده است. میانگین درآمدهای نفتی ایران از سال 2006 تا 2010 حدود 67.759 میلیون دلار بوده است. در سالهای اخیر به دلایل مختلف بویژه شرایط تحریم سهم درآمدی دولت از محل صادرات غیر نفتی و همینطور سهم مالیاتی افزایش یافته است. اقتصاد ایران یکی از معدود اقتصادهای بزرگی است که در جریان بحران مالی ۲۰۰۷-۲۰۰۹ به‌طور مستقیم لطمه ندید امّا به دلایل متعدد از جمله ناکارآمدی نهادی، تحریمها، هم سو نبودن برنامه های توسعه با چشم انداز، بیانضباطی در عملکرد داخلی و اقتصاد خاکستری ( خارج از کنترل دولت ) با تورم بسیار سنگین و کاهش شدید ارزش پول ملی، نرخ بالای بیکاری مواجه است. قیمت بالای نفت در سالهای گذشته به دولت ایران این امکان را داده بود تا حدودی شرایط اقتصادی را کنترل نماید. دولت تا قبل از تشدید تحریمها سالیانه بالغ بر ۹۰ میلیارد دلار ارزآوری داشت امّا بر اساس نظریه نفرین منابع [4]و فرهنگ نهادسوزی تاریخی ( سرنوشت حساب ذخیره ارزی و صندوق توسعه ملی ) ، از این فرصتها به نحو مطلوب برای توسعه کشور استفاده نشد. ایران پتانسیل بسیار بالایی برای کسب رتبه های بالاتر اقتصادی در دنیا دارد. تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس برابری قدرت خرید 1.007 میلیارد دلار و سرانه 17.662 دلار و بر اساس ( اسمی ) 458.500 میلیون دلار و سرانه 5.506 دلار است. ( برآورد 2019 ). بر اساس گزارش ایسنا به نقل از آمارهای صندوق بینالمللی پول و بانک جهانی. حجم تولید ناخالص داخلی (۱۲ ماهه منتهی به فوریه سال ۲۰۲۱ ) با ۶۱۰ میلیارد دلار در رتبه ۲۳ جهان دنیا قرار دارد. ایران از لحاظ تولید ناخالص داخلی بر پایه برابری قدرت خرید، بیست‌وپنجمین اقتصاد بزرگ جهان است و بر پایه نرخ تبدیل ارز براساس فهرست صندوق بینالمللی پول، اقتصاد ایران رتبه ۲۱ را در جهان دارا میباشد، امّا به نسبت جمعیت، یا همان میزان تولید ناخالص ملی سرانه که از اصلی‌ترین معیارهای توسعه‌یافتگی است، ایران در سال ۲۰۱۹ در رتبه ۱۰۰ جهان از میان ۱۸۷ کشور موردبررسی بانک جهانی جای گرفته‌است.
همچنین بنابر گزارشی که مؤسسه کردیت سوئیس ( سال مورد بررسی 2018 ) منتشر کرده‌است، میانگین دارایی هر فرد در ایران ۴٬۷۷۹ دلار آمریکا به‌ازای هر بزرگسال بالای ۱۸سال است که از این لحاظ در میان ۱۷۴ کشور مورد بررسی، در رتبه ۱۱۹ جهان قرار گرفته‌است. تولید ناخالص داخلی ایران در دوره ۳ ساله تشدید تحریمهای غرب سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ ،۱۶۰ میلیارد دلار آمریکا کاهش یافت و ایران در رده‌بندی اقتصادهای بزرگ جهان طی این مدت ۷ پله نزول کرد. بر این اساس تولید ناخالص داخلی ایران طی دوره سه ساله ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ با افت ۲۸ درصدی مواجه شد. ایران که در سال ۲۰۱۱ در رتبه ۲۱ بزرگترین اقتصادهای جهان قرار داشت در سال ۲۰۱۴ به جایگاه ۲۸ نزول داشته‌است. پیش از تشدید تحریمها یعنی در سال ۲۰۱۱ تولید ناخالص داخلی ایران ۵۷۶ میلیارد دلار آمریکا برآورد شده بود که با تشدید تحریمها این رقم در سال پس از آن به ۵۵۷ میلیارد دلار کاهش یافت. روند نزولی تولید ناخالص داخلی ایران در سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ نیز ادامه یافت و رقم تولید ناخالص داخلی ایران در این سال‌ها به ترتیب به ۴۹۳ میلیارد دلار و ۴۱۵ میلیارد دلار رسید. در عین حال تحریمها تنها عامل کاهش تولید ناخالص داخلی نبوده‌است بلکه افت شدید قیمت نفت نیز به ویژه در سال ۲۰۱۴ به این روند دامن زده‌است. گزارش بانک جهانی در ژوئن ۲۰۱۹ (خرداد ۱۳۹۸) رشد اقتصادی در ایران را منفی ۴٫۵ درصد پیش‌بینی کرده‌است. در حالی که در ژانویه ۲۰۱۹ منفی ۳٫۶ پیش‌بینی شده بود. بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۸ حدود ۸٫۷ درصد کاهش یافته‌است. بانک جهانی، رشد اقتصادی ایران برای سال 2020 میلادی را صفر درصد ارزیابی کرده بود.
ایران بزرگترین تولیدکننده پسته، زعفران، خاویار، زرشک ، فیروزه، میوه های شفتی ( مثل زردآلو) ، و فرش دستباف در جهان است. این کشور همچنین بزرگترین ذخیره روی در جهان را دارد. همچنین ایران می تواند یکی از بزرگترین مقاصد گردشگری دنیا باشد.
تجارت خارجی ایران
بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط اداره گمرک تا مارس سال ۲۰۲۰ میلادی، تجارت خارجی ایران در یازده ماهه نخست سال 1399، میزان صادرات قطعی غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی) بالغ بر 103.090 هزار تن و به ارزش 31.198 میلیون دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال 1398، کاهشی 17.92 درصدی در وزن و 18.83 درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با کاهشی 6.25 درصدی در وزن و 14.93 درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال 1398، به ارقام 30.818 هزار تن و 34.321 میلیون دلار رسیده است.
جدول شماره 1: صادرات و وارده یازده ماهه سالهای 98 و 99 ایران
جدول شماره 2: رتبه تولید محصولات ایران در دنیا
| ردیف | نوع محصول یا خدمت | رتبه تولید ایران در دنیا | توضیح |
| 1 | میوه | 8 | دومین تولید کننده خیار |
| 2 | نیروی نظامی | 8 | بر اساس شمار نفرات و 12 بر اساس رتبه جهانی |
| 3 | تانک نظامی | 9 | دارنده تانک |
| 4 | سیمان | 4 | |
| 5 | آهن | 9 | |
| 6 | لیمو | 8 | |
| 7 | انگور | 10 | |
| 8 | زردآلو | 54 | |
| 9 | مرغ | 8 | |
| 10 | گاز طبیعی | 3 | |
| 11 | نفت | 6 | سومین صادر کننده |
| 12 | پیاز | 6 | |
| 13 | گردو | 2 | |
| 14 | هندوانه | 3 | |
| 15 | گوجه فرنگی | 7 | |
| 16 | مرکبات | 7 | |
| 17 | بادام | 4 | |
| 18 | پشم | 7 | |
| 19 | آهک | 13 | |
| 20 | پرلیت | 2 | |
| 21 | باریت | 5 |
مهمترین واردکنندگان به ایران
بیشترین ارزش دلاری کالاهای وارد شده به کشور ایران در طی سال ۱۳۹۷ به ترتیب مربوط به کشورهای چین، امارات متحده عربی، هند، جمهوری کره و سوئیس بوده‌است. طی ۷ ماه اول سال ۱۳۹۹، کشورهای عمده طرف معامله واردات به ترتیب شامل چین با پنج میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار، امارات متحده عربی با چهار میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، ترکیه ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار، هند با یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار و آلمان قریب به یک میلیارد دلار بودند.
کشورهای عمده مقصد صادرات ایران
طی ده ماهه اول سال 1399، بیشترین میزان صادرات کشور، به مقصد کشورهای چین، با رقمی‌بالغ بر 8.099 میلیون دلار و سهم 25.96 درصد از کل ارزش صادرات، عراق با 6.865 میلیون دلار و سهم 22.01 درصد، امارات متحده عربی با 4.170 میلیون دلار و سهم 13.37 درصد، ترکیه با 2.231 میلیون دلار و سهم 7.15 درصد و کشور افغانستان با 2.090 میلیون دلار و سهم 6.70 درصد از کل ارزش صورت گرفته است.
نمودار شماره 1: کشورهای عمده مقصد صادرات ایران
کشورهای عمده طرف معامله واردات ایران
در یازده ماهه اول سال 1399 کشور چین با اختصاص رقمی‌بالغ بر 8.796 میلیون دلار و سهمی در حدود 25.63 درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله قرار گرفته است. همچنین کشورهای امارات متحده عربی با 8.460 میلیون دلار و سهم 24.65 درصد، ترکیه با 3.838 میلیون دلار و سهم 11.18 درصد ، هند با 1.988 دلار و سهم 5.79 درصد و آلمان با 1.670 میلیون دلار و سهم 4.87 درصد از کل ارزش واردات جز کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده اند. ( معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه https://economic.mfa.gov.ir )
نمودار شماره 2 : کشورهای عمده طرف معامله واردات ایران
کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی ( اکو )
گمرک اعلام کرده‌است که تجارت خارجی ایران با مجموعه کشورهای عضو اکو در ۸ ماه اول سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۲٬۸۱۷٬۳۱۳٬۴۵۱ دلار و معادل ۳ میلیون و ۴۸۱ هزار و ۳۰۴ تن کالا بوده‌است. از جمله کالاهای وارداتی ایران از کشورهای عضو اکو عبارتند از مواد اولیه تولید، نخ، پنبه، جو، دانه کتان، عدس، لوبیا، تجهیزات پزشکی، مواد اولیه صنعتی، انواع اسید، تجهیزات صنعتی و ماشین‌آلات کشاورزی.
مطالبات ایران از کشورها
کشورهای بدهکار به ایران سه دسته تقسیم می‌شوند:
- گروه اول: کشورهای سودان و اردن که بدهی آنها به پیش از انقلاب بر می‌گردد.
گروه دوم: کشورهایی که بدهی آنها به بیش از ۲۰ سال پیش بازمی‌گردد. در این گروه نام کشورهایی مانند تانزانیا، نیکاراگوئه و کره شمالی دیده میشود.
گروه سوم: در این گروه کشورهایی مانند چین، هند، ژاپن و کره جنوبی قرار دارند که بدهی آنها در سالهای گذشته شکل گرفته و عمده مطالبات ایران مربوط به آنها است
جدول شماره 3 : آمار و اطلاعات کشورهای همسایه ایران ( خشکی و دریایی )
| واحد پول | زبان رسمی | پایتخت | سرانه ( دلار ) 2017 صندوق بین المللی پول |
تولید ناخالص داخلی ( میلیارد دلار) 2020 صندوق بین المللی پول | جمعیت | مساحت ( کیلومتر مربع ) |
نام کشور | ردیف |
| روپیه | اردو و انگلیسی | اسلام آباد | 1.541 | 317 | 228.935.145 | 881.913 | پاکستان | 1 |
| روبل | روسی | مسکو | 10.608 | 1.638 | 145.900.000 | 17.075.400 | روسیه | 2 |
| لیره ترک | ترکی | انکارا | 10.511 | 902 | 84.225.000 | 785.347 | ترکیه | 3 |
| افغانی | فارسی ، پشتو | کابل | 588 | 20 | 38.054.754 | 652.230 | افغانستان | 4 |
| دینار عراق | عربی – کردی | بغداد | 5.088 | 224 | 37.202.572 | 437.072 | عراق | 5 |
| ریال سعودی | عربی | ریاض | 21.120 | 779 | 34.218.169 | 2.149.690 | عربستان | 6 |
| تنگه | قزاقی و روسی | آستانه | 28.514 | 534 | 18.755.000 | 2.724.900 | قزاقستان | 7 |
| منات | ترکی | باکو | 4.141 | 46 | 10.139.000 | 86.600 | آذربایجان | 8 |
| درهم | عربی | ابوظبی | 37.226 | 406 | 8.106.000 | 83.600 | امارات | 9 |
| دینار | عربی | کویت | 27.319 | 145 | 5.213.400 | 17.818 | کویت | 10 |
| منات | ترکمن | عشق آباد | 6.643 | 43 | 5.171.943 | 491.210 | ترکمنستان | 11 |
| ریال | عربی | مسقط | 17.973 | 82 | 5.106.626 | 309.500 | عمان | 12 |
| درام | ارمنی | ایروان | 3.861 | 13 | 2.956.900 | 29.743 | ارمنستان | 13 |
| ریال | عربی | دوحه | 60.804 | 188 | 2.675.522 | 11.586 | قطر | 14 |
| دینار | عربی | منامه | 24.029 | 39 | 1.450.814 | 778 | بحرین | 15 |
| - | - | - | - | 5.136 | 628.110.845 | 25.737.387 | جمع کل |
تولید ناخالص داخلی کل جهان ( 190 کشور) 834.488 میلیارد دلار است. ( منبع صندوق بین المللی پول 2020 ) و حدود 6 دهم درصد تولید ناخالص داخلی دنیا در 15 کشور همسایه ایران است.
جمعیت جهان بر اساس برآورد سال 2020 تعداد 7900 میلیون نفر است که نزدیک به 61 درصد آن در آسیا زندگی میکنند. جمعیت آسیا 4.164.252000 نفر است و 48 کشور عضو سازمان ملل و 6 کشور دیگر دارد. حدود 8 درصد جمعیت جهان در 15 کشور همسایه ایران هستند. پاکستان از نظر جمعیت در رتبه 5 دنیا قرار دارد.
مساحت آسیا 44.579.000 کیلومتر مربع است و حدود 58 درصد آن متعلق به کشورهای همسایه ایران است که بیشتر متاثر از روسیه است. روسیه به تنهایی 66 درصد مساحت کشورهای همسایه ایران و 38 درصد مساحت آسیا را به خود اختصاص داده است. قابل توجه اینکه بخشی از سرزمین روسیه در اروپا می باشد. 24 درصد مساحت و 77 درصد جمعیت روسیه در بخش اروپایی روسیه است.
