باروریِ ابرها؛ از رویا تا واقعیت!

چندی پیش، مدیرِ کلِ تحقیقات و مطالعاتِ باروریِ ابرها، فرید گلکار، از آغازِ عملیاتِ باروریِ ابرها در کشور خبر داده و آن را به پس از امضای چند قرارداد میانِ وزارتِ نیرو با سازمانِ هوافضا و شرکتِ هواپیماییِ تهران موکول کرده بود. گلکار همچنین افزوده بود که اکنون با یک فروند هواپیمای سپاه کارِ بارورسازی را پیش خواهیم برد که اگر این امر به خوبی انجام شود دو فروندِ دیگر نیز برای پیشبردِ باروری ابرها اضافه خواهیم کرد.
به گزارشِ «مردم‌سالاری آنلاین»، برنامه‌ی بارورسازیِ ابرها یا ابرآمایی به پیش از انقلاب بازمی‌گردد. در سالهای ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ وزارتِ نیروی ایران با همکاریِ شرکتی کانادایی، با یک فروندِ هواپیما «یُدیدِ نقره» را با بهره از شماری ژنراتورهای زمینیِ تصعیدکننده‌ بر ابرهای حوزه‌ی آبریزِ سدهای کرج و جاجرود پاشیدند. پس از انقلاب، این برنامه در سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۴ از سر گرفته شد و به گونه‌ای پراکنده و با بهره از ژنراتورهای زمینیِ تصعیدکننده بر بلندیهای شیرکوهِ یزد انجام شد.
پس از این بود که در بهمن‌ماه ۱۳۷۵، وزیرِ نیرو دستورِ راه‌اندازیِ مرکزِ ملیِ تحقیقات و مطالعاتِ باروریِ ابرها در یزد را داد، و برپایه‌ی این دستور این مرکزِ باروریِ ابرها یکسالِ بعد، در سالِ ۱۳۷۶، آغاز به کار کرد. این مرکز، در سالِ ۱۳۷۷، برای دستیابی به فناوریِ بارورسازیِ ابرها، همکاری‌‌‌ای نزدیک با رصدخانه‌ی آب و هواشناسیِ روسیه در چارچوبِ یک برنامه‌ی پنج ساله را آغازید. این برنامه‌ دربردارنده‌ی اجرای برنامه‌ی باروریِ ابرها، تجهیزِ مرکز به امکانات و ابزارهای لازم و آموزشِ کارکنانِ ایرانی بود. در این راستا دو فروند هواپیمای روسیِ آنتونوفِ ۲۶ به ابزارهای شلیکِ یدیدِ نقره و تزریقِ نیتروژنِ مایع مجهز و همچنین سه دستگاهِ رادارِ هواشناسی نصب و راه‌اندازی شدند، و کارکنانِ ایرانی نیز در زمینه‌ی عملیاتِ پروازی، رادار و تجهیزات و مطالعات و ارزیابی آموزش دیدند. با پایان‌گرفتنِ این برنامه‌ی پنج ساله‌ی باروریِ ابرها که به انتقالِ فناوریِ روسیِ ابرآمایی و آموزشِ کارشناسانِ ایرانی انجام گرفت، نخستین برنامه‌ی باروری را کارشناسانِ ایرانی در استانِ گیلان، در تابستانِ ۱۳۸۷، انجام دادند. این مرکز، از آن زمان تا به امروز، در این ۱۰ سال چندین برنامه در استانهای گوناگونِ کشور به انجام رسانده که از هیچ یک گزارشی دقیق در دست نیست. با همه‌ی این، پژوهشهای دگر نشان می‌دهد که میزانِ موفقیت در شیوه‌هایی از این دست بیش از ۱۳ درصد نیست. افزون بر این، پاششِ یدید نقره از منظرِ اقتصادی چندان مقرون به صرفه نیست.
کارشناسانِ مستقل نیز بر این باورند که در بارندگی چهار چیز بایسته است: نخست اینکه، بخار در جو بدان اندازه باشد که به اشباع برسد. دوم اینکه، برای شکل‌گیریِ قطره به هسته‌ی تراکم نیاز هست. سوم اینکه، جو باید در شرایطی ناپایدار باشد تا قطره‌ها شکل گیرند و رشد یابند و آن‌چنان بزرگ شوند که بر نیروی اصطکاکِ هوا و نیروی شناوری چیرگی یابند و به صورتِ باران فروبارند. چهارم و واپسین اینکه، باید لایه‌ی هوایی که زیرِ ابر جریان دارد دمایی پایین داشته باشد تا امکانِ تبخیرِ میان‌راهی وجود نداشته باشد و قطره‌های باران به زمین برسند.
در باروریِ ابرها، آنچه قرار است که انجام شود تنها پاشیدنِ هسته‌ی تراکم به درونِ ابرها است. در چنین شرایطی باید سه پیش‌بایستِ دیگر که در بالا گفته شد فراهم باشد تا بارندگی رخ دهد و زمین از باران سیراب شود، ولی اگر یکی از سه پیش‌بایستِ گفته‌ شده وجود نداشته باشد پاشیدنِ هسته‌ی تراکم به درونِ ابرها هیچ سودی در بر نخواهد داشت.
گفتنی است که هسته‌های تراکم همان گرد و غبار و کانیهای پراکنده در جوند، و از آنجا که این گرد و غبار به وفور در هوای کشور ما پراکنده است، پس روشن است که باران نباریدن در ایران به علتِ نبودِ هسته‌های تراکم در داخلِ ابرها نیست که با بارورسازیِ آنها به این شیوه امید بارش داشته باشیم.
در هفتاد و اند سالی که از پژوهش در زمینه‌ی باروریِ ابرها در جهان می‌گذرد، کشورهایی بسیار کوشیده‌اند که با بهره از این روش میزانِ بارشِ باران را بالا برند و بر دشواریها و تنگناهای کم‌آبی غلبه کنند. در این زمینه‌ مقاله‌هایی بسیار نیز در نشریه‌های علمیِ جهان چاپ شده است، و در میان آنها حتی یک مقاله نیز یافت نمی‌شود که بگوید از راهِ بارورسازیِ ابرها توانسته‌اند بر مشکلِ کم‌آبی، حتی در یک اقلیمِ کوچک، غلبه کنند. در بسیاری از مقاله‌ها، به ویژه آن دسته از مقاله‌ها که در سالهای اخیر منتشر شده‌اند، به این راهِ حل رسیده‌اند که به جای سرمایه‌گذاری در زمینه‌ی بارورسازیِ ابرها به مدیریتِ منابعِ آب روی آورند.
کنون بر پایه‌ی آنچه که رفت، برنامه‌ی باروریِ ابرها در ایران برنامه‌ای است که پشتوانه‌ی جدیِ دانشی ندارد و کاری ناسودمند و بیهوده می‌نماید، چه اگر غیر از این می‌بود کشورهای پیشرو در دانشِ بهره‌وری از آب تا کنون از آن نتیجه گرفته بودند.