بررسی‌های آماری نشان میدهد ۱۵ کشور همسایه ایران طی سال ۲۰۱۹ در مجموع هزار و ۱۲۹ میلیارد دلار کالا از کشورهای مختلف جهان وارد کرده‌اند که در این میان، حدود ۲۴ میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلار آن نیز از کالای ایرانی بوده است. ( سهم ایران حدود 2.1 درصد )
جدول شماره 4 : شرکای تجاری کشورهای همسایه ( 2019)
| دو کشور رتبه بالاتر همسایه | رتبه ایران | سه کشور رتبه برتر مقصد واردات | دو کشور رتبه برتر همسایه | رتبه ایران | سه کشور رتبه برتر مقصد صادرات | نام کشور | ردیف |
| امارات ، عربستان ، قطر | 24 | چین، امارات ،امریگا | افغانستان، امارات ، عربستان | 114 | آمریکا، چین،انگلستان | پاکستان | 1 |
| قزاقستان، ترکیه آذربایجان | 60 | چین، آلمان امریکا | ترکیه، قزاقستان اذربایجان | 50 | چین، هلند المان | روسیه | 2 |
| ایران | 16 | روسیه، چین آلمان | عراق، روسیه عربستان | 19 | چین، هلند آلمان | ترکیه | 3 |
| قزاقستان، ترکیه روسیه | ندارد | پاکستان، هندوستان امریکا | پاکستان، قزاقستان ترکیه | ندارد | پاکستان، هندوستان امریکا | افغانستان | 4 |
| ترکیه، عربستان، روسیه | ندارد | چین، ترکیه، هندوستان | عربستان، روسیه ارمنستان | ندارد | چین، هندوستان کره جنوبی | عراق | 5 |
| امارات، ترکیه، عمان | ندارد | چین، امریکا، امارات | امارات، ترکیه، کویت | ندارد | چین، امارات، هندوستان | عربستان | 6 |
| روسیه، ترکیه | 8 | روسیه، ترکیه، چین | ترکیه، روسیه، افغانستان | 29 | ایتالیا ، ترکیه هندوستان | آذربایجان | 7 |
| عربستان، ترکیه، پاکستان | ندارد | چین، هندوستان، آمریکا | عربستان، پاکستان، ترکیه | ندارد | هندوستان ، ژاپن ، چین | امارات | 8 |
| عربستان، روسیه، ترکیه | ندارد | چین، امریکا، ژاپن | پاکستان، عربستان ترکیه | ندارد | چین، کره جنوبی، هندوستان | کویت | 9 |
| ترکیه، روسیه، آذربایجان | ندارد | ترکیه، روسیه، چین | اذربایجان، ترکیه، روسیه | ندارد | چین، ازبکستان، اذربایجان | ترکمنستان | 10 |
| عربستان، ترکیه ،روسیه | ندارد | چین، ژاپن، هندوستان | عربستان، پاکستان، ترکیه | ندارد | چین، هندوستان، ژاپن | عمان | 11 |
| روسیه | 3 | روسیه، چین، ایران | روسیه، عراق، ایران | 7 | روسیه، سوئیس، بلغارستان | ارمنستان | 12 |
| ترکیه، پاکستان، روسیه | ندارد | آمریکا، فرانسه، انگلستان | پاکستان، ترکیه، روسیه | ندارد | ژاپن، کره جنوبی، هندوستان | قطر | 13 |
| ندارد | ندارد | ندارد | ندارد | ندارد | ندارد | بحرین | 14 |
| ندارد | ندارد | ندارد | ندارد | ندارد | قزاقستان | 15 |
جدول شماره 5 : منابع طبیعی کشورهای همسایه ایران
| مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه اقتصادی و صنعتی | منابع طبیعی | نام کشور | ردیف |
| منطقه آزاد کراچی، قاسم و گوادر | زمین های قابل کشت ، ذخایر گسترده گاز طبیعی ، محدودیت نفت ، ذغال سنگ بی کیفیت ، سنگ آهن ، مس ، نمک ، سنگ آهک | پاکستان | 1 |
| 24 منطقه ویژه اقتصادی | نفت، گاز طبیعی، چوب و مواد معدنی با ارزش مانند مس، الماس، سرب، روی، بوکسیت، نیکل، قلع، جیوه، طلا و نقره | روسیه | 2 |
| شهرک صنعتی استانبول ایکیتلی (استانبول) شهرک صنعتی دودولو (استانبول) شهرک صنعتی آنادلو یاکاسی (استانبول) شهرک صنعتی استانبول دره سی (استانبول) شهرک صنعتی بیرلیک (استانبول) شهرک صنعتی کیمیا صنایع چیلر (استانبول) شهرک صنعتی بیلیک دوزو (استانبول) شهرک صنعتی آل | زغال سنگ، طلا، سنگ آهن، مصالح ساختمانی، مس، سرب، نفت خام، گاز طبیعی، اورانیوم کرومیت بورات، روي، فلدسپات، مرمریت، باریت، بنتولیت و کائولین و مگنزیت | ترکیه | 3 |
| - | معادن فلزات سنگ های قیمتی منرال ها ، گاز طبیعی ،نفت، جنگل، پرندگان، حیوانات وحشی | افغانستان | 4 |
| خورزبیر | نفت و گاز طبیعی | عراق | 5 |
| - | - | عربستان | 6 |
| - | نفت ، گاز | آذربایجان | 7 |
| بندر شیخ احمد راشد، دوبی، جبل علی، عجمان | نفت، گاز طبیعی، مس | امارات | 8 |
| شویخ | نفت و گاز طبیعی | کویت | 9 |
| منطقه ویژه توریستی آوازه | ترکمنستان | 10 | |
| منطقه آزاد صحار، منطقه آزاد صلاله، منطقه آزاد المزیونه و نطقه ویژه اقتصادی دقم | نفت، گاز طبیعی، مس، آزبست، سنگ آهک، کروم، گچ، طلا و کبالت | عمان | 11 |
| منطقه آزاد تخصصی جواهرات مریدیان، منطقه آزاد مرگلیان، منطقه آزاد مغری(هنوز بهره برداری نشده است) | معادن مس ، مولیبدن، آلومینیم، طلا | ارمنستان | 12 |
| راس بوفونتاس Ras Bufountas ، ام الهول Amm Alhoul | نفت و گاز | قطر | 13 |
| پارک سرمایه گذاری بین المللی بحرین ، منامه | نفت، محصولات پتروشیمی ، آلومینیوم ، منسوجات | بحرین | 14 |
| اورانیوم ، زغال سنگ ، مس ، روی ، کروم ، مشتقات نفت و گاز و آهمن و فولاد و گندم و جو | قزاقستان | 15 |
جدول شماره 6: عضویت در سازمان های بینالمللی و منطقهای
| سازمان های بین المللی و منطقه ای | کشور | ردیف |
| اتحادیه جنوب شرق آسیا، سازمان جهانی تجارت، صندوق بین المللی پول، سازمان جهانی خواروبار، آنکتاد، سازمان کنفرانس اسلامی، D8 و اکو | پاکستان | 1 |
| سازمان همکاری های اقتصادی دریای سیاه، BSEC) ، سازمان همکاری های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (APEC) فروم کران- مونتانا ، فروم اقتصادی سنت پترزبورگ ، فروم اقتصادی بایکال ، اتحادیه اقتصادی اوراسیا سازمان همکاری شانگهای فروم اقتصادی کشورهای شرکت‌کننده در برنامه ویژه سازمان ملل متحد در مورد اقتصاد آسیای مرکزی ، (SPECA) ، - سازمان های مالی: بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD) . بانک توسعه و تجارت دریای سیاه (BSTDB) ، بانک توسعه آسیا (ADB) ، - سازمان های موضوعی : منشور انرژی اروپا ، کمیسیون دانوب، کنفرانس اروپایی وزرای حمل و نقل |
روسیه | 2 |
| اکو، کنفرانس اسلامی، یونسکو، ناتو، فائو، سازمان بهداشت جهانی، دی هشت، WTO بانک جهانی | ترکیه | 3 |
| سازمان همکار های منطقه ای (اکو) ، سازمان تجارت جهانی ، یونسکو، بانک اکتشافات اسلامی ، سازمان کنفراس اسلامی، صندوق بین المللی پول، بانک توسعه آسیایی، سازمان کشورهای غیر متعهد، طرح کلمبو، کمیسیون اقتصادی واجتماعی ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه آرام | افغانستان | 4 |
| ABEDA, ACC, AFESD, AL, AMF, CAEU, CCC, ESCWA, FAO, G-19, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Intelsat, Interpol, IOC, ITU, NAM, OAPEC, OIC, OPEC, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO | عراق | 5 |
| فاقد اطلاعات | عربستان | 6 |
| عضویت در سازمان منطقهای اکو عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی،عضویت درصندوق بین المللی پول عضویت در بانک جهانی عضویت درسازمان جهانی استاندارد عضویت در سازمان خواربار جهانی تلاش 24 ساله در جهت عضویت در سازمان تجارت جهانی امضای تفاهمنامه های تجاری با کشورهای ترکیه،گرجستان،امارات متحده عربی و عمان | آذربایجان | 7 |
| شوراي همكاري خليح فارس، اتحاديه عرب، اوپك، آاوپك، سازمان كنفرانس اسلامي،، بانك عرب براي توسعه اقتصادي آفريقا، صندوق توسعه اقتصادي و اجتماعي اعراب، صندوق پول اعراب، ، فائو، بانك توسعه اسلامي، گروه 77، صندوق بين‌المللي پول، سازمان ملل متحد، سازمان جهاني تجارت | امارات | 8 |
| فاقد اطلاعات | کویت | 9 |
| فاقد اطلاعات | ترکمنستان | 10 |
| سازمان ملل متحد،صندوق پول اعراب، سازمان خوار و بار جهانی، سازمان جهانی استاندارد، صندوق بین المللی پول، سازمان بهعداشت جهانی، جنبش عدم تعهد، شورای همکاری خلیج فارس، سازمان کنفراس اسلامی، آژانس بین المللی اتمی، اینترپل،یونسکو، gafta | عمان | 11 |
| فاقد اطلاعات | ارمنستان | 12 |
| سازمان ملل متحد، شوراي همكاري خليج فارس، سازمان كنفرانس اسلامي، اتحاديه عرب، صندوق پول اعراب، فائو، گروه 77، سازمان تجارت جهاني | قطر | 13 |
| فاقد اطلاعات | بحرین |
14 |
| فاقد اطلاعات | قزاقستان | 15 |
| سازمان کنفرانس اسلامی ، سازمان همکاری منطقه ای ، اکو ، مجتمع اقتصادی اوراسیا ( ناظر) ، اتحادیه همکاری های منطقه ای جنوب آسیا، گروه هشت کشور اسلامی در حال توسعه ( دی 8) ، اتحادیه همکاری های منطقه ای حاشیه اقیانوس هند، جنبش عدم تعهد، سازمان کشورهای صادر کننده نفت ( اوپک ) ، ( منبع ایسنا ) | ایران | 16 |
بخش سوم : تدوین برنامه دیپلماسی اقتصادی
برای تدوین برنامهای مشخص و دقیق برای همکاری با هر یک از کشورهای همسایه لازم است اقدامات ذیل انجام شود:
- کشورهای همسایه هدف اصلی صادرات برای کشور قرار گیرند.
با تعیین اولویتها، بسترهای لازم را برای گسترش همکاری با این کشورها فراهم شود.
ایجاد و تکمیل زیرساختهای همکاری با کشورهای همسایه. ( از جمله اتصال راه آهن کشورهای همسایه )
در بخش حمل و نقل جاده ای و ساماندهی مرزها نیز ضعفهایی وجود دارد که لازم است تقویت ناوگان حمل و نقل جاده ای به شکل ویژه در دستور کار قرار گیرد و در مرزها نیز شرایطی فراهم شود تا معطلی طولانی مدت کامیونها برای عبور از مرز از بین برود.
اهمیت و جایگاه ویژه اتاق های مشترک بازرگانی. حل مسائل و مشکلات پیش روی بازرگانان و تجار نیازمند پیگیری و سازماندهی دقیق و منسجم است که اتاق های مشترک بازرگانی میتوانند نقش تعیینکننده ای در این زمینه ایفا کنند.
نواقص و گرههای اصلی پیش روی توسعه مراودات تجاری را شناسایی و ضمن در نظر گرفتن محدودیتهای دولت، برای رفع این گره ها راهکارهای عملیاتی و قابل اجرا پیشنهاد دهند.
روابط اقتصادی و مبادلات تجاری نباید تحت تاثیر برخی مسائل سیاسی قرار گیرد، همکاری بخش خصوصی ایران با بخش خصوصی کشورهای همسایه باید همواره رو به رشد باشد چرا که توسعه همکاری های اقتصادی و گسترش مراودات تجاری میتواند در حل مسائل سیاسی فیمابین نیز موثر باشد.
دیپلماسی اقتصادی ایران این است که هیچ محدودیتی برای همکاری های تجاری و اقتصادی با کشورها دیگر بویژه کشورهای همسایه وجود ندارد و نباید اجازه داد مبادلات اقتصادی بخاطر برخی مسائل سیاسی حاشیهای کاهش پیدا کند.
باید برای استمرار تحریمها و یا لغو تحریمها آمادگی و برنامهریزی دقیق شود، امّا با فرض بهبود شرایط و ایجاد فرصت برای همکاری با کشورهای اروپایی، باید توجه داشت که کشورهای همسایه اولویت اول در توسعه روابط هستند ضمن آنکه نباید کشورهایی که در شرایط سخت با ایران همکاری کردند را نادیده گرفت.
ایران علاوه بر منابع طبیعی، از موقعیت جغرافیایی ویژه ای برخوردار بوده و محل عبور کریدورهای شمال – جنوب و شرق – غرب است و همسایگی با ۱۵ کشور امکان مهمی برای توسعه در اختیار ایران قرار داده است.
بخش خصوصی بیش از پیش فعال شود و بسترهای لازم برای حمایت فعالان اقتصادی فراهم شود، تجربه نشان داده موانع تحریم معمولاّ گریبانگیر فعالیت اقتصادی دولت است، امّا بخش خصوصی با روابط نزدیک و مراوداتی که با بخش خصوصی کشورهای هدف دارد، با محدودیت کمتری برای همکاری اقتصادی مواجه است.
جدول شماره 7 : جایگاه تجاری کشورهای همسایه حجم کل تجارت ( هزار دلار )
| نسبت حجم کل تجارت | حجم کل تجارت ( هزار دلار ) | واردات ( هزار دلار ) | صادرات ( هزار دلار ) | کشور | ردیف |
| 03/ | 73.953.605 | 50.134.800 | 23.818.805 | پاکستان | 1 |
| 30/ | 666.557.690 | 243.780.538 | 422.777.152 | روسیه | 2 |
| 17/ | 371.756.979 | 200.658.585 | 171.098.394 | ترکیه | 3 |
| 003/ | 6.729.374 | 5.463.275 | 1.266.099 | افغانستان | 4 |
| 06/ | 150.642.574 | 53.411.052 | 97.231.522 | عراق | 5 |
| 16/ | 363.000.000 | 157.700.000 | 205.300.000 | عربستان | 6 |
| 014/ | 33.284.811 | 13.649.250 | 19.635.561 | آذربایجان | 7 |
| 18/ | 373.593.063 | 188.578.842 | 185.014.221 | امارات | 8 |
| - | - | - | 66.000.000 | کویت | 9 |
| - | - | - | - | ترکمنستان | 10 |
| 03/ | 57.018.757 | 19.444.516 | 37.574.241 | عمان | 11 |
| 003/ | 7.664.701 | 5.053.019 | 2.611.682 | ارمنستان | 12 |
| 05/ | 104.748.089 | 31.725.296 | 73.022.793 | قطر | 13 |
| - | - | -- | - | بحرین | 14 |
| - | - | - | - | قزاقستان | 15 |
| 100 | 2.274.949.640 | 969.599.170 | 1.305.350.470 | جمع |
جدول شماره 7 نشاندهنده این است که روسیه، امارات، ترکیه و عربستان بالاترین سهم را در تجارت بینالمللی کشورهای همسایه ایران دارند. در واقع 81 درصد از تجارت بین المللی کشورهای همسایه به این چهار کشور اختصاص یافته است.
فرصت ها و نقاط قوت
- موقعیت راهبردی ایران در شاه راه ترانزیتی با کشورهای همسایه و از طرفی برخورداری از آب‌راه‌های دریایی با قابلیت کشتیرانی و امکان دسترسی به آب‌های آزاد موقعیت ممتازی برای ترانزیت کالا از کشورهای همسایه به اقصی نقاط جهان در اختیار ایران قرار داده است؛
فراهم آوردن زمینه های جدید سرمایهگذاری و همچنین توسعه و گسترش بازارهای موجود؛
ایجاد توافق‌نامه‌های تجاری مبتنی بر تعرفه‌های ترجیحی بین ایران و دو کشور عراق و افغانستان به‌ویژه در حوزه کالاهای صادراتی ایران؛
بازاریابی مطابق با الگوهای فرهنگی و مصرفی کشورهای هدف و شناسایی نیازهای آتی این کشورها؛
ایجاد یا ارتقای ﺳﯿﺴﺘﻢهای مشترک مبادله‌های ماﻟﯽ و اﻋﺘﺒﺎری ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ در ﻗﺎﻟﺐ موافقتنامه های دو ﺟﺎﻧﺒﻪ و غیره ؛
نقاط ضعف ایران برای حضور در بازارهای صادراتی منطقه را میتوان در سه سطح جهانی، منطقهای و داخلی مورد بررسی قرار داد. مشکلات سطح جهانی مربوط به تحریمها و سیاستهای محدودیت زا برای ایران است. مهمترین مشکلات سطح منطقهای تداوم بحران و ناامنی در منطقه و سیاسی‌شدن تجارت است. در سطح داخلی هم نگرش‌های متفاوت نسبت به تعاملات در منطقه، مشکلاتی را ایجاد نموده‌است. علاوه بر این مشکلات موارد ذیل قابل طرح است:
- برخی مشکلات عملیاتی برای حضور ایران در بازارهای صادراتی وجود دارد. از این موارد میتوان به توان اندک رقابتی شرکت های ایرانی در بازارهای بین المللی به علت بالا بودن هزینه تمام‌شده و کیفیت نامناسب برخی کالاها، بروز مشکلات در بازارهای هدف صادراتی مانند تغییرات سیاستهای داخلی و خارجی برخی کشورهای طرف تجاری و نیز مشکلات زیرساختی مانند بالا بودن هزینه های حمل و نقل و ترانزیت و تعرفه‌های صادراتی اشاره نمود.
ظرفیت صادراتی استفاده نشده ایران در کشورهای همسایه، برای مثال در عراق ۲۴ درصد. در برخی گروه‌های کالایی که ظرفیت مناسبی دارند، اس تمرکز صادرات ایران به کشورهای همسایه نشان از حفظ بازارهای سنتی ایران دارد که این تمرکز در تجارت نمی‌تواند چندان نقطه مثبتی تلقی شود.
نمره ایران در شاخص «تمرکز صادرات» مطلوب نیست. نمره ایران در این شاخص تجاری نشان داد که به لحاظ تنوع کالاهای صادراتی، ایران وضعیت چندان مناسبی ندارد،. در واقع سهم بالایی از صادرات کالایی به تعداد محدودی از اقلام اختصاص دارد. حال به نظر میرسد همین وضعیت درخصوص شرکای تجاری ایران هم وجود دارد و به نوعی مقاصد صادراتی ایران چندان متنوع نیستند و عمدتاّ همسایگان و کشورهای منطقه تشکیل دهنده آن هستند. از این رو کارشناسان این روند را مثبت ارزیابی نمی‌کنند و معتقدند همان طور که تنوع در کالاهای صادراتی یک مزیت است، تنوع در مقاصد صادراتی هم میتواند یک امتیاز تجاری باشد.
در سال 1398، ۱۵ کشور همسایه ایران سهم ارزشی ۶۰ درصدی از کل صادرات و ۳۷ درصدی از کل واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند که این سهم در سال 1399 افزایش یافته است. در عین حال در مجموع، تراز تجاری ایران با این ۱۵ کشور مثبت ارزیابی شده است. جزئیات تجارت با کشورهای همسایه نشان میدهد ایران تنها با دو کشور امارات و روسیه دارای کسری تجاری است. اما با ۱۳ کشور دیگر دارای تراز تجاری مثبت است. علاوه بر این، ارزش صادرات کالا به ۹ کشور روند کاهشی و به ۶ کشور روند افزایشی داشته است. همچنین واردات از ۷ کشور کاهش یافته است و ورود کالا از ۸ کشور نیز در سال ۹۸ افزایشی بوده است. بیشترین رشد صادرات ایران مربوط به فروش کالا به ارمنستان است و بیشترین رشد ارزشی واردات به عراق تعلق دارد. ( دنیای اقتصاد ) گزارش اتاق تهران بیانگر این است که بدلیل عدم آمادگی کافی زیر ساخت های حمل و نقل گمرکی و موانع دیگر در ایران، از واردات 2 هزار میلیارد دلاری کشورهای همسایه، ایران سهم یک درصدی دارد.
برخی همسایگان ایران هر چند در دوران تحریمهای ظالمانه منافع سرشاری در قبال این تحریمها کسب کردند امّا در بزنگاهها نیز یار و مددکار تجار و بازرگانان ایرانی بودند که به دنبال گشوده شدن فصل جدید در فضای اقتصاد ایران بعد از لغو تحریمها میتواند نقش به سزایی در تحکیم بیش از پیش روابط اقتصادی داشته باشد.
سهم تجارت ایران با همسایگان
برای اقتصاد ایران مقرون به صرفه است که ابتدا کالای خود را به کشورهای همسایه صادر کند زیرا هزینه حمل و نقل زیادی به آن تعلق نمیگیرد و ارتباط صمیمانه تر و راحت تر است. همسایگان ایران بسته به شرایط نیازهای کالایی متفاوتی دارند امّا در میان همسایگان ایران، افغانستان و عراق هم به کالاهای ساختمانی و هم به لوازم منزل و صنایع غذایی نیاز دارند. در سالهای اخیر بیش از 50 درصد صادرات ایران و حدود 30 درصد واردات نیز از کشورهای همسایه تامین شده است.حدود 40 درصد مبادلات تجاری ما با کشورهای همسایه است که البته اگر بخش خدمات اضافه شود سهم بیشتری از حجم مبادلات تجاری ایران با کشورهای همسایه از این میزان بیشتر می شود.
در ترکیب کالاهای صادراتی ایران در مقایسه با گذشته، خام فروشی کالاها کاسته شده و صادرات کالای با ارزش افزوده بالا در حال افزایش است، به نحوی که در سالهای اخیر در مجموع اقلام صادراتی کشور، 242 قلم کالای جدید اضافه شده که اگر به ترکیب توجه شود مشاهده میشود میانگین قیمت این کالاها در مقایسه با میانگین قیمت کل کالاهای صادراتی ایران افزایش بیش از 3 برابری دارد که نشان می دهد در این کالاها سهم فناوری بیشتر است و صدور این کالاها برای ایران مقرون به صرفه است .ایران با داشتن 15 کشور همسایه با جمعیتی حدود 620 میلیون نفر و ظرفیتهای جادهای، دریایی، ریلی، کشاورزی، صنعتی، معدنی و فناوری، بسیاری از کمبودها با همکاری کشورهای همسایه رفع خواهد شد .
ظرفیتهای کشورهای همسایه از نظر دسترسی به جاده، ریل، هوا، خط دریایی و امکانات کشاورزی و صنعتی شرایط خوبی برای همکاری ایجاد میکند، برای مثال سیمانی که به پاکستان صادر میشود موجب شده برخی از نیازهایشان برآورده شود ضمن اینکه در این حوزه برخی از نیازهای عراق را تامین می شود. به جز عراق کشورهای همسایه جزو ده کشور اول شرکای تجاری ایران نیستند و علت آن وابستگی ایران به صنایع و فناروی برخی کشورها است. ضمن اینکه حضور چین با حجم عظیم کالایی در بازار همه کشورها به ویژه ایران در شکل گیری و رتبه بندی شرکای تجاری ایران موثر بوده است. همچنین صادرات نفتی و کالاهای پتروشیمی به منطقه صورت نگرفت زیرا این کشورها بی نیاز هستند البته در بخش کالای مصرفی و کشاورزی صادرات به کشورهای منطقه انجام می شود اما از ظرفیت های همکاری منطقه کمتر استفاده شده و به طور نمونه ظرفیت مبادلات کالایی ایران با عراق حدود 40 میلیارد دلار است در حالیکه این رقم حدود 6 میلیارد دلار است .
حجم مبادلات کالایی غیر نفتی با ترکیه 4 میلیارد دلار است در حالیکه برای 30 میلیارد دلار هدف گذاری شده است. و این ظرفیت وجود دارد ضمن اینکه حجم مبادلات ارمنستان و پاکستان و جمهوری تازه استقلال یافته بسیار پایین است. بررسی ظرفیت های همکاری میان ایران با کشورهای همسایه بیش از پیش ظرفیت و چشم انداز توسعه همکاریها بین ایران با همسایگانش و هچنین کشورهای منطقه را روشن می کند.
روابط ایران با روسیه
تهران و مسکو با وجود تعاملات زیاد سیاسی، مبادلات تجاری ناچیزی دارند، به‌طوری‌که تبادلات تجاری دوجانبه درصد اندکی از تجارت خارجی آنها را شامل میشود. اقلام عمده صادراتی ایران به روسیه را میوه جات، خشکبار، سبزیجات، پسته و انگور خشک شامل میشود و عمدهترین محصولات وارداتی از روسیه نیز غلات، چوب، کاغذ، ماشین آلات و فلزات هستند. یکی از موانع عمده برای فعال کردن پتانسیلهای موجود در تجارت دو کشور، مسائل سیاسی از جمله تحریم ها علیه ایران است که دو طرف امیدوارند با برطرف شدن آنها، حجم مبادلات را افزایش دهند. اعمال تحریم های غرب علیه روسیه در سال 2014 و ادامه آنها در سال 2015، در کنار ایجاد برخی مشکلات، فرصت هایی جدیدی برای تجارت دوجانبه میان مسکو و تهران به وجود آورده است. به رغم این تحریم ها، دو طرف بر افزایش سطح تبادلات تجاری تأکید کرده اند که بر اساس آن، افزون بر حوزه های انرژی و کشاورزی که طرفین هم اکنون در آن مشغول مبادلات هستند، قرار است در حوزه فنی از جمله ساخت و مدرنیزاسیون نیروگاه‌های جدید نیز همکاری های جدیدی پیگیری شوند. ( سایت بانک اطلاعات اقتصادی ایران و روسیه )
مزیت نسبی ایران در صادرات به روسیه
فدراسیون روسیه با داشتن جمعیت 146 میلیون نفری در گستره‌ای به وسعت 17 میلیون کیلومتر مربع و با داشتن ذخایر غنی از مواد اولیه میتواند همزمان به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان محصولات صنعتی به ایران و یکی از بازارهای هدف برای کالاهای مصرفی ایران در حوزههای مختلف تجاری و صنعتی باشد.
شهر مسکو به عنوان یکی از گرانترین شهرهای جهان و پرجمعیت ترین شهر اروپا با بیش از 12 میلیون نفر جمعیت یک شهر توریستی و نمایشگاهی در جهان است که بیشترین شرکتهای روسی در این شهر به ثبت رسیده‌اند. بیشترین گردش مالی روسیه در این شهر انجام میشود و به تنهایی 17 درصد خرده فروشی را به خود اختصاص داده است. این شهر پنجمین شهر بزرگ جهان و دارای 4 فرودگاه بینالمللی است. سطح درآمد مردم مسکو نسبت به سایر مناطق روسیه بیشتر بوده و نرخ بیکاری در آن 1 درصد است. تولید ناخالص داخلی شهر مسکو بر اساس آمار سال 2014 اعلام شده از سوی موسسه بروکینگز برابر با 553 میلیارد دلار بوده است.
از نظر تجاری میزان تعرفه اعمال شده بر کالاهای وارداتی به روسیه، بین پنج تا پنجاه درصد در نوسان است. ولی میانگین تعرفه ورود کالاها به این کشور در حدود 14.92 درصد است. همچنین متوسط تعرفه کالاهای کشاورزی برابر با 26.2 درصد و متوسط تعرفه کالاهای صنعتی 12.69 درصد میباشد. مالیات بر ارزش افزوده کالاهای وارداتی بر اساس 18 درصد ارزش سیاهه در گمرکات روسیه دریافت میشود. این کشور بر اساس نظام عمومی ترجیحات به کشورهای در حال توسعه از جمله ایران 25 درصد تخفیف در تعرفه‌های گمرکی اعطا می کند که از جمله مزیتهای نسبی صادرات به روسیه است.
برخی از ویژگیهای اقتصاد روسیه را میتوان به صورت مختصر در قالب‌های ذیل معرفی نمود:
- تولید ناخالص ملی (رقم 1861 میلیارد دلار)
- تولید نفت روسیه به میزان 10 میلیون و 485 هزار بشکه که جایگاه اول را در دنیا به خود اختصاص داده است.
- تشکیل اتحادیه گمرکی در قالب اتحادیه اقتصادی اوراسیا با کشورهای قزاقستان، بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان و تلاش جهت تبدیل آن به یک بلوک بزرگ اقتصادی
فرصت‌های موجود در روابط تجاری ایران و روسیه :
- تنوع موجود در تولید کالاهای صنعتی در بازار روسيه
تقاضاي روزافزون براي مصرف محصولات مختلف
قيمت تمام‌شده پايين توليدات صنعتی ايران نسبت به روسيه است که دلیل عمده آن پایین بودن هزینههای انرژی برای مصارف صنعتی و حمل ونقل و دستمزد کارگر می باشد.
کاهش هزینههای حمل و نقل به دلیل فاصله نزدیک بین دو کشور نیز موجب تسهیل در تجارت ایران و روسیه میشود. این ارتباط بیش از همه از طریق کشتیرانی در دریای خزر و تردد کامیونها صورت می‌گیرد.
همچنین سعی شده است از طریق برقراری خطوط منظم هوایی میان شهرهای مختلف دو کشور و تنوع بخشی در شرکتهای هواپیمایی و امضای اسناد حمل و نقل هوایی به این روند کمک شود.
روابط سياسي خوب بین دو كشور نیز میتواند در توسعه همکاریهای اقتصادی و افزایش صادرات به روسیه موثر باشد.
مزیتهای مبادلات تجاری با روسیه (اعم از کالاهای صنعتی، تجاری و نظامی) برای ايران
به صورت خلاصه مزیتهای اقتصادی روسیه برای اقتصاد ایران در حوزه صنعتی و تجاری در چارچوب اولويت‌هاي صادراتي ايران به روسيه به شرح ذیل است.
• صادرات محصولات پتروشیمی و شیمیایی به روسیه. سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو موفق گردیده با همکاری مجتمع‌های پتروشیمی ایران بخشی از نیازمندیهای بازار داخلی روسیه به محصولات پتروشیمی را مرتفع نماید. تولیدات پتروشیمی ایران به دلیل کیفیت بالا و قیمت تمام‌شده کمتر، مورد اقبال مصرف کننده‌های روسی می‌باشند.
• صنعت خودرو و قطعات خودرو. در سالهای گذشته ایران توانست مجوز صادرات محصول سمند به بازار روسیه را اخذ نماید. ایران خودرو از سال 2007 فعالیت خود در بازار روسیه را آغاز و تا سال 2009، دوازده هزار خودرو به روسیه صادر کرد. اما در سال 2009 میلادی به دلیل استانداردهای حاکم بر بازار خودرو روسیه و به دلیل عدم تطابق محصولات با آن استانداردها صادرات به روسیه متوقف شد و کارخانه ایران خودرو مجبورگردید بازار روسیه را از طریق بلاروس مدیریت نماید. از سال 2012 همزمان با تغییر در کیفیت خودروهای تولیدی فعالیت برای ورود مجدد به بازار روسیه آغاز و نهایتاّ اواخر سال 2013 مجوز صادرات به روسیه کسب شد.
• محصولات غذايي، ميوه، تنقلات ومحصولات كشاورزي
• صنايع‌دستي، فرش، چرم و محصولات نساجي
تهدید و نقاط ضعف در روابط اقتصادی با روسیه
1- فضای اقتصادی روسیه با ویژگی‌هایی چون مقررات بیش از حد، روند کند بوروکراسی اداری و موانع متعدد اداری شناخته میشود.
2- تلاش‌ها برای گشایش فضای سرمایهگذاری مناسب در روسیه با چالش مواجه است و این کشور با پدیده فرار سرمایه مواجه است. خروج سرمایه از روسیه در سال 2010 معادل 33 میلیارد و 600 میلیون دلار، در سال 2011 معادل 80 میلیارد و 50 میلیون دلار، در سال 2012 معادل 54 میلیارد و 100 میلیون دلار، در سال 2013 معادل 56 میلیارد و 800 میلیون دلار، در سال 2014 معادل 153 میلیارد دلار و در سال 2015 برابر با 9/58 میلیارد دلار بوده است. با این حال چنانکه آمار نشان میدهد رقم خروج سرمایه نسبت به دوره زمانی آغاز بحران کریمه کاهش یافته است.
3- 80 درصد سرمایهگذاری مستقیم خارجی در روسیه دارای منشاء کشورهای اعمال‌کننده تحریم میباشد و جایگزینی این حجم بالا در شرایط اقتصادی و سیاسی فعلی روسیه دشوار میباشد.
4- داراییهای روسیه در اوکراین به ارزش 30 میلیارد دلار در معرض خطر قرار دارد و فعالیت شرکتهای روسی در کریمه با تحریم از سوی غرب مواجه است.
5- بیش از 50 درصد تجارت روسیه با اتحادیه اروپاست.
نقاط ضعف روابط اقتصادی ایران و روسیه
- دشواري ارتباط دو كشور بدليل عدم آشنایی تجار با زبانهای رسمی و عدم فراگيري زبان‌هاي رايج بين‌المللی. تجار کشور ایران برخلاف تجار کشورهای جمهوری آذربایجان و مستقل هم سود آشنایی چندانی به زبان روسی ندارند و این از موانع عمده فعالیت آنان در روسیه می باشد. طرف روس در مقایسه با ایران در آموزش زبان فارسی موفق تر بوده است و سالانه بیش از 100 نفر زبان آموز فارسی از دانشگاه های روسیه فارغ التحصیل می شوند. تنها بخش کوچکی از فارغ التحصیلان روس وارد حوزه های تجاری و صنعتی می شوند.
اختلال در سيستم‌هاي بانكي و تبادلات پولي میان دو کشور به دلیل برخی ملاحظات.
ذهنيت تاریخی منفي در دو كشور نسبت به يكديگر به دليل تبليغات و رخدادهای تاریخی. عموما یک جریان رسانه ای در ایران و روسیه وجود دارند که به دلیل سوابق منفی تاریخی ، رویکرد مثبتی به همدیگر ندارند.
عدم شناخت دقيق صادركنندگان ايراني از وسعت بازار روسيه و عدم شناخت شركت‌هاي روسي از توانمندي‌هاي صادراتي ايران.
گراني شهر مسكو و هزينه‌هاي زیاد سرمايه‌گذاري اوليه. برخی از شرکتهای ایرانی برای اجاره دفتر در مسکو مشکلات مالی دارند. چنانچه شرکتی بخواهد در مسکو مراکز پخش کالا دایر نماید می‌بایست هزینه زیادی صرف پرداخت اجاره و یا خرید ملک نماید. ایجاد مراکز تجاری با کمک مشترک بخش خصوصی و دولتی میتواند یکی از راهکارها برای حل این مشکل باشد.
برنامه‌ريزي و حضور موفق شرکت‌هاي خارجي و حمايت‌هاي خاص برخي دولت‌ها از شركت‌هاي متبوع
رقابت‌هاي منفي صادركنندگان ايراني در روسيه.
عدم توجه به كيفيت محصولات صادراتي در بلندمدت. صادرکنندگان ایرانی نباید تنها به سود آنی و کوتاه مدت فکر کنند، بلکه باید محصولاتی به روسیه صادر نمایند که نسبت به نمونه‌های مشابه خارجی دارای کیفیت بالاتری باشد. مشکلات روابط اقتصادی ایران با روسیه
مشکل حمل و نقل : بیشتر خریداران کالاهای ایرانی استانهای جنوبی روسیه هستند که پرواز مستقیم به این استانها راهگشا می باشد. ترکیه هر روز 5 پرواز به جنوب روسیه دارد. در حمل و نقل زمینی مشکلات روادید برای راننده های ایرانی در ورود به روسیه وجود دارد و در حمل و نقل دریایی هم ، خط کشتیرانی روزانه از سواحل شمالی ایران به سواحل جنوبی روسیه فعال نیست. البته کشتیهای با ظرفیت پایین بصورت زمانی محدود تردد میکنند که در زمستانها به علت سرمای دهانه رودخانه ولگا امکان تردد ندارند.
کالاهای صنعتی مانند چوب، آهن آلات و فلزات را از روسیه خریداری می شود و 80 درصد از مواد که به روسیه صادر میکنیم مواد غذایی است. روسیه میتواند همه مواد غذایی مورد نیازش را از ایران بخرد و این کشور برای محصولات غذایی ایران ، بازار مناسبی است. اشکال بزرگ در صادرات مواد غذایی ایران به روسیه تعرفه های وارداتی تبعیضی برای ورود کالاهای ایرانی است. کشورهای (cis ) که در گذشته عضو اتحاد جماهیر شوروی بودند کالاهای خود را با تعرفه صفر درصد میتوانند به روسیه صادر کنند اما تعرفه برای کالاهای ایرانی از 5 تا 25 درصد است که دولت باید در نخستین کمیسیون مشترک، تعرفه های ایران را با دیگر کشورها در ورود کالا به روسیه یکسان کند زیرا تعرفه گزینشی که علیه ایران اعمال می شود ظالمانه است.
مشکل روادید تجاری. فعال تجاری باید یکماه در صف باشد تا روادید 10 روزه بگیرد اما برای گردشگر، روادید آنی صادر می شود. روادید روسیه برای فعالان تجاری ایرانی باید به معرفی اتاق بازرگانی برای مدت اعتبار یکسال و یک هفته صادر شود. بهبود نسبی در صدور روادید بازرگانان مقدمات برقراری خط هوایی به استانهای جنوبی روسیه و تسهیل در صدور روادید رانندگان ایرانی از جدیدترین گشایش ها در توسعه روابط تجاری دو کشور است .
روسیه بزرگترین کشور جهان و دارای 11.5 درصد خشکی کره زمین میباشد که دارای منابع طبیعی فراوان و اقلیمی سرد است و از تنوع قومی، فرهنگی و دینی برخوردار است. این کشور در زمره کشورهای برخوردار از تکنولوژی محسوب میشود و با این حال صادرکننده انرژی و مواد خام است. در عرصه بینالمللی روسیه کشوری تاثیرگذار در مناسبات جهانی است که اقتصادی نوظهور و متکی به واردات دارد، مصرفی است و البته تراز تجاری آن مثبت است. موقعیت مناسب اقتصادی و صنعتی روسیه باعث گردید در شرایطی که ایران دچار تحریمهای بینالمللی بود، از بازار روسیه به ویژه محصولات صنعتی آن به عنوان یک فرصت برای رفع نیازمندیهای خود استفاده کند.
مزیتهای مبادلات تجاری با روسیه (اعم از کالاهای صنعتی، تجاری و نظامی) برای ايران
مزیتهای اقتصادی روسیه برای اقتصاد ایران در حوزه صنعتی و تجاری در چارچوب اولويت‌هاي وارداتي ايران از روسيه به شرح ذیل است:
تقریبا تمام مواد معدنی از جمله: زغال سنگ، نفت، گاز، مواد شیمیایی، فلزات، صنایع سنگین فلزی و هواپیماسازی، صنایع فضایی، خودروسازی، دفاعی و نظامی مانند رادارها و موشک‌ها، کشتی‌سازی، صنایع الکترونیک پیشرفته، تراکتور، راهسازی، وسایل حمل و نقل، ارتباطی، تولید برق، انرژی هسته‌ای، منسوجات، پزشکی، صنایع غذایی، صنایع دستی و مواد معدنی استراتژیک، عناصر خاکی کمیاب، الوار و گندم، شکر، جو، دانه گل آفتابگردان، میوه، شیر و گوشت از جمله مزیتهای نسبی واردات از روسیه هستند.
مزیت نسبی سرمایه گذاری در روسیه
جذب سرمایهگذاری خارجی از اهداف اصلی سیاست خارجی روسیه است. به دنبال تثبیت نظام اقتصاد بازار، دولت اجرای سیاستهای تشویق سرمایهگذاری را در اولویت قرار داد. وزارت صنعت و تجارت مسئول هماهنگ سازی سیاستهای دولت در زمینه جذب سرمایهگذاری خارجی است و مرکز توسعه سرمایهگذاری خارجی زیر نظر این وزارت خانه تشکیل شده است که سه دفتر در فرانکفورت، پاریس و آمستردام دارد. اهداف اصلی این مرکز عبارتند از:
- بازاریابی برای پروژه های سرمایه گذاری از راه دفاتر خود در خارج
- تشویق سرمایهگذاری در اقتصاد روسیه
- مطالعه پروژههای سرمایهگذاری و هماهنگی با شرکای بالقوه
- ایجاد چارچوب ساختاری استاندارد برای جذب بلندمدت سرمایه‌های خارجی
- ارایه خدمات پیش و پس از سرمایهگذاری به سرمایهگذاران خارجی
- همراهی، مشاوره و پشتیبانی اداری از شرکتهای خارجی در روسیه
شورای مشورتی سرمایهگذاری خارجی برای بهبود فضای سرمایهگذاری از سوی دولت و با همکاری شرکتهای تجاری غربی در سال 1994 ایجاد شد. تعدادی از شرکتهای غربی از جمله کوکاکولا، رنو، بریتیش پترولیوم و زیمنس در این شورا حضور دارند. وظیفه اصلی شورا ارزیابی فضای سرمایهگذاری در روسیه و ارایه نظرات مشورتی برای بهبود آن و بالا بردن وجهه روسیه نزد سرمایهگذاران خارجی است. وزارت توسعه اقتصادی و تجارت مسئول هماهنگی امور شوراست. بر اساس قانون سرمایهگذاری، سرمایهگذاران خارجی میتوانند به روشهای زیر در قلمرو کشور روسیه سرمایهگذاری کنند:
- مشارکت در سرمایه موسساتی که اشخاص حقیقی وحقوقی روسی ساخته اند؛
- راه اندازی موسسات با صددرصد مالکیت سرمایه گذاران خارجی و ایجاد شعب نهادهای قانونی خارجی؛
- تملک قطعات زمین، سایر منابع طبیعی، بناها، ساختمانها و داراییهای غیر منقول؛
- خرید سهام و اوراق بهادار سازمانهای تجاری روسی و اوراق بهادار دولتی؛
- هرگونه فعالیت سرمایهگذاری که بر اساس قوانین روسیه ممنوع نشده باشد.
دادگاههای داوری یا دیوان داوری بینالمللی مرجع رسیدگی و بررسی اختلافاتی است که با مشارکت سرمایهگذار خارجی در رابطه با سرمایهگذاری یا کارفرمایی بروز میکند.
مناطق فدراسیون روسیه و سازمانهای خودگردان محلی در حدود اختیارات خود میتوانند به سرمایهگذاران خارجی امتیازاتی واگذار کرده و به فعالیت آنها کمک مالی کنند. بر اساس قانون سرمایهگذاری، وظایف زیر بر عهده دولت فدرال است:
- سیاستگذاری در زمینه سرمایهگذاری خارجی؛
- ایجاد ممنوعیتها و محدودیتها در زمینه اجرای سرمایهگذاریهای خارجی؛
- برقراری تدابیر نظارتی بر فعالیت سرمایهگذاران خارجی؛
- تهیه فهرست فعالیتهای اولویت دار در سرمایهگذاری؛
- طرح و اجرای برنامه های فدرال برای جلب سرمایهگذاری خارجی؛
- جذب وامهای سرمایهگذاری سازمانهای مالی بین المللی و دولتهای خارجی ؛
- کار با مناطق فدراسیون روسیه در زمینه همکاری با بخش سرمایهگذاری؛
- نظارت بر موافقتنامههای سرمایهگذاری با سرمایهگذاران خارجی درباره اجرای طرحهای بزرگ؛
- بستن قراردادهای بینالمللی فدراسیون روسیه درباره تشویق و حمایت متقابل از سرمایهگذاران؛
تعهدات دولت روسیه نسبت به سرمایه گذاران
دولت روسیه بر مبنای قانون فدرال سرمایه گذاری، درباره سرمایه گذاری تعهداتی دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- رعایت اصل رفتار یکسان با سرمایهگذاران خارجی و سرمایهگذاران روسی
- حمایت حقوقی از فرایند سرمایهگذاری درباره سودی که از سرمایهگذاری خارجی بدست آمده است.
- حمایت کامل و بی قید و شرط از حقوق و منافع سرمایهگذار خارجی در خاک فدراسیون روسیه
- عدم مصادره قهری و ملی کردن یا ضبط دارایی سرمایهگذار خارجی، مگر در موارد معین و بر اساس دلایلی که قانون فدرال یا معاهده بین المللی فدراسیون روسیه تعیین کرده باشد. در صورت مصادره دارایی بهای آن به سرمایهگذار خارجی پرداخت می شود. در صورت ملی کردن هم بهای دارایی و خسارات دیگر برای سرمایهگذار خارجی جبران میشود. اختلافات بر سر جبران زیان را دادگاههای داوری روسیه یا دیوان داوری بین المللی بر طرف میکند.
- تضمین انتقال درآمدهای به دست آمده از سود و بهره سرمایهگذاری، مالکیت فکری و مبالغ مربوط به انحلال شرکتهای خارجی و ضبط دارایی سرمایهگذاری شده و پرداخت خسارت به خارج از فدراسیون روسیه
- خروج بی دردسر (بدون سهمیه بندی، دریافت مجوز و روشهای دیگر تنظیم غیر تعرفه ای تجارت خارجی) دارایی‌ها و اطلاعات به صورت مستند یا بر روی وسایل الکترونیکی که به صورت سرمایهگذاری خارجی وارد خاک فدراسیون روسیه شده باشد
- مشارکت در فرایند خصوصی سازی صنایع
- عدم تغییرات در عوارض گمرکی و مالیات های فدرال که تاثیر منفی بر سرمایه گذاران خارجی داشته باشد. این امر شامل شرکتهایی است که 25 درصد سرمایه آنها خارجی بوده یا در پروژه های اولویت دار سرمایهگذاری کرده باشند. ثبات در شرایط حقوقی حاکم بر شرکتها به مدت 7 سال از زمان شروع فعالیت سرمایه گذار خارجی معتبر است.
بر مبنای گزارش سال 2007 کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد روسیه پس از کشورهای چین، هند و آمریکا در رده چهارمین کشور جذاب برای سرمایهگذاری مستقیم خارجی در بازه زمانی 2007 تا 2009 بوده است. این کشور سرمایهگذاری در بخشهای پتروشیمی و طرحهای پالایشگاهی را هم در اولویت قرار داده ااست. کشورهای عضو اتحادیه اروپا مهمترین سرمایهگذاران در بخشهای گوناگون اقتصادی روسیه بوده اند. در سال 2013 روسیه پس از ایالات متحده آمریکا و چین توانست برای اولین بار به مقام سومین کشور جذاب برای سرمایهگذاران خارجی دست یابد. اگرچه بعد از تحریمهای غرب بر علیه روسیه این کشور از نظر سرمایهگذاری خارجی دچار مشکل شد؛ اما تلاش کرد از طریق جذب سرمایه کشورهای عربی این چالش را مدیریت کند.
زمینه های مناسب سرمایه گذاری درکشور روسیه بیشتر در رابطه با خدمات است. مناسب ترین زمینه های سرمایه گذاری در این کشور عبارتند از: - خدمات مالی و حسابداری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، تجهیزات الکتریکی، خدمات رسانه ای و چند رسانه ای ، خدمات بیمه و بانکداری، فناوری های نوین از جمله الکترونیک و بیوتکنولوژی، خدمات حرفه ای در زمینه کسب و کار، توزیع و بسته بندی محصولات غذایی و کشاورزی ، عمده فروشی و خرده فروشی، گردشگری ، حمل و نقل، صنایع غذایی، ابزار و تجهیزات کشاورزی، سازه و ماشین آلات، مخابرات، شبکه و ارتباطات از راه دور
مزیتهای اصلی سرمایه گذاری در روسیه
• تنوع موجود در تولید کالاهای صنعتی در بازار روسيه و تقاضاي روزافزون براي مصرف محصولات مختلف
• قيمت تمام‌شده پايين توليدات صنعتی ايران نسبت به روسيه که دلیل عمده آن پایین بودن هزینه های انرژی برای مصارف صنعتی، حمل ونقل و دستمزد کارگر می باشد.
• نزديكي فاصله دو كشور و كاهش هزينه‌هاي حمل ونقل.
وجود زيرساخت‌هاي متنوع براي انتقال كالا (مسيرهاي هوايي، دريايي و زميني) و تجهیز گمرک آستارا با امکانات لازم جهت ترخیص به موقع بار.
اقتصاد روسیه به صادرات منابع خام وابستگی دارد و این وابستگی باعث گردیده توسعه اقتصادی روسیه به صورت مطلوب پیش نرود. مسأله نوسازی برای روسیه مسأله‌ای حیاتی است که مقامات روسیه معتقدند بیش از این نباید در آن تاخیر شود.
زیرساختهای روسیه نیازمند سرمایه گذاریهای بسیار زیادی است و در مسیر دستیابی به رشد اقتصادی گسترده، بسیاری از این زیربناها باید جایگزین یا نوسازی شوند. دولت برای رفع این معضل مقررات و برنامه‌های متعددی را مطرح و به اجرا گذاشته است و درصدد تهيه راهبرد بلندمدت اقتصادي تا سال 2020 است. بر مبناي اين سند در نظر است روسيه به پنجمين اقتصاد برتر دنيا در سال 2020 تبديل شده و مسكو به عنوان يكي از مراكز باثبات و مهم مالي جهان و روبل پول ملي روسيه به يكي از ارزهاي معتبر بين‌المللي تبديل گردد. البته با توجه به تحولات پس از بحران اکراین دستیابی به این هدف با موانعی روبرو شده است. با این حال این هدف همچنان در برنامه میان مدت دولت روسیه قرار دارد.
صنعت گردشگری روسیه
• آژانس فدرال گردشگری روسیه زیر نظر وزارت فرهنگ این کشور فعالیت میکند. این آژانس علاوه بر ارائه طرحها و راهکارهای مختلف توسعه صنعت توریسم در داخل روسیه و همچنین با دیگر کشورها، به همراه دو اتحادیه صنفی (انجمن تورگردانان و اتحادیه صنعت گردشگری) بر روند اجرای قوانین مصوب کشور در زمینه توریسم از سوی آژانس های توریستی و تورگردانان نظارت میکند.
• صنعت توریسم روسیه در رتبه سوم صنایع برتر این کشور (بعد از نفت و خودروسازی) قرار دارد.
• بر اساس آمار منتشره از سوی آژانس فدرال گردشگری روسیه روند افزایش 20 درصدی گردشگران خارجی به روسیه برخلاف انتظار سازمان های مرتبط این کشور بدلیل تحریم های بینالمللی در سال 2014 تحقق نیافته و این روند برای سال 2015 نیز ادامه داشته که افزایش مزبور بنا به آمار غیر رسمی فقط 5% بوده است. به هر تقدیر با افزایش 5% آمار توریست ورودی به روسیه در سال 2014، این رقم به 5/32 میلیون نفر رسید که بیانگر کاهش 7 میلیون نفری در مقایسه با سال قبل از آن است. همچنین مقایسه رقم گردشگران مسافر روس (حدود 46 میلیون نفر) در همین سال، عدم تجانس 30% را نشان میدهد. تورم شدید سالهای اخیر در روسیه در این موضوع نقش مهمی داشته که باعث ورشکستگی برخی شرکتهای بزرگ گردشگری روسیه گردیده است.
• در سال 2015 ترکیه با جذب بیش از چهار میلیون گردشگر روس ( 8%) در مقام اول از نظر مقصد گردشگران روسیه قرار گرفته است. پس از آن کشورهای فنلاند، قزاقستان، اوکراین و مصر به ترتیب مهمترین مقاصد سنتی گردشگری شهروندان روسیه در این سال بوده اند.
• بنا به اعلام مراجع صلاحیت دار روسیه درآمد بخش گردشگری این کشور 20% معمول جهانی و کشورهای مشابه است که تا حدودی ناشی از ضعف ساختارهای توریستی میباشد.
• در راستای استراتژی توسعه گردشگری مصوب سال 2014، روسیه قصد دارد گردشگران ورودی به کشور را در سال 2020 تا سقف 40 میلیون نفر افزایش دهد. طبق برنامه دولت ظرفیت هتل ها در روسیه نیز در این سال تقریبا با بیش از 50 % افزایش به 77 میلیون نفر خواهد رسید.
همکاریهای توریستی ایران و روسیه
آمار و ارقام در خصوص سفر متقابل گردشگران ایرانی و روس، متناسب با سطح روابط دو کشور نیست. رویکرد مراجع ذیربط روس و ایران از جمله سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران و فعالیتهای سفارت درجهت افزایش همکاریهای توریستی دو کشور در بعد دولتی و خصوصی بوده است. بر اساس آمار آژانس فدرال گردشگری روسیه میزان افزایش تعداد توریستهای ایرانی به مقصد روسیه در سال 2015 حدود 100% بوده که بر این اساس ایران در ردیف اول بوده است. بنا به اعلام مراکز غیر رسمی ایرانی از جمله آژانس های توریستی ایران ، در سال 2015 حدود 32 هزار روادید برای اتباع ایرانی صادر شده است. این رقم برای اتباع روس نیز 21000 نفر بوده که رشد 10 درصدی نسبت به سال 2014 نشان می دهد، البته در مقایسه با آمار میلیونی کشورهایی مثل ترکیه و مصر ناچیز می باشد.
روابط اقتصادی با ترکیه
ایران و ترکیه با 499 کیلومتر مرز مشترک دارای اشتراکات فرهنگی و اجتماعی و دو قدرت منطقهای در خاورمیانه هستند که مرزهای طولانی و باثبات و وجود زمینههای همکاری اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دو کشور و نبود اختلافات ارضی و مرزی در فضای آزاد سیاسی می تواند موجب تشکیل اتحادی قدرتمند، از خلیج فارس تا مدیترانه شود.
ایران و ترکیه در سازمان همکاری اقتصادی اکو و گروه 8 عضو هستند. روابط دو کشور در یک دهه گذشته توسعه فوق العاده‌ای یافته که این روابط در چارچوب تئوری‌های سیاسی همگرایی و مجموعه‌های امنیتی منطقهای، قابل تحلیل است. از این رو، ایران و ترکیه با توجه به نفوذ منطقهای در برخی حوزه‌ها دارای رقابت و در برخی حوزه‌ها با هم همکاری دارند. میتوان روابط ایران و ترکیه را در قالب همکاری و رقابت تحلیل کرد. حوزه همکاری های دو کشور در سالهای اخیر در خصوص موضوعات امنیت مرزی، همجواری و تأثیر ژئوپلیتیک، همکاری اقتصادی، قابل بررسی است .
ترکیه هرچند در دوران جنگ تحمیلی و تحریم های ظالمانه سالهای اخیر سود سرشاری از کار با تجار ایرانی کسب کرد اما مبادلات تجاری برای تجار و بازرگانان دو کشور همواره جذاب بوده است .اقتصاد ایران و ترکیه مکمل یکدیگر است یعنی یک سری ظرفیتها و مزیتهایی در ایران وجود دارد که مورد نیاز ترکیه است و همچنین یک سری امکانات و فناوریهای ترکیه در ایران استفاده میشود .نقش مکمل اقتصاد ایران و ترکیه میتواند به صورت سرمایهگذاری مشترک انجام شود که برای هر دو کشور مفید است. محصولات کشاورزی و پترورشیمی بیشترین کالای صادراتی ایران به ترکیه و کالاهای صنعتی، ماشین آلات و کالاهای واسطهای نیز بیشترین کالای صادراتی ترکیه به ایران است .
بر اساس آمارها، حدود 100 شرکت ترک در ایران حضور دارند که بیشتر این شرکت ها در زمینه های واردات و صادارت فعالیت می کنند،عمده ترین صادرات ترکیه به ایران را ماشین آلات، خودرو، آهن و محصولات فولادی، دیگ بخار، تجهیزات الکترونیکی، و محصولات دخانی تشکیل میدهند. از سوی دیگر 90 درصد از صادرات ایران به ترکیه را نفت خام و گاز طبیعی تشکیل می دهند.
اکثر کالاهای موجود در تعرفه ترجیحی جزو کالاهای اولویت 10 هستند. البته اخیرا گمانه‌زنی‌هایی برای برای اضافه شدن 40 ردیف کالایی دیگر به قرارداد تعرفه‌های ترجیحی مطرح شده و این در حالی است که در حال حاضر عنوان 266 ردیف کالا در قرارداد ترجیحی وجود دارد.
سالانه 35 هزار کامیون ترانزیتی به کشور ترکیه تردد میکنند و به همین میزان نیز کامیون ترانزیتی ترکیه‌ای از خاک جمهوری اسلامی ایران عبور میکنند. همچنین سالانه 30 هزار کامیون دوجانبه ایرانی به ترکیه تردد دارند.
ترکیه دروازه صادرات گاز ایران به اروپا است ،براساس قرارداد 25 سالهای که ایران و ترکیه درسال 1996 برای صادرات سالانه تا 10میلیارد مترمکعب گاز امضا کردند، از‌سال 2002 ایران روزانه به این کشور گاز صادر میکند به‌طوری که ایران درسال 2013 با صدور حدود 8میلیارد مترمکعب، پس از روسیه دومین تأمین‌کننده گاز ترکیه شد و که روزانه حدود 25 میلیون متر مکعب گاز ایران به ترکیه صادر می شد، طرف ترک قصد دارد بعد از لغو تحریم ،گاز ایران را به عنوان یک منبع احتمالی تامین گاز خط لوله ترنس آناتولین در نظر بگیرد. بطوری که بحث مهمی که این روزها بین ایران و ترکیه مطرح می شود درخواست ترکیه در خصوص کاهش قیمت گاز صادراتی و در عوض افزایش حجم صادرات گاز به این کشور است. مرکز آمار ترکیه، صادرات این کشور به ایران در ۱۱ ماهه ۲۰۱۹ به ۲٫۱ میلیارد دلار رسید که نسبت به دور مشابه سال ۲۰۱۸ حدود ۲۰۰ میلیون دلار کاهش نشان میدهد. همین مرکز اعلام کرد واردات ۱۱ ماهه این کشور از ایران در سال ۲۰۱۹ را نزدیک ۳٫۲ میلیارد دلار عنوان کرده‌است. این رقم در دور مشابه سال ۲۰۱۸ حدود ۶٫۵ میلیارد دلار بود.
روابط اقتصادی با عراق
عراق ، همسایه ایران با حدود 1609 کیلومتر مرز مشترک آبی و خاکی که از بندر فاو در مصب اروندرود شروع و به دالامپر داغ در نقطه تلاقی مرز مشترک ایران وترکیه و عراق میرسد که این مرز شامل حدود 1258 کیلومتر مرز خشکی و حدود 351 کیلومتر مرز آبی است. جنگ طولانی هشت ساله و پر تلفات و مخرب بین ایران و عراق اتفاق افتاد و روابط بین این دو کشور شیعه را تیره و تار ساخت اما با سقوط رژیم صدام روابط مناسبی بین دو کشور برقرار شد. روابط طولانی تاریخی و مشترکات فرهنگی و مذهبی در کنار نیاز های بالقوه این کشور در حوزههای کالا، خدمات فنی و مهندسی و سرمایهگذاری و خدمات فرهنگی، بازار عراق را به مناسبترین بازار برای ایران تبدیل کرده است. بازار عراق به علت عقب افتادگی هایی که در زمان صدام و پس از آن داشته درحوزه مختلف از جدول کنار خیابان تا نیروگاه و پالایشگاه نیازمند سرمایهگذارای است، مبادلات ایران و عراق در سال 93، بیش از 13میلیارد دلار بود که بیش از 11 میلیارد دلار صادرات ایران به عراق و حدود 2 میلیارد دلار هم صادرات عراق به ایران بوده است که روند افزایشی داشته است. حوزه های انرژی نفت، گاز، برق، امور عمرانی، ساختمانی، جاده و کاری تجاری و گردشگری از زمینه هایی است که میتوان به صورت مشارکت با عراقی ها کار کرد همچنین ترانزیت، گردشگری با تردد 2.5 میلیون زائر در سال میان دو کشور و گردشگری سلامت با ظرفیت های خوبی که در ایران وجود دارد میتواند از دیگر حوزه های همکاری میان دو کشور باشد. اگر چه تجارتهای مرزی و خرد در نواحی مرزی لازم است اما میتوان به سرمایه گذاری بزرگ از طریق شرکت های بزرگ و صاحب برند در کاری مشترک با شرکت های عراق برای حضور بلند مدت در عراق اقدام کرد.
در حوزه کالاهای صنعتی مناسبترین کار این است که تولید در خاک عراق انجام شود همان طور که خودرو سازیهای ایران اقدام کردند، تولید سیمان نیز در عراق توسط صنایع ایران در حال انجام آن است البته صنایع دارویی نیز می توانند در این باره اقدام کنند زیرا عراق سالانه چندین میلیارد دلار واردات دارد و نیاز به تجهیزات پزشکی دارد.
استاندارد، حمل و نقل و مسائل بانکی مهمترین چالشهای پیش روی توسعه روابط اقتصادی بین دو کشور است. ترانزیت کالا یکی از زمینههای بالقوه همکاری بین ایران و عراق است هرچند مشکلات امنیتی اندکی این مسیر را محدود کرده اما در حال حاضر تردد رسمی بین دو کشور از مرزهای شلمچه، چزابه، مهران، پرویزخان، خسروی، باشماق و تمرچین در جریان است و سالیانه حدود 6 / 7 میلیون مسافر و 460 هزار دستگاه کامیون از طریق مرزهای مشترک دو کشور تردد میکند.
صادرات گاز به عراق دیگر زمینه همکاری دو کشور است در این بخش روزانه با چهار میلیون مترمکعب آغاز و تا 35 میلیون مترمکعب در روز قابل افزایش است. ( به نقل از یحیی آل اسحاق رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق )
عراق به عنوان سومین کشور مقصد صادراتی ایران در سال ۲۰۱۶، ۷.۴ درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌است. ارزش صادرات ایران به عراق در سال ۲۰۱۶ بیش از ۶.۱ میلیارد دلار بوده‌است که این میزان معادل ۱۵.۲% واردات کل عراق است. بررسی پتانسیل تجاری صادرات ایران به عراق نشان میدهد که در سال ۲۰۱۶ از ۷۶ درصد این ظرفیت استفاده شده است. بنابراین نفوذ تجاری ایران در بازار عراق تا ۲۴ درصد قابل افزایش است.
روابط اقتصادی با ترکمنستان
روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان با حدود 1200 کیلومتر مرز مشترک جنبههای مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می‌گیرد. در عرصه فعالیتهای اقتصادی، اجرای پروژههای زیر بنایی و انتقال تکنولوژی، سرمایه و تجربیات ایران به منظور فراهم نمودن زیرساختهای محکم اقتصادی ترکمنستان، محور تلاش‌های ایران بوده که حجم مبادلات بازرگانی میان دو کشور را به بیش از 5 میلیارد دلار رسانده است. وزارتخانهها و شرکتهای ایرانی در طول سالهای پس از استقلال، پروژههای مفیدی مانند احداث کارخانه فیبرنوری و تصفیه خانه مرو، پروژه تولید بنزین در پالایشگاه ترکمن باشی، اجرای 8 سیلوی فلزی در استانهای مختلف ترکمنستان و اجرای سد مشترک دوستی بر رودخانه تجن و پروژههای جاده سازی، احداث دو خط لوله گاز را عملی کرده اند. در زمینه بازرگانی، اعطای اعتبارات، کاهش معضلات و موانع گمرکی، گشایش یک شعبه بانکی ایرانی ( بانک صادرات ایران ) در عشقآباد، برگزاری نمایشگاه‌های اختصاصی تجاری، افتتاح فروشگاه‌های عرضه محصولات و احداث بازارچه‌های مرزی مشترک را میتوان نام برد. در شرایط کنونی بخشی از واردات ترکمنستان از طریق جمهوری اسلامی ایران یا بصورت ترانزیت از خاک ایران منتقل میشود. این اقلام از مصالح ساختمانی گرفته تا مواد غذایی را شامل میشود.
در مقوله نفت و گاز بیشترین مشارکت عملی فیمابین مشاهده میشود. سفر سید محمد خاتمی رئیس جمهور سابق جمهوری اسلامی ایران در سال 1376 به ترکمنستان و افتتاح خط لوله گاز ایران ترکمنستان در نقطه کُرپجه به کردکوی متعاقب امضای قراردادهای مهم ایران ترکمنستان برای انتقال گاز و اکتشاف نفت، صفحه جدیدی از روابط دو کشور را به نمایش گذاشت. این خط لوله با هزینه 190 میلیون دلار به طول 25 مایل و به قطر 40 اینچ از کُرپجه ترکمنستان به کردکوی توسط ایران احداث شد.
یکی دیگر از زمینههای همکاری دو کشور انتقال برق است و دکل‌های برق در مسیر حدود 200 کیلومتری نفت داغ در شمال غرب ترکمنستان به علی آباد در استان گلستان نصب شده است. همچنین احداث خط آهن مشهد سرخس تجن، اتصال خط آهن ترکمنستان به شبکه حمل و نقل زمینی ایران در نقطهلطفآباد، بازسازی جاده عشقآباد گردان با همکاری شرکتهای ایرانی ،بازسازی جاده قوچان باجگیران، احداث جاده عشقآباد گوکدپه و ادامه احداث و بازسازی شهر بندری ترکمن باشی،ترمینال گاز مایع در بندر قیانلی در ساحل دریای خزر ،احداث دومین خط لوله گاز دولتآباد- سرخس - خانگیران از اقدامات انجام شده شده بین دو کشور در زمینه توسعه ترانزیت است.
هزار و 200 کیلومتر مرز مشترک با ترکمنستان که مبادلات کالایی ایران از طریق زمینی و از طریق 5 مبادی ورودی کالایی مانند سرخس، باجگیریان و لطف آباد انجام می شود. اشتراک فرهنگی، هزینه های تمام شده پائین به علت هزینه پائین حمل و نقل به ترکمنستان و پرداخت های خوب این کشور به علت برخورداری از منابع گاز را از مزیت های همکاری با این کشور برشمرد. برای حضور بلند مدت فعالان اقتصادی ایرانی در بازاری مانند ترکمنستان باید به الگوی صادرات و استانداردها توجه کرد و به سلیقه کالایی مشتریان ترکمن احترام گذاشت.
روابط اقتصادی با افغانستان
افغانستان دیگر همسایه شرقی ایران با 936 کیلومتر مرز زمینی است که از ظرفیت های بالقوه ای برای صادرات کالاهای ایرانی و تو سعه صادرات برخوردار است. این کشور هم اکنون به یکی از بازارهای صادراتی ایران تبدیل شده است. رشد سریع مبادلات تجاری ایران با افغانستان در سالهای اخیر نشان میدهد که این کشور میتواند یکی از بازارهای صادراتی ایران شود. یکی ار دلایل این رشد ناگهانی میتواند بازسازی جاده های افغانستان در غرب این کشور و اتصال آن به جادههای ایران باشد. بخشی از این جادهها به خصوص جاده اسلام قلعه به هرات از محل کمک های مالی ایران به افغانستان بازسازی شد. اکنون بندر چابهار در جنوب شرق ایران به افغانستان وصل شده و افغانها می توانند از طریق این بندر کالاهای وارداتی را به افغانستان منتقل کنند.
مواد غذایی ، محصولات شوینده و بهداشتی و آرایشی مصالح ساختمانی، لوازم خانگی، منسوجات، پوشاک، فرش ماشینی، موکت، دارو و تجهیزات پزشکی از عمدهترین اقلام صادراتی ایران به افغانستان است و با توجه به این که این کشور از زیرساخت صنعتی و کشاورزی محروم است، بیش از 95 درصد اقلام مورد نیاز این کشور وارد میشود. همسایگی افغانستان با ایران و آشنا بودن افغانها با الگوی مصرف، برندها و صنعت و تجارت ایران، بخش زیادی از نیازهای این کشور از ایران تأمین می شود. بطوری که امروز کیفیت کالاهای ایرانی مورد اقبال افغان هاست و برندهای ایران را در این کشور میشناسند. ویژگیهای اقتصادی و مزیتهای رقابتی که در ایران وجود دارد و نیازهایی که در افغانستان وجود دارد در کنار اشتراکات تاریخی، فرهنگی تمدنی، پیوندهای قومی و زبان مشترک، انگیزههای فراوانی برای سرمایهگذاری در دو کشور میان فعالان اقتصادی دو کشور وجود دارد.
سرمایهگذاری مشترک امری است که در اقتصادهای دنیا مورد توجه است زیرا به انتقال دانش فنی، فناوری، ماشین آلات خطوط تولید و مواد اولیه و تصاحب بازار منجر میشود از این رو سرمایه گذاری مشترک از اولویت های اصلی اتاق مشترک ایران و افغانستان است.گردشگری به ویژه گردشگری سیاحتی، زیارتی و سلامت مورد توجه اتاق مشترک ایران و افغانستان قرار گرفته و این در حالی است که افغانها در هفته با 15 هواپیما اتباع خود را به کشورهایی مانند امارات متحده عربی و هند برای درمان منتقل میکنند که هر کدام از این گردشگران حدود 40 هزار دلار هزینه میکنند که این فرصت برای ایران است زیرا از نظر پزشکی و تجهیزات درمانی در تهران، مشهد، شیراز و سایر استانها پذیرش گردشگران سلامت و ارزآوری از آنها برای ایران مهیاست. ظرفیت ترانزیتی و همکاری در این زمینه با استفاده از منطقه آزاد چابهار و منطقه ویژه اقتصادی دو قارون در دستور کار این اتاق قرار دارد.
از آنجا که زبان مردم افغانستان نیز فارسی است همکاریهای فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز در دستور کار اتاق مشترک قرار گرفته و ظرفیت شرکتهای فناوری اطلاعات ایران در تولید محصول و صادرات به افغانستان فعال شده است.
همکاری در موضوع آموزش و مهارت فنی با استفاده از امکانات داخل کشور و ظرفیتهای بخش خصوصی ایران برای افغانها از دیگر موارد و اولویتهای مطرح در اتاق مشترک ایران و افغانستان است. پیشنهادی که برخی از صاحبنظران مطرح میکنند این است که صادرکنندگان ایرانی میتوانند کالای افغانستان را به داخل کشور بیاورند و با فرآوری، به دیگر کشورهای دنیا صادر نمایند. به میزانی که مبادلات اقتصادی و تجاری دو کشور افزایش مییابد امنیت و مبادلات مرزی نیز افزایش می یابد معیشت خانواده ها تضمین می شود. ( به نقل از مظفر علیخانی دبیر کل اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان )
روابط اقتصادی با ارمنستان
ارمنستان با 35 کیلومترمرز زمینی و 244 کیلومتر مرز دریایی از دیگر کشورهای همسایه ای است که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق به استقلال رسید. مبادلات ایران با ارمنستان چشمگیر نیست اما مواد غذایی و مواد پتروشیمی از ایران به ارمنستان صادر می شود اما این کشور می تواند سکوی پرتابی برای صادرکنندگان کالا و خدمات ایرانی به حوزه قفقاز و روسیه با جمعیتی حدود 250 میلیون نفر باشد.
روابط اقتصادی با آذربایجان
جمهوری آذربایجان به عنوان لولای ارتباطی بین ایران و بازارهای اقتصادی سی.آی.اس، بر حسب پتانسیل اقتصادی خود و حجم مناسبات تجاری با ایران، از قابلیت هدایت‌بخش عمده مبادلات تجاری ایران با بازارهای اقتصادی سی.آی.اس را از مجرای قفقاز برخوردار است و این امر علاوه بر تعمیق مبادلات تجاری بین دو کشور، میتواند موجب شکل‌گیری مناسبات راهبردی بین طرفین باشد. در مجموع با توجه به پایین بودن هزینه تولید در ایران به دلیل انرژی، نیروی کار و مواد اولیه ارزان، صادرات محصولات کشاورزی بویژه از استانهای مرزی با توجه به تعدد و کیفیت این محصولات و سایر تسهیلاتی که دولت ارائه میکند از مزیتهایی زیادی برای صادرات به جمهوری آذربایجان برخوردار است اما به شرطی که قواعد و اصول تجارت و بازاریابی مثل بسته بندی مناسب و ... رعایت شود.
روابط جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران با دو دهه سابقه، همواره با روند رو به رشد همراه بوده است وجود مرزهای مشترک زمینی زیاد، جمعیت مسلمان وعمدتاً شیعه، زبان مشترک با بخش قابل توجهی ازجمعیت آذری زبان ایران، سابقه تاریخی و فرهنگی وآداب وسنن مشترک ازجمله عوامل نزدیکی دو کشورایران وجمهوری آذربایجان درسال‌های اخیر بوده است. جمهوری آذربایجان یک کشور مصرف کننده است و هنوز قدمی جدی در راه خودکفایی در صنایع پایه کشور برنداشته است. این کشور اقلامی مانند مصالح ساختمانی، نساجی، لوازم خانگی، اتومبیل و قطعات وابسته به آن و حتی بسیاری از مواد غذایی را از خارج وارد میکند و یک مصرف کننده واقعی تبدیل شده است با توجه به قیمت و کیفیت مناسب محصولات کشاورزی و مصالح ساختمانی ایران و ترانزیت مسافر، کالا و سوپاپ گاز از سرزمین اصلی به جمهوری خود مختار نخجوان شرایط مناسبی را برای کالاهای مصرفی صادراتی ایران ایجاد کرده است و از طرف دیگر ایران نیز در سالهای قبل برخی از نیاز های خود را از بازار جمهوری آذربایجان تامین کرده است.
تراز تجاری ایران با جمهوری آذربایجان در سالهای گذشته به نفع ایران بوده که این امر ناشی از حجم و ارزش بالاتر صادرات ایران به جمهوری آذربایجان است. در سال 1393 تراز تجاری ایران با جمهوری آذربایجان به میزان 458 میلیون دلار به نفع ایران مثبت بوده است. صادرات کالایی جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان در سال 1393 بدون احتساب صادرات خدمات فنی و مهندسی وگردشگری با احتساب تجارت چمدانی به ارزش 480میلیون دلار بوده است. در کنار صادرات کالاهای غیرنفتی به جمهوری آذربایجان، تجارت چمدانی نیز بین دو کشور با تلاش مرزنشینان انجام میشود که سهم اندکی از ارزش کل صادرات ایران به جمهوری آذربایجان را به خود اختصاص میدهد. بر اساس آمارهای موجود در سال 1393 ، گمرک آستارا با 25.3 میلیون دلار صادرات در رتبه نخست، گمرک بیله سوار با 12.3 میلیون دلار در رتبه دوم و گمرک جلفا با حدود 6 میلیون دلار صادرات در رتبه ششم قرار گرفتند،در مدت مذکور ارزش واردات ایران از جمهوری آذربایجان نیز 22.2 میلیون دلار رسید .
روابط اقتصادی با پاکستان
پاکستان پرجمعیت ترین کشور اسلامی است که هزار کیلومتر مرز با ایران دارد. در سال های گذشته حجم روابط تجاری میان ایران و پاکستان به کمتر از یک میلیارد دلار رسیده بود و دو کشور در نظر دارند حجم همکاری های را در گام نخست به سه میلیارد دلار و در آینده نیز به حدود پنج میلیارد دلار افزایش دهند. خط لوله صلح به طول 2700 کیلومتر است که 1100 کیلومتر آن در ایران ، 780 کیلومتر ان در پاکستان و 600 کیلومتر ان در هند با هزینه ای هفت میلیارد دلاری باید احداث شود ، خط لوله ای که گاز ایران را به هند منتقل میکند. با تکمیل این طرح، روزانه 150میلیون مترمکعب گاز ایران به هند و پاکستان صادر میشود که 90 میلیون متر مکعب آن برای هند و 60 میلیون متر مکعب آن برای پاکستان در نظر گرفته شده است. اتحادیه تولیدکنندگان کاشی و سرامیک پاکستان به دفتر درآمدهای فدرال اعلام کرده‌است که بر اساس اسناد گمرکی‌شان، هر ماه حجم قابل توجهی کاشی و سرامیک ایرانی وارد پاکستان میشود و حجم بسیار بیشتری از سرامیک‌های ایرانی نیز به صورت قاچاق و بدون مجوز وارد پاکستان می‌گردد، این اتحادیه به دفتر درآمدهای فدرال پاکستان اعلام کرده‌است که، واردکنندگان در ماه مارس ۲۰۱۴، بیش از ۳٫۲ میلیون متر مربع کاشی و سرامیک از ایران وارد کردند، که بیشترین میزان واردات کاشی و سرامیک به پاکستان از یک کشور بوده‌است. بازرگانان ایرانی، کاشی و سرامیک را با قیمتی تا «۳۵ درصد ارزان‌تر از کاشی و سرامیک تولید پاکستان»، عرضه میکنند و بر اساس اعلام اتحادیه تولیدکنندگان کاشی و سرامیک پاکستان، شماری از واحدهای تولید کاشی و سرامیک پاکستان تعطیل شدهاند و برخی‌دیگر نیز به همین دلیل در آستانه تعطیلی قرار گرفته‌اند.
روابط اقتصادی با امارات متحده عربی
روابط اقتصادی ایران با امارات متحده عربی به عنوان یکی از پایانه های تجاری در منطقه یکی از ظرفیتهای بالقوه توسعه روابط تجاری باکشورهای منطقه است. براساس آخرین آماری که گمرک امارات اعلام کرده 18 میلیارد دلار ارزش مبادلات میان ایران و امارات است البته گمرک ایران کالاهایی را که خارج از گمرک وارد کشور می شود در آمار ندارد از این رو حجم مبادلات را 3 تا 4 میلیارد دلار اعلام می کند. تا چند سال قبل ارزش مبادلات میان ایران و امارات حدود 30 میلیارد دلار بود که به علت مشکلات تحریم و خرید کالا در عوض صادرات این مبادلات با امارات کاهش یافت.کشوری مانند امارات کالایی تولیدی ندارد که به ایران بفروشد و در اصل پایگاه تجارت مجدد است یعنی بیش از 80 هزار شرکت ایرانی ثبت شده در امارات، نیازهای داخلی ایران را از کشورهای تولید کننده اصلی خریدار و به امارات حمل میکنند و از این کشور به ایران میفروشند یا کالاهایی که به کشورهای دیگر صادر میشود به دلیل نبود نظام بانکی، به طور عمده از طریق امارات صادر میشود. مواد غذایی ، خشکبار، رب گوجه و میوه عمده کالاهای صادراتی ایران به امارات است اما اساس تجارت ایران به امارات استفاده از فضای این کشور و نظام بانکی آن برای صادرات مجدد است.
بر خلاف تصور اینکه پس از لغو تحریمها، حجم تجارت ایران با امارات کاهش مییابد این اعتقاد وجود دارد که در کوتاه مدت این اتفاق نمیافتد زیرا شرکتهای بزرگ تولید کننده دنیا، نمایندگان انحصاری خود را در حوزه خاورمیانه در امارات مستقر کردند و اگر ایران بخواهد از این تولید کنندگان اصلی خرید نماید به نماینده خاورمیانه خود در امارات ارجاع میشود. پیش از شروع جنگ تحمیلی تقریباً همه نمایندگی های شرکتهای بزرگ دنیا در تهران مستقر بودند با شرایط جنگی و تحریمی، ایرانیها نمایندگی های این شرکت ها را در دبی مستقر کردند که تا این نمایندگیها دوباره بخواهد به ایران منتقل شود زمان بر است و کشورهای عربی هم تلاش میکنند این نمایندگیهای درآمدزا را حفظ کنند.
رایزنان بازرگانی ایران
تعداد رایزنان بازرگانی ایران در سایر کشورها به کمتر از 10 نفر رسیده است به طوری که ایران در برخی کشورهای همسایه رایزن بازرگانی ندارد. به گزارش نود اقتصادی، ایران فقط شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف دارد و در مقابل، تعداد رایزنهای برخی کشورها ۲۴ برابر تعداد رایزنهای بازرگانی ایران است. در این زمینه مقایسه وضعیت ایران به برخی کشورهای منتخب نشان میدهد درحالی ایران فقط شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف (دو رایزن در شهرهای بغداد و بصره عراق، یک رایزن در هر یک از کشورهای ترکیه، ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان و پاکستان) دارد که تعداد رایزنهای کشور سوئد ۲۳۵ نفر (۳۹ برابر ایران)، چین ۲۲۱ نفر (۳۷ برابر ایران)، آلمان ۲۱۳ نفر (۳۶ برابر ایران)، هند ۱۹۸ نفر (۳۳ برابر ایران)، فرانسه ۱۵۶ نفر(۲۶ برابر ایران)، آمریکا ۱۵۰ نفر (۲۵ برابر ایران) و دیگر کشورها نیز بین ۱۴۰ تا ۱۴۶ رایزن دارند که این تعداد، ۲۴ برابر تعداد رایزنهای بازرگانی ایران است. این در حالی است که فروردین ماه سال 95 مديركل حوزه رايزنان بازرگاني سازمان توسعه تجارت ايران در مصاحبه با ايرنا گفته بود: «براساس مصوبه هيات دولت تعداد رايزن‌ها بايد به 60 رايزن برسد كه اين كار از مهم‌ترين اهداف كاري سازمان توسعه و تجارت كشور درسال اقتصاد مقاومتي، اقدام و عمل است. در این بین مشکلات تأمین هزینههای مالی استقرار این رایزنان مطرح میشود، اما این ادعا چندان قانع‌کننده به نظر نمی‌رسد؛ چرا که مزایای این اقدام به هزینههای آن قابل مقایسه نیست و باید با پیگیری و اصرار مسئولان، هر طور شده راه‌حلی برای آن ایجاد شود.
ویژگی های روابط اقتصاد با همسایگان
- فقط ترکیه جژ شرکای اصلی صادرات ایران می باشد.
فقط امارات متحده و ترکیه جزء شرکای اصلی وارداتی ایران می باشند.
از کشورهای عربستان سعودی، ترکیه، پاکستان و مصر به عنوان کشورهای رقیب اقتصادی ایران نام برده می شود. ( بانک مرکزی ج.ا.ا گزارش مقایسه اقتصاد ایران با کشورهای منطقه )
جدول شماره 8: سهم ایران در صادرات به 15 کشور همسایه
قابل به ذکر است با صادرات ۲۴ میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلاری ایران به این کشورها سهم ایران از بازار ۱۱۰۰ میلیارد دلاری همسایگان به ۲/۲ درصد میرسد که در بین همسایگان، از لحاظ ارزش ارزی، ایران بیشترین صادرات را به کشورهای عراق، ترکیه، امارت و افغانستان داشته است.
در مورد سهم از بازار این کشورها نیز ایران با سهم ۳۳ درصدی از بازار افغانستان، بیشترین حضور را در بازار کالایی این کشور دارد. پس از افغانستان، سهم ایران از بازار عراق نزدیک به ۱۹ درصد، از بازار ترکمنستان نزدیک به ۱۴ درصد و از بازار ارمنستان نیز حدود ۶/۴ درصد بوده است. همچنین کشورهای قزاقستان، روسیه، بحرین و عربستان چهار کشوری هستند که طی سالهای اخیر کالاهای ایران حضور حداقلی در این بازارها داشته است. در مورد بازار روسیه گفتنی است وضعیت کمی بهبود یافته اما در سه کشور دیگر همچنان حضور کالای ایرانی بسیار ناچیز است.
لازم به یادآوری است به جهت سرعت تحولات سیاسی در منطقه (جنگهای داخلی، منازعات داخلی و خارجی)، گرچه منطقی نیست همه ظرفیت تجارت خارجی ایران در کشورهای همسایه متمرکز شود، اما با ظرفیت‌هایی که کشورهای همسایه دارند، میتوان با افزایش توان صادراتی کشور، همچنین با صادرات خدمات (گردشگری، ترانزیت و ایجاد هاب‌های انرژی و ...) بیشترین سود را از همکاریهای دوجانبه و چندجانبه عاید کشورمان کرد.
اتحادیه اوراسیا
اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل پنج کشور روسیه، قزاقستان، قزقیزستان، ارمنستان و بلاروس است و این پنج کشور با ظرفیتها و توانمندی‌های مختلف کنار هم قرار گرفته‌اند که محوریت این اتحادیه کشور روسیه است. جمهوری اسلامی ایران دارای 15 همسایه است که از این 15 کشور، سه کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند. بررسیها نشان میدهد واردات این اتحادیه در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی حدوداً ۲۷۴ میلیارد دلار و میزان صادرات آن حدود ۳۷۰ میلیارد دلار بوده است اما سهم ایران از حجم مراودات تجاری حدود ۵۷۰ میلیون دلار در واردات و در بحث صادرات به این کشورها نیز ۱.۲ میلیارد دلار بوده است. انتظار میرود با پیوستن جمهوری اسلامی به این اتحادیه ظرفیت همکاری متقابل در یک بازار بزرگ و همچنین همکاری با اعضای آن بهتر از گذشته برقرار شود. این موافقتنامه از نظر توسعه تجارت با کشورهای همسایه اهمیت بالایی دارد. تجارت با سه کشور همسایه ارمنستان، قزاقستان و روسیه از اهمیت بالایی برای ایران برخوردار است و در راستای همگرایی اقتصادی با این کشورها است؛ لذا با توجه به روابط سیاسی ایران و روسیه و سایر کشورهای عضو اتحادیه، اهمیت این اتحادیه و توسعه روابط با آن خود را بیشتر نشان میدهد. حجم تجارت بین المللی پنج کشور اتحادیه اوراسیا را بیش از 850 میلیارد دلار در سال است. این موافقتنامه و ارتباط تجاری با این کشورها از جهت توسعه بازارها برای ایران دارای اهمیت است. همچنین ارتباط با این کشورها در زمینه مدیریت واردات به ویژه برای واردات کالاهای اساسی در چارچوب منافع ملی نیز مهم است. این موافقتنامه مقدمه‌ای برای موافقتنامه تجارت آزاد بین ایران و اوراسیا است. در بهار1397 موافقتنامه موقت تجارت بین ایران و اوراسیا شامل 862 قلم کالا به امضا رسید و 5 آبان 1398 این موافقتنامه اجرایی شد. تبدیل موافقتنامه تجارت موقت به موافقتنامه تجارت آزاد میتواند تجارت آزاد بین ایران و پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را توسعه دهد. موافقتنامه تجارت موقت ایران و اوراسیا از 5 آبان 98 اجرایی شده و یک سال بعد از آن مذاکرات موافقتنامه تجارت آزاد آغاز شد. از 5 آبان 99 مذاکرات تجارت آزاد را شروع شده است. ( پایگاه اطلاع رسانی خبری سازمان توسعه تجارت ایران) الحاق ایران به منطقه اقتصادی اوراسیا در حال نهایی شدن است و با نهایی شدن آن، ایران میتواند به بازار مقصد ۱۸۰ میلیون نفری کشورهای عضو این منطقه ملحق شود.
بخش چهارم : روابط بانکی ایران با همسایگان
کشورها برای تجارت و مبادلات کالا و خدمات نیاز به مبادلات پولی دارند و به نظامهای پولی و بانکی پیشرفته و کارآمد وابستهاند. ایران نیز برای ارتباط با دنیا و از جمله کشورهای همسایه به خدمات بانکی بین المللی نیاز دارد. این نیاز از چهار طریق برآورده می شود:
- حضور بانکهای ایرانی در سایر کشورها
حضور بانکهای خارجی در ایران
تعامل بانکها در سطح بینالملل از طریق قرارداد و کارگزاری
ارتباط بانکهای مرکزی کشورها با یکدیگر
- حضور بانکهای ایرانی در سایر کشورها : بانکهای دولتی و خصوصی شده در کشورهای دیگر حضور دارند اما بانکهای خصوصی به دلیل تحریمها نتوانستند حضور فعالی در کشورهای دیگر داشته باشند. بانک تعاون اسلامی توسط بانک اقتصاد نوین و بانک کشاوری و با سرمایه 250 میلیارد دینار در عراق تاسیس شده است و دارای 11 شعبه در بغداد، کربلا، نجف، سلیمانیه، بصره، اربیل، کاظمین، کوت، دیوانیه و باب الشرقی و یک شعبه در تهران می باشد. در حال حاضر این بانک با مشکلات ناشی از تحریم مواجه است. همچنین گسترس و توسعه شعب بانکها نیز در خارج متوقف شده است و سطح فعالیت آنها به حداقل ممکن رسیده است.
حضور بانکهای خارجی در ایران : در حال حاضر هیچ بانک خارجی ( با سهامداری بیش از 50 درصد ) در ایران حضور ندارد. بانک ایران و ونزوئلا با یک شعبه در تهران فعال است. بانکهای استاندارد چارتر، بانک تعاون اسلامی، فیوچر بانک و بانک تجارتی ایران و اروپا هم در ایران شعبه دارند که در واقع موسسین این بانک ها ایران است و به معنای واقعی کلمه بانک خارجی شناخته نمی شوند. علاوه بر شرایط اقتصادی کشور و عدم تمایل بانکهای خارجی به نظر میرسد بانکهای خارجی از نظر انطباق شرایط خودشان با قانون عملیات بانکداری بدون ربا و مقررات ایران نیز با مشکل مواجهاند.
تعامل بانک ها در سطح بین الملل: در شرایط تحریم سطح همکاری بانکهای دنیا با ایران به پایینترین حد خود رسیده است و حتی بانکهای کشورهای همسایه نیز از ترس تحریم سطح همکاریها را کاهش و یا قطع نموده اند. تحریمها باعث شده که مبادلات بانکی با کشورهای خارجی در عمل قطع شود. به دلیل اینکه ترکیه خرید گاز از روسیه و اذربایجان را جایگزین خرید از ایران نموده است و همچنین مشکلات فروش نفت ایران سطح همکاری بانکهای ترکیه ( هالک بانک و زراعت بانک ) به حداقل ممکن رسیده است. ارتباطات مالی ایران و روسیه از طریق میربیزنس بانک برقرار و این بانک با تمام بانکهای روسیه به غیر ازVTB Bank در ارتباط است. Sber Bank هم مراودات مالی با ایران را به شرط قرارداد روبلی حمایت میکند. رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین گفته است: « بانکهای چینی از سال ۲۰۱۲ با ایرانیها کار نمی‌کنند و تنها «کونلون بانک» چین با ایران مراوده دارد که امروز خدمات این بانک هم به کمک‌های بشردوستانه معطوف شده است. خبر قطع مبادلات بانکی چین و روسیه با ایران نیز در رسانه ها منعکس شده است. بانک مرکزی چین اعلام کرد که این کشور باید با افزایش استفاده از سیستم پیام‌رسان بین بانکی داخلی خود، خود را برای تحریمهای احتمالی آمریکا آماده کند. آیا این پیام‌رسان میتواند مبادلات بانکی ایران و چین را افزایش دهد؟ پول تجار چگونه به کشور باز می‌گردد؟ در همین رابطه رئیس اتاق مشترک ایران و چین درباره جزئیات بیشتر قطع روابط بانکی چین با ایران گفته است : درباره قطع روابط بانکی چین با ایران صحبت بر سر این شد که آیا پیام‌رسان بین بانکی چینی‌ها میتواند به جای سوییفت عمل و مشکل ایران را در حوزه بانکی برطرف کند؟ در این زمینه ما هم پاسخ دادیم که این پیام‌رسان نمی‌تواند مشکل نقل و انتقال پول بین ایران و چین را برطرف کند. ما به دلیل تحریمهای آمریکا و نپذیرفتن [5]FATF در هیچ کجای دنیا از جمله چین و روسیه نمی‌توانیم فعالیت بانکی داشته باشیم. مشکل ما راه‌اندازی پیام‌رسان نیست. مشکل اساسی ما این است که قواعد و کنوانسیون‌های بینالمللی را رعایت نمی‌کنیم وگرنه اینکه پیام‌رسان تنها یک ابزار است. بعد از برجام ایران ، تحریم سوئیفت[6]، تحریم آمریکا، سازمان ملل و اتحادیه اروپا را هم نداشت. یعنی بعد از برجام تحریمی نداشتیم اما با این حال باز هم امکان نقل و انتقال پول به سایر کشورها وجود نداشت؛ علت این موضوع عدم نقل و انتقال پول از شبکه بانکی بود که قواعد FATF نپذیرفته بودیم. برای حضور در جهان باید تمام قواعد بینالمللی را رعایت کرد، نمی‌شود یک قواعدی را رعایت کنیم اما قاعده دیگری را نپذیرفت. برخی افراد با تاسیس شرکتها در کشورهای دیگر یا برخی فعالان اقتصادی با دریافت پاسپورت از کشورهای آمریکایی و اروپایی دلارهای خود را به کشور باز می‌گردانند؛ این در حالی است که بخش عمده‌ای از دلارهای حاصل از صادرات از طریق صرافی‌ها وارد کشور میشود. حال علاوه بر روسیه و چین، باکو، ارمنستان، عراق، گرجستان و حتی ترکیه هم مبادلات بانکی‌شان را با ایران تا حدودی تیره و تار است و ارز حاصل از صادرات به روشهای دیگر انجام میشود. در عین حال رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه با اشاره به جزئیات قطع روابط بانکی روسیه برای تجار ایرانی می‌گوید: سیستم بانکی تمام کشورها با ایران قطع است. علت قطع روابط بانکی به موضوع تحریم باز می‌گردد. ( tejaratnews.com تجارت نیوز )
ارتباط بانک های مرکری با یکدیگر: بدلیل تحریم بانک مرکزی ایران، تعاملات بانکی و حتی سایر فعالیتهای اقتصادی ایران در سطح بین المللی با مشکل جدی مواجه شده است و برخی از کشورها نظیر کره جنوبی از پرداخت داراییهای مالی ایران خودداری مینمایند.
جدول شماره 9 : شعب بانک های ایرانی در خارج
| شعب و نمایندگیهای بانکهای ایرانی در خارج از کشور | |||||
| کشور | بانک ملی ایران | بانک ملت | بانک سپه | بانک تجارت | بانک صادرات ایران |
| آلمان | فرانکفورت | فرانکفورت | |||
| هامبورگ | هامبورگ | ||||
| ارمنستان | ایروان | ||||
| ایتالیا | رم | ||||
| فرانسه | پاریس | پاریس | پاریس | پاریس | |
| یونان | آتن | ||||
| امارات متحده عربی | دبی | دبی | دبی(اداره منطقه ای) | ||
| بر دبی | بر دبی | ||||
| دبی(شعبه اصلی) | دبی(شعبه اصلی) | ||||
| ابوظبی | ابوظبی | ||||
| شارجه | شارجه | ||||
| فجیره | مرشد بازار | ||||
| العین | العین | ||||
| راس الخیمه | شیخ زاید | ||||
| عجمان | |||||
| عمان | مسقط | مسقط | |||
| قطر | دوحه | ||||
| لبنان | بیروت(اداره منطقه ای) | ||||
| العبیری | |||||
| صیدا | |||||
| بعلبک | |||||
| برج البراجنه | |||||
| ترکیه | استانبول | ||||
| ازمیر | |||||
| آنکارا | |||||
| آذربایجان | باکو | ||||
| ازبکستان | تاشکند | ||||
| تاجیکستان | دوشنبه | ||||
| ترکمنستان | عشق آباد | ||||
| کره جنوبی | سئول | ||||
| هنگ کنگ | هنگ کنگ | ||||
جدول شماره 10 : بانک های مستقل در خارج از کشور
| بانک های مستقل ایرانی در خارج از کشور | ||
| Arian Bank | شعبه هرات | |
| Bank Meli Iran (ZAC) | شعبه سابق بانک ملی در مسکو | |
| Bank Saderat PLC | ایجاد شده از محل ادغام شعبه لندن بانک صادرات ایران و بانک سرمایه گذاری ماورا بحار ایران | |
| EUROPAISCH-IRANISCH HANDELS BANK AG | ||
| Future Bank | ایجاد شده از محل ادغام بانک های صادرات و ملی در بحرین | |
| Meli Bank PLC | شعبه سابق بانک ملی ایران در لندن | |
| Persia International Bank PLC | ایجاد شده از محل ادغام بانک های تجارت و ملت | |
| Sepah International Bank PLC | شعبه سابق بانک سپه در لندن | |
| منبع : سازمان توسعه تجارت ایران ، اداره مطالعات و سازمان های بین المللی - دایره روابط کارگزاری و بانک های ایرانی در خارج | ||
| درصد | جمع | بانک تجارت | بانک ملت | بانک سپه | بانک ملی | بانک صادرات | |
| 36 | 15 | 1 | 5 | 3 | 2 | 4 | اروپا |
| 45 | 19 | - | - | 8 | 11 | همسایگان | |
| 19 | 8 | 1 | 1 | - | 1 | 5 | لبنان و ازبکستان ، هنگ کنک، کره جنوبی، تاجیکستان |
| 100 | 42 | 2 | 6 | 3 | 11 | 20 | جمع |
| 8 | 1 | 1 | 3 | 3 | بانک مستقل |
بخش پنجم : موانع توسعه تجارت با همسایگان
- مهمترین چالش صادرات به کشورهای همسایه «زیرساختهای تجاری»،«پایانه‌های مرزی» است.
عدم حمایت مناسب صادرکنندگان از سوی بازار مالی
بسته شدن مقطعی مرز های مشترک ایران با کشورهای همسایه به دلیل کرونا
محدودیتها و ممنوعیت‌های یک شبه به بهانه تنظیم بازار، نام و برند ایران را در بازارهای هدف دچار مشکل میکند.
ابزارهای تجاری نیز به دلیل تحریم قابل استفاده نیست.
فروش ریالی کالاهای ایرانی به عراق و افغانستان وجود دارد و از سوی دیگر، بانک مرکزی آن را قبول ندارد؛ اما باید مکانیزمی برای آن اندیشیده شود. این در حالی است که تنوع بازارها به دلیل تحریم کاهش یافته است.
معضل کرونا موضوعی اجتناب‌ناپذیر برای تمامی کشورهای دنیا بوده و هست و روند نزولی تجاری را برای اقتصادهای بزرگ نیز ایجاد کرد.
تحریمهای بینالمللی به شدت درآمدهای ارزی را کاهش داده است. حال که با وجود تمامی فشارها، کشور می‌توانست با تکیه بر صادرات غیرنفتی، اقتصاد نیمه جان را جانی تازه ببخشد، اما سیاست‍‌ها و مقرراتی اتخاد شد که بدون توجه به ملاحظات اقتصادی فشار سنگینی بر دوش صادرکننده تحمیل کرده است. به نظر برخی از صاحب نظران ، نود درصد مشکلات صادرکنندگان مسائل بانکی و مربوط به سیاستهای بانک مرکزی است.
عدم توانایی دولت در ایجاد ثبات به‌ویژه در بازار ارز، به نوسات شدید قیمتی دامن زده است به گونه‌ای که قرارداد با طرف‌های خارجی با یک قیمت منعقد میشود و تا زمان تحویل، قیمت‌ها افزایش یافته و تولیدکننده بایستی مابه التفاوت آن را پرداخت نماید. اخذ تعهد در قالب قرارداد یک طرفه توسط بانکها و عدم اعطای ضمانت در خصوص از بین رفتن اصل سرمایه واحد اقتصادی، در شرایط نامساعد اقتصادی که می‌بایست از تولیدکننده حمایت شود، مانع از توسعه صادرات میشود.
عدم توانایی در دستیابی به استانداردها و گواهینامه‌های مورد نیاز این کشورها،
نبود رایزن اقتصادی مطلع و آگاه به بازارهای این کشورها
در دسترس نبودن مسیر‌های انتقال ارز گذاشته
عدم تنوع در روشهای تامین مالی مواد اولیه برای کارخانجات
طراحی نشدن صحیح زنجیره تولید، تولیدات تنها برای رفع نیازهای داخلی بوده و صادرات‌گرا نیستند.
عدم بازنگری در قوانین و مقررات داخلی و پرهیز از ایجاد هر گونه بی‌ثباتی در اقتصاد و خود تحریمی‌ها
شکاف و اختلاف میان دولت و مجلس منازعات که بر نااطمینانی بیشتر در درون محیط کسب‌و‌کار دامن زده و بر تولید و صادرات اثرات جبران ناپذیر خواهد گذاشت.
تغییرات قیمت کالاهای وارداتی: تغییرات قیمت کالاهای وارداتی از عوامل تعیینکننده و تأثیرگذار بر میزان مبادلات خارجی میان کشورها هستند. با در نظر گرفتن سال ۱۳۹۵ بعنوان سال پایه، روشن میشود که تغییرات میانگین شاخص قیمت دلاری کالاهای وارداتی در چهار فصل منتهی به تابستان ۱۳۹۹، برابر با ۳۶٫۴ درصد بوده‌است. این میزان در مقایسه با تورم سالانه بهار ۱۳۹۹ (برابر با ۳۳٫۲ درصد) حدود ۳٫۳ واحد درصد افزایش داشته‌است. همچنین تغییرات شاخص قیمت دلاری کالاهای وارداتی در تابستان ۱۳۹۹ نسبت به فصل مشابه سال پیش ۴۴٫۱ درصد است که در مقایسه با تورم نقطه به نقطه بهار سال ۱۳۹۹ (برابر با ۳۷٫۲ درصد) حدود ۶٫۹ واحد درصد افزایش داشته‌است.
تحلیل روابط تجاری ایران با همسایگان
ایران در سال های اخیر کمترین تعامل اقتصادی منطقهای را دارد و از مزایای آن محروم مانده است. ۱۵ کشور همسایه ایران «امارات متحده عربی، ترکیه، روسیه، عربستان، پاکستان، عراق، قطر، کویت، قزاقستان، عمان، بحرین، جمهوری آذربایجان، افغانستان، ترکمنستان و ارمنستان» با دارا بودن بیش از 620 میلیون نفر جمعیت، با ۰۲/۱ تریلیون دلار واردات، حدود ۳/۶ درصد از حجم ۱۶ تریلیون دلاری واردات جهان را به خود اختصاص داده‌اند. درحالی که ایران با ۲/۲۳ میلیارد دلار صادرات به این ۱۵ کشور همسایه، تنها ۱۳/۲ درصد از این بازار بزرگ را در اختیار دارد. دو کشور امارات متحده عربی و ترکیه بیشترین نفوذ را در میان کشورهای منطقه ای در بازار ایران داشته‌اند و سهم سایر کشورهای منطقه کمتر از ۵/۰ درصد بوده است. در مجموع از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۶ صادرات ایران به ۱۵ کشور از ۸ میلیارد دلار به ۱۵ میلیارد دلار و واردات از ۱۸ میلیارد دلار به ۱۳ میلیارد دلار رسیده است.
راهکارهای تقویت دیپلماسی اقتصادی و توجه به بازار همسایگان
برای تقویت دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط با همسایگان راهکارهای زیر قابل بررسی است:
- ایجاد شبکه ای از روابط راهبردی با محوریت کشورهای دوست و به خصوص همسایگان با توجه به بسترهای مشترک تاریخی و فرهنگی؛
استفاده از بستر سازمان‌ها و نهادهای منطقهای و فرامنطقه‌ای برای ارتقاء تعامل اقتصادی با کشورهای همسایه؛
استفاده از پیمانهای دوجانبه تجاری و ارزی و ایجاد بازار بین بانکی معاملات ریالی و ارزی با کشورهای منطقه؛
دولت باید نگاه ائتلاف جو با در نظر گرفتن مواضع و منافع خود داشته باشد و تعاملات خود را با کشورهای قدرتمند منطقه مانند ترکیه، روسیه و هند تقویت کند؛
استفاده از ظرفیت رسانه ای و بهره مندی از شبکه های برون مرزی برای نشان دادن توانمندی های تجاری واقعی ایران به ملت های منطقه؛
ایجاد زمینه سرمایهگذاریهای خارجی از طریق تبلیغ ظرفیتهای اقتصادی ایران در کشور میزبان؛
تقویت دیپلماسی عمومی و شرکت فعال بخش خصوصی واقعی (کارآفرینان، صنعتگران و بازرگانان) در بازار کشورهای همسایه؛
تشکیل شورای هماهنگی دیپلماسی اقتصادی متشکل از وزارت صنعت، معدن و تجارت با بازوی اجرایی سازمان توسعه تجارت، وزارت امور خارجه با بازوی معاونت تازه تاسیس دیپلماسی اقتصادی و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، به‌عنوان بالاترین نهاد بخش خصوصی به منظور تسریع در تصمیم گیری ها و کاهش موازی کاری؛
تدوین سند یکپارچه دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر مشارکت نخبگان و پژوهشگران در طراحی ادبیات دیپلماسی اقتصادی.
روابط تجاری ایران با همسایگان در سال 1397
آمار تجارت ۱۲ ماه منتهی به اسفند سال ۹۷ کشورمان نشان میدهد که از حدود ۴۴ میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلار صادراتی که در سال ۹۷ انجام شد، حدود ۲۴ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلار به ۱۵ کشور همسایه انجام شده است و این یعنی بیش از ۵۴ درصد صادرات کشورمان به مقصد کشورهای همسایه بوده است.
جدول شماره 12 : میزان صادران ایران در سال 1397
| جهت تغییر | درصد تغییر | میزان صادرات ایران در سال 1397 ( میلیارد دلار) | نام کشور | ردیف |
| + | 36.7 | 8.960 | عراق | 1 |
| - | 12 | 5.954 | امارات | 2 |
| + | 5.1 | 2.927 | افغانستان | 3 |
| - | 40.2 | 2.369 | ترکیه | 4 |
| + | 35.7 | 1.247 | پاکستان | 5 |
| + | 32 | 728. | عمان | 6 |
| + | 26 | 410. | آذربایجان | 7 |
| - | 4.3 | 400. | ترکمنستان | 8 |
| - | 4 | 280. | روسیه | 9 |
| + | 4. | 253. | کویت | 10 |
| - | 6.7 | 225. | قطر | 11 |
| - | 21.5 | 159. | ارمنستان | 12 |
| - | 22.1 | 131. | قزاقستان | 13 |
| + | 1 | 011. | بحرین | 14 |
| - | - | ناچیز | عربستان | 15 |
طبق جدول فوق، در سال 1397 صادرات ایران به ۷ کشور عراق، افغانستان، پاکستان، عمان، آذربایجان، کویت و بحرین افزایشی در بازه یک تا ۳۶ درصدی را تجربه کرده و در مقابل صادرات ایران به ۸ کشور امارات، ترکیه، ترکمنستان، روسیه، قطر، ارمنستان، قزاقستان و تاجیکستان کاهش یافته است. .
سهم ۲۷ درصدی کشورهای همسایه در واردات سال ۹۷ ایران
همچنین با توجه به واردات ۱۲ ماه سال 1397 ، از مجموع ۴۲ میلیارد و ۶۱۲ میلیون دلار کل واردات کشور، ۱۱ میلیارد و ۵۴۱ میلیون دلار کالا از مبدأ کشورهای همسایه وارد خاک ایران شده است و این یعنی ۲۷ درصد واردات ایران در سال 1397 از کشورهای همسایه انجام گرفته است.
جدول شماره 13: میزان واردات ایران در سال 1397
| جهت تغییر | درصد تغییر | میزان واردات ایران در سال 1397 ( میلیارد دلار) | نام کشور | ردیف |
| - | 34.7 | 6.567 | امارات | 1 |
| - | 18.8 | 2.616 | ترکیه | 2 |
| + | 84.5 | 1.343 | روسیه | 3 |
| + | 99.7 | 432. | عمان | 4 |
| - | 16 | 330. | پاکستان | 5 |
| 30.4 | 087. | قراقزستان | 6 | |
| - | 3461 | 058. | عراق | 7 |
| - | 12.3 | 023. | ارمنستان | 8 |
| - | 23.4 | 020. | آذربایجتن | 9 |
| - | 55.7 | 012. | کویت | 10 |
| - | 46.4 | 010. | افغانستان | 11 |
| - | 28.7 | 009. | ترکمنستان | 12 |
| - | 60 | 009. | قطر | 13 |
| - | ناچیز | ناچیز | بحرین | 14 |
| - | ناچیز | ناچیز | عربستان | 15 |
در سال ۹۷، واردات ایران از ۱۰ کشور امارات، ترکیه، پاکستان، عراق، ارمنستان، آذربایجان، کویت، افغانستان، ترکمنستان و قطر، از ۱۲ تا بیش از ۳۴۰۰ درصد به نسبت سال ۹۶ کاهش یافته و در مقابل واردات ما از ۴ کشور روسیه، عمان، قزاقستان و تاجیکستان افزایش یافته است.
نموار شماره 3 : تجارت خارجی ایران با همسایگان در سال 1397
جدول شماره 14 : تجارت ده ماهه ایران با 15 کشور همسایه در سال 1399
| میزان صادرات و واردات قطعی کالاهای غیر نفتی و بدون صادرات از محل تجارت چمدانی به 15 کشور همسایه | صادرات به ارزش ( میلیون دلار ) | وزن ( تن ) | واردات به ارزش ( میلیون دلار | وزن ( تن ) | مجموع مبادلات بازرگانی ( به میلیون دلار ) | ارزش به تن | سهم ارزش و وزن با کل کشورهای دنیا | ||||
| 16.600 | 55 | 14.000 | 14.4 | 31.000 | 69 | 50 درصد | |||||
| کشورهای همسایه رتبه برتر در مقاصد صادراتی ایران | نام کشور | سهم ارزشی | سهم از کل کشورهای دنیا | توضیح | |||||||
| عراق | 38 درصد | 23 درصد | کشورهای عراق، امارات ، ترکیه و افغانستان بعد از چین در رتبه دوم تا پنجم مقصد صادراتی ایران هستند. 35 درصد واردات افغانستان از ایران انجام می شود. کشورهای عربستان و بحرین سهمی از بازار ایران ندارند. |
||||||||
| امارات | 22 درصد | درصد 13 | |||||||||
| ترکیه | 12 درصد | 7 درصد | |||||||||
| افغانستان | 11 درصد | 6.8 درصد | |||||||||
| کشورهای همسایه رتبه برتر در مقاصد واردات به ایران | نام کشور | سهم ارزشی | سهم از کل کشورهای دنیا | توضیح | |||||||
| امارات متحده | 52 درصد | 24 درصد | امارات کشوری واسطه برای عرضه محصولات ایران به سایر کشورها است. اسکله ها با ظرفیت، سهولت تجارت ، حداقل بودن قوانین و صنعت بسته بندی امارات از دلایل رغبت تجار ایرانی است. |
||||||||
| ترکیه | 24 درصد | 11 درصد | |||||||||
جدول شماره 15 : روابط اقتصادی ایران با همسایگان ( سال 2019 میلادی )
| وزن تراز بازارگانی ( کیلوگرم ) |
تراز بازرگانی ( دلار ) |
وزن واردات ( کیلو گرم) |
واردات ج . ا. ا ایران | وزن صادرات ( کیلو گرم ) |
صادرات ج.ا.ا ایرا ن ( دلار ) |
حجم کل تجارت با ایران ( دلار ) |
نام کشور | ردیف |
| 2,368,949,740 | 823,805,326 | 174,835,625 | 177,201,110 | 2,543,785,365 | 1,001,006,436 | 1,178,207,546 | پاکستان | 1 |
| 1886314.846 | 528.497.505 | 2,932,045,300 | 1,029,909,806 | 1,045,730,454 | 501,412,301 | 1,531,322,107 | روسیه | 2 |
| 1,515,815,176 | 1.875.414.953) | 4,861,404,331 | 4,393,636,358 | 6,377,219,507 | 2,518,221,405 | 6,911,857,763 | ترکیه | 3 |
| 7,009,730,528 | 2,299,416,818 | 6,817,677 | 4,172,801 | 7,016,548,205 | 2,303,589,619 | 2,307,762,420 | افغانستان | 4 |
| 25,545,409,885 | 7,303,940,342 | 102,524,036 | 133,454,454 | 25,647,933,921 | 7,437,394,796 | 7,570,849,250 | عراق | 5 |
| - | - | - | - |
- | 100,000 | -- | عربستان | 6 |
| 966,148,187 | 305,631,330 | 28,360,772 | 76,092,833 | 994,508,959 | 381,724,163 | 457,816,996 | آذربایجان | 7 |
| - | 5.97.914.367 | 5,134,321,259 | 9,744,975,452 | 15,364,908,045 | 4,647,061,085 | 14,392,036,537 | امارات | 8 |
| - | - | - | - | - | 130,000,000 | - | کویت | 9 |
| 663,171,157 | 156,656,983 | 65,456,168 | 20,053,684 | 728,627,325 | 136,603,299 | 156,656,983 | ترکمنستان | 10 |
| 687,345,616 | 8,116,274 | 1,280,426,140 | 433,655,136 | 1,967,771,756 | 441,771,410 | 875,426,546 | عمان | 11 |
| 1,238,387,719 | 286,990,542 | 7,108,514 | 17,306,280 | 1,245,496,233 | 304,296,822 | 321,603,102 | ارمنستان | 12 |
| 1,346,420,191 | 159,127,671 | 892,587 | 7,919,797 | 1,347,312,778 | 167,047,468 | 174,967,265 | قطر | 13 |
| - | - | - | - | - | - | - | بحرین | 14 |
| - | - | - | 300,000,300 | - | 89,670,000 | 389,670,000 | قزاقستان | 15 |
| 39,455,063,353 | 3,841,858,461 | 14,594,192,409 | 16,338,378,011 | 64,279,842,548 | 20,059,898,804 | 36,268,176,515 | جمع کل | |
منبع : اطلاعات کشورهای عربستان سعودی ( نود اقتصادی ) ، کویت ( سال 1398 خبرگزاری جمهوری اسلامی )
جدول شماره 16 : سهم هر کشور همسایه از تجارت با ایران ( سال 2019 میلادی )
| سهم ایران از واردات | واردات ج . ا. ا ایران | سهم ایران از صادرات | صادرات ج.ا.ا ایرا ن ( دلار ) |
حجم کل تجارت با ایران ( دلار ) |
نام کشور | ردیف |
| 010/ | 177,201,110 | 05/ | 1,001,006,436 | 1,178,207,546 | پاکستان | 1 |
| 06/ | 1,029,909,806 | 025/ | 501,412,301 | 1,531,322,107 | روسیه | 2 |
| 27/ | 4,393,636,358 | 126/ | 2,518,221,405 | 6,911,857,763 | ترکیه | 3 |
| 0003/ | 4,172,801 | 126/ | 2,303,589,619 | 2,307,762,420 | افغانستان | 4 |
| 008/ | 133,454,454 | 3656/ | 7,437,394,796 | 7,570,849,250 | عراق | 5 |
| - | - | - | 100,000 | -- | عربستان | 6 |
| 005/ | 76,092,833 | 019/ | 381,724,163 | 457,816,996 | آذربایجان | 7 |
| 60/ | 9,744,975,452 | 231/ | 4,647,061,085 | 14,392,036,537 | امارات | 8 |
| - | - | 006/ | 130,000,000 | - | کویت | 9 |
| 0012/ | 20,053,684 | 0063/ | 136,603,299 | 156,656,983 | ترکمنستان | 10 |
| 026/ | 433,655,136 | 022/ | 441,771,410 | 875,426,546 | عمان | 11 |
| 001/ | 17,306,280 | 015/ | 304,296,822 | 321,603,102 | ارمنستان | 12 |
| 0005/ | 7,919,797 | 0083/ | 167,047,468 | 174,967,265 | قطر | 13 |
| - | - | - | - | بحرین | 14 | |
| 0122/ | 300,000,300 | - | 89,670,000 | 389,670,000 | قزاقستان | 15 |
| 100 | 16,338,378,011 | 100 | 20,059,898,804 | 36,268,176,515 | جمع کل | |
در صادرات ایران به کشورهای همسایه ، بیشترین سهم به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، افغانستان ( در مجموع 85 درصد ) اختصاص یافته است. در واردات به ایران ، کشورهای امارات و ترکیه با 87 درصد بالاترین سهم را به خود اختصاص داده اند.
جدول شماره 17: کشورهای همسایه با سهم بیشتر در صادرات ایران
جدول شماره 18: کشورهای همسایه ، با سهم بیشتر در واردات ایران
| سهم از کل تجارت | حجم کل تجارت | سهم از واردات | واردات ایران ( دلار ) | نام کشور |
| 40/ | 14.393.036.537 | 60/ | 9.744.975.452 | امارات |
| 19/ | 6.911.857.763 | 27/ | 4.393.636.358 | ترکیه |
| 59/ | 21.304.894.300 | 87/ | 14.138.611.810 | جمع |
در این پژوهش، علیرغم محدودیت ها تلاش شد تا به پرسشهای مطرح شده پاسخ داده شود. روابط اقتصادی با کشورهای همسایه سهم مناسبی ندارد. سهم ایران از بازار تجاری 15 کشور همسایه کمتر از 2 درصد است. کل تجارت ایران با کشورهای همسایه از مبلغ 40 میلیارد دلار فراتر نمیرود و روابط تجاری با کشور عربستان تقریبا به صفر رسیده است. در حالیکه ایران میتواند سهم بسیار بیشتری از بازار دو هزار میلیارد دلاری همسایگان نصیب خود نموده و این قابلیت را دارد که تا 150 میلیارد دلار تجارت خارجی خود را با همسایگان افزایش دهد. روابط مالی و بانکی با همسایگان نیز بدلیل شرایط تحریم اقتصادی ایران به پایینترین سطح همکاری رسیده است. بانکهای منطقه نیز مانند سایر بانک های دنیا از ترس تنبیه آمریکا ارتباطات خود را با ایران به حداقل ممکن رسانده اند.
از مجموع تجارت بین المللی 2274 میلیارد دلاری کشورهای همسایه، ایران سهمی کمتر از دو درصدی دارد ( 36 میلیارد دلار ) که 85 درصد آن با کشورهای امارات ( 14.2 میلیارد دلار )، عراق ( 7.5 میلیارد دلار )، ترکیه ( 6.9 میلیارد دلار ) و افغانستان ( 2.3 میلیارد دلار ) است. بیشترین سهم در صادرات ایران به کشورهای همسایه، به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، افغانستان ( در مجموع 85 درصد ) اختصاص یافته است و در واردات به ایران، بالاترین سهم به کشورهای امارات و ترکیه با 87 درصد تعلق دارد. روابط مالی و بانکی بدلیل شرایط تحریم اقتصادی ایران به پایینترین سطح همکاری رسیده است.
جدول نقاط ضعف و قوت و تهدید و فرصت
جدول SWOT از مهمترین ابزارهای مورد استفاده در برنامه های استراتژیک است که از آن برای تحلیل قوتها وضعفهای درونی و تحلیل فرصتها و تهدیدهای برون سازمانی ( در این پژوهش خارج از سازمان دولت ایران ) استفاده میشود. در این پژوهش تلاش شد تا با استفاده از دادههای جمعآوری شده از مراجع رسمی جدول SWOT برای تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای همسایه تهیه و ارائه شود که نتیجه آن در جدول شماره 19 مشاهده می شود.
جدول شماره 19 : جدول SWTO تعاملات اقتصادی ایران با کشورهای همسایه
| بیرونی درونی | نقاط قوت | نقاط ضعف |
| فرصتها |
منابع طبیعی ایران و کشورهای همسایه موقعیت جغرافیایی ویژه ایران و همسایگان موقعیت ایران و کشورهای همسایه در قلب زمین ( هارتلند ) موقعیت ایران در عبور کریدورهای شمال – جنوب و شرق – غرب برخورداری از آب‌راه‌های دریایی با قابلیت کشتیرانی و امکان دسترسی به آب‌های آزاد موقعیت ممتازی برای ترانزیت کالا از کشورهای همسایه به اقصی نقاط جهان در اختیار ایران قرار داده است. فراهم آوردن زمینههای جدید سرمایهگذاری و همچنین توسعه و گسترش بازارهای موجود ایجاد توافق‌نامه‌های تجاری مبتنی بر تعرفه‌های ترجیحی بین ایران و دو کشور عراق و افغانستان به‌ویژه در حوزه کالاهای صادراتی ایران بخش خصوصی با روابط نزدیک و مراوداتی که با بخش خصوصی کشورهای هدف دارد، با محدودیت کمتری برای همکاری اقتصادی مواجه است. |
ضعف در بخش حمل و نقل جاده ای و ساماندهی مرزها توقف طولانی مدت کامیون ها برای عبور از مرز توان اندک رقابتی شرکت های ایرانی در بازارهای بین المللی بروز مشکلات در بازارهای هدف صادراتی مشکلات زیرساختی مانند بالا بودن هزینه های حمل و نقل و ترانزیت و تعرفه‌های صادراتی زیرساختهای تجاری و پایانه‌های مرزی عدم حمایت مناسب صادرکنندگان از سوی بازار مالی محدودیتها و ممنوعیت‌های یک شبه به بهانه تنظیم بازار فروش ریالی کالاهای ایرانی به عراق و افغانستان وجود دارد و عدم تایید بانک مرکزی عدم توانایی دولت در ایجاد ثبات به‌ویژه در بازار ارز، عدم توانایی در دستیابی به استانداردها و گواهینامه‌های مورد نیاز این کشورها، نبود رایزن اقتصادی مطلع و آگاه به بازارهای این کشورها در دسترس نبودن مسیر‌های انتقال ارز گذاشته عدم تنوع در روشهای تامین مالی مواد اولیه برای کارخانجات طراحی نشدن صحیح زنجیره تولید، عدم بازنگری در قوانین و مقررات داخلی و پرهیز از ایجاد هر گونه بی‌ثباتی در اقتصاد و خود تحریمی‌ها شکاف و اختلاف میان دولت و مجلس ظرفیت صادراتی استفاده نشده ایران در کشورهای همسایه |
| تهدیدها |
لغو تحریم ها تعامل با همسایگان بویژه با کشور عربستان یکپارچگی در دیدگاههای حاکمیتی مدیریت کرونا مشارکت در سازمانهای منطقه ای برنامه ریزی برای تشکیل شورای جدید خلیج فارس با حضور ایران و عراق بازاریابی مطابق با الگوهای فرهنگی و مصرفی کشورهای هدف و شناسایی نیازهای آتی این کشورها ایجاد یا ارتقای ﺳﯿﺴﺘﻢهای مشترک مبادله‌های ماﻟﯽ و اﻋﺘﺒﺎری ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ در ﻗﺎﻟﺐ موافقتنامه های دو ﺟﺎﻧﺒﻪ و غیره |
استمرار تحریم ها تداوم بحران و ناامنی در منطقه و سیاسی‌شدن تجارت نگرش های متفاوت نسبت به تعاملات در منطقه بسته شدن مقطعی مرز های مشترک ایران با کشورهای همسایه به دلیل کرونا عدم کارایی ابزارهای تجاری نیز به دلیل تحریم معضل کرونا تغییرات قیمت کالاهای وارداتی |
پیشنهادها
- ارتقای سطح مبادلات تجاری با همسایگان مستلزم بهبود روابط سیاسی با آنها و کاستن از سطح تنش‌ها است. در این صورت مولفه‌های اقتصادی و سیاسی کارکردی دوسویه پیدا میکنند. بدین نحو که ارتقای سطح هر یک از آن دو (مولفه‌های سیاسی و اقتصادی) به تحکیم عامل دیگر منجر میشود. برای مثال امارات، کویت و عمان نیاز شدیدی به گاز دارند و آن را با قیمت بالا از آمریکا تهیه میکنند. برقراری ارتباط با این کشورها و هموارکردن بسترهای سیاسی و تجاری دوجانبه میتواند به نفع هر دو طرف تمام شود. ضمن اینکه ویژگیهای سرزمینی، این کشورها را به واردات تقریبا همه نوع کالائی از غذایی و کشاورزی تا صنعتی و خدماتی وابسته کرده است.
با توجه با تحریمها، راهکارهای جایگزینی را برای ادامه و تقویت مبادلات اقتصادی با همسایگان انجام دهند که تهاتر کالا، تقویت بازارچه‌های مرزی و تقویت تبادلات دوطرف با پول‌های ملی در کنار امضای قرارداد تجارت آزاد از جمله پیشنهادات هستند. البته متخصصان امر تشکیل میزهای کشوری و کالایی برای توسعه صادرات با کشورهای همسایه برای مثال همچون تعامل با ونزوئلا، تهاتر را میتوان در حوزه انرژی و نفت هم اجرایی ساخت. به گونه‌ای که کشورهای همسایه که به انرژی نیازمند هستند (همچون ترکیه، پاکستان و غیره) بهای انرژی دریافتی از ایران را با کالاهای مورد نیاز کشورمان و حتی طلا پرداخت کنند.
شناخت نیازمندهای هر یک از همسایگان در کنار درک توانایی‌های منطقهای کشورمان میتواند به مدیریت موفق تجارت با همسایگان کمک کند. به عنوان نمونه در حوزه روابط با کشورهای در سواحل شمالی دریا خزر همچون روسیه به دلیل ویژگیهای جغرافیایی و اقلیمی ایران و کشور هدف، تمرکز بر محور صادرات محصولات کشاورزی، مواد غذایی، میوه و لبنیات، خشکبار و گیاهان دارویی یا صنایع دستی میتواند مفید باشد.
کارشناسان امر در زمینه ظرفیتهای افزایش همکاری با ترکیه نیز بر محور انرژی به ویژه نفت و گاز و مشتقات آن تاکید دارند. همکاری در حوزه مواد اولیه، محصولات پالایشگاهی، آهن و فولاد و سنگ‌های معدنی میتواند به هر دو طرف کمک کند. تعامل با ترکیه به دلیل پیوند روابط اقتصادی این کشور با اروپا، دروازه بزرگی را برای شرکتهای ایرانی به سوی قاره سبز باز خواهد کرد. البته در اروپا موضوع فشارهای آمریکا با حساسیت بیشتری پیگیری میشود و دور زدن تحریمها به سادگی امکانپذیر نیست ولی میتوان با همکاری شرکتهای ترکیه‌ای بخشی از این مسیر را پیمود.
علاوه بر محورهای فوق بخشهای کشاورزی و مواد غذایی، دارویی، نساجی، توریسم و گردشگری درمانی هم میتواند زمینه مناسبی را برای افزایش درآمدهای ارزی کشور فراهم کند. هرچند صادرات محصولات صنعتی، پتروشیمی، فولادی، لوازم خانگی، خشکبار و صنایع دستی در کنار صنایع تبدیلی نیز میتواند سبد صادراتی ایران به بسیاری از همسایگان را پربارتر سازد.
ایجاد صندوق مالی برای رفع مشکل بازگشت ارز صادراتی به افغانستان
حل مسئله بازگشت ارز صادراتی در کشورهای مانند افغانستان به این دلیل که تجارت بازرگانان ایران با افغانستان از دیرباز به صورت ریالی بوده و همچنان نیز در مبادلات دو طرف از ارز مبدا استفاده میشود. در حال حاضر نزدیک به 1.5 میلیون شهروند افغانستان در بازار کار ایران مشغول به فعالیت هستند و حقوق و دستمزد خود را به ریال از کارفرمایان ایران در داخل دریافت میکنند و از طریق صرافی‌های داخلی دستمزد خود را به دلار تبدیل و برای خانواده‌های خود در افغانستان حواله میکنند. در این رابطه میتوان با ایجاد و تاسیس یک صندوق مشترک، دستمزد آنان را در داخل کشور به این صندوق واریز کرد و صندوق متناظر آن در افغانستان نیز محل ورود ارز حاصل از خرید کالا از ایران باشد و به این طریق، مسئله بازگشت ارز صادراتی به افغانستان را برطرف کرد. همچنین خط راه‌آهن باری خواف- هرات که به طور رسمی از سوی رؤسای جمهور دو کشور راه‌اندازی شده میتواند بخش عمده‌ای از مشکلات حمل‌و‌نقل کالا میان دو کشور را برطرف نماید. حل مشکل تامین قطار و ادامه مسیر ریلی تا هرات ضرورت دارد. همچنین، توسعه طرحهای کشت فراسرزمینی در افغانستان یکی دیگر از راهکارهای توسعه همکاریهای اقتصادی دو کشور است. شرکتها و کارآفرینان ایرانی میتوانند با خرید زمین در افغانستان، نسبت به تولید محصولات کشاورزی و دامپروری در این کشور اقدام کرده و محصولات تولیدی در این بخش را به ایران وارد کنند و در عین حال، به اشتغال‌آفرینی در این کشور نیز کمک خواهند کرد. ( سیدحسین سلیمی، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان در گفت‌و‌گو با روابط عمومی اتاق تهران) منبع : اتاق بازرگانی ، صنایع، معادن و کشاورزی تهران 1399/09/24
برای تقویت و توسعه نفوذ تجاری در بازار کشورهای همسایه لازم است مناسب ترین کالاها بر اساس پتانسیل کشورها اولویت بندی شود و با استفاده از دیپلماسی فعال اقتصادی، زمینه برای توسعه صادارت به این کشورها فراهم شود.
از دولت و بانک مرکزی انتظار میرود در ماههای پایانی سال از اعمال محدودیتهای جدید به‌ویژه در حوزه ارزی و پیمان‌سپاری ارزی پرهیز کند. سازوکارهای هدفمندی تهیه شود تا براساس آن بتوان از ظرفیتهای توافقنامه‌ها و پیمانهای تجاری منطقهای ضمن متنوع‌سازی مسیر نقل و انتقال پول، بیشترین بهره برد.
بازسازی جایگاه اتاق‌های بازرگانی مشترک
ضعف امکانات مرزی کشور با همسایگان تاکید و تصریح کرد و خواست تا اتاق‌های بازرگانی مشترک به وزارت خارجه در راستای کمک به رفع موانع اقتصادی با کشورهای همسایه
در شرایط جدید اقتصادی ترتیبی اتخاذ شود که برای صدور کالاهای با ارزش افزوده بیشتر، به شرایط بهتری فراهم شود.
در موضوع آب که امروز از مشکلات اساسی ایران است میتوان برخی از کشتها را فرامرزی و در کشورهای شمال ایران انجام داد که کشت دانههای روغنی و غلات از آن جمله است .این کشور فرامرزی میتواند امنیت غذایی ایران را حفظ کند.
از ظرفیت منابع کشورهای جنوب ایران میتوان برای معاوضه و انتقال انرژی استفاده کرد. به طور نمونه کشور قطر هیچ راه خشکی به کشورهای اروپایی ندارد از این رو اگر بتوان گاز قطر را از نقطه اصلی استخراج دریافت و از داخل ایران و ترکیه به اروپا منتقل کرد میزان درآمدی که برای ایران ایجاد می شود بسیار بیشتر از درآمد فروش گاز برای ایران است. این معاوضه انرژی برای قطر نیز مفید خواهد بود زیرا از حالت تک خریداری درخواهد آمد و راهی به بازار جهانی پیدا خواهد کرد.
استاد ارجمند: دکتر مصطفی کواکبیان/ استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
محمد ربیع زاده/ دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
تاریخ ارائه : 25 اردیبهشت 1400
منابع
الف ) مقالات
زرقانی ، سید هادی ، اخباری ، ملیحه، چاره ئی و محمودی ، نجمه ، 1398، تحلیل تنگاهای هیدروپلیتک ترکمنستان در رابطه با همسایگان ، مجله پژوهش های جغرافیای سیاسی ، سال چهارم، شماره دوم، پیاپی 14 صص 32-1
سمیعی نسب، مصطفی، 1393، دیپلماسی اقتصادی، راهبرد مقابله با تحریم های اقتصادی در منظومه اقتصادی مقاومتی ، فصلنامه علمی – پژوهشی امنیت
سعادت، رحمان، محسنی ، ناهید ، 1393، بررسی همگرایی اقتصادی میان ایران و کشورهای حوزه دریای خزر، ( کاربرد مدل جاذبه ) ، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی ، شماره 73، صص 53-29
قاسمی ، سامان؛ فرهادی سرتنگی ، داود، 1398، تدوین راهبردهای دیپلماسی اقتصادی در حوزه جذب سرمایه گذاری خارجی جمهوری اسلامی ، فصلنامه دفاع ، دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی- گروه منابع و اقتصاد دفاع ، سال چهارم ، شماره سیزدهم صص 158-131
همدانچی، رضا، 1398، ارزیابی موانع همگرایی روابط ایران و ترکیه در دوره حزب عدالت و توسعه، فصلنامه تحفیقات سیاسی بین المللی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره 41 صص 49-36
ب) نشریات:
دنیای اقتصاد،
ج) پایگاههای اینترتی
گمرک جمهوری اسلامی ایران https://irica.ir/
سازمان توسعه تجارت ایران https:// tpo.ir/countries
مرکز آمار ایران amar.org.ir
بانک اطلاعات اقتصادی ایران و روسیه http://www.irrutrade.ir
پایگاه اطلاع رسانی دیپلماسی اقتصاد economic.mfa.ir
جامعه اندیشکده ها https://iranthinktanks.com
اتاق بازرگانی ، صنایع، معادن و کشاورزی ایران iccima.ir
خبرگزاری جمهوری اسلامی irna.ir
خبرگزاری صدا وسیما iribnews.ir
خبرگزاری دانشجویان ایران " ایسنا" isna.ir
تجارت نیوز tejaratnews.com
مرکز پژوهشهای اتاق ایران research.chambertrust.ir
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران www.cbi.ir
چکیده انگلیسی
Abstract
Iran's economic relations with fifteen neighboring countries
Russia, Turkey, Pakistan, Afghanistan, Iraq, Turkmenistan, Azerbaijan, Armenia, Kazakhstan, Kuwait, Saudi Arabia, Qatar, Bahrain, UAE and Oman with an area of 25,737,387 square kilometers and a population of 628,110,845 people (about 8% of the population World) and GDP of $ 5.136 billion (about 6% of world GDP) by land and sea are neighbors of Iran.
Trade with these neighbors is a very good market for Iran's economic diplomacy, which in addition to exploiting this market, facilitates economic relations with other countries in the world. In this study, an attempt was made to answer the question of what is the share of Iranian trade in economic interactions with these 15 neighboring countries? Despite the dispersion and time delay of statistics and research limitations, statistics and information required from reputable sources are collected, classified and analyzed according to the table (strengths, weaknesses; opportunities and threats). Used in response to a research question.
The result of the study was that of the total international trade of 2274 billion dollars of neighboring countries, Iran has a share of less than two percent (36 billion dollars), of which 85 percent with the UAE (14.2 billion dollars), Iraq (7.5 billion dollars), Turkey ( $ 6.9 billion) and Afghanistan ($ 2.3 billion).
The largest share in Iran's exports to neighboring countries, Iraq, UAE, Turkey, Afghanistan (85% in total) and in imports to Iran, the highest share belongs to the UAE and Turkey with 87%. Financial and banking relations have reached the lowest level of cooperation due to the conditions of Iran's economic sanctions.
Keywords: Iran, economic relations, Iran's neighbors
[1] . استاد یار، دانشکده حقوق و علوم سیاسی ، دانشگاه علامه طباطبایی Mos.Kavakebian@iauctb.ac.ir
[2] . دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی m.rabi41@yahoo.com
[3] . SWOT
[4] . نفرین منابع Curse of resources یعنی اینکه رشد اقتصادی پایین تر کشورهایی با منابع طبیعی گسترده نسبت به سایر کشورها . ریچارد اوتی در سال 1993 این موضوع را توضیح داد.
[5] . financial Action Task Force on Money Laundering
[6] . سوئیفت : SWIFT جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication یک انجمن تعاونی غیرانتفاعی است که در ماه مه ۱۹۷۳ میلادی توسط ۲۳۹ بانک از پانزده کشور اروپایی و آمریکای شمالی راه‌اندازی گردید و هدف از آن جایگزینی روشهای ارتباطی غیر استاندارد کاغذی یا از طریق Telex در سطح بینالمللی با یک روش استاندارد شده جهانی بود. در حال حاضر بیش از ۹٬۷۰۰ بانک و مؤسسه مالی در ۲۰۹ کشور جهان عضو آن انجمن می‌باشند. لازم است ذکر شود که در سال ۲۰۱۸ به‌طور روزانه بیش از ۲۸ میلیون پیام از طریق سیستم سوئیفت در سطح جهان مبادله گردیده‌است.
کد مطلب: 158698
