قره‌باغ و چند سناريو

گروه ديپلماسي- سميرا عبدالملکي: مساله قره باغ به سرخط رسانه‌هاي منطقه بازگشته‌است. برخي منابع گفته‌اند که باکو احتمالا آماده تهاجم عليه آخرين قطعه باقي مانده و کريدور لاچين مي‌شود. مناقشه ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان، نزاعي تازه در عرصه روابط بين‌الملل محسوب نمي‌شود و اين دو کشور از زمان فروپاشي شوروي سابق برسر کنترل مناطقي از قره‌باغ درگير هستند. باکو، منطقه خودمختار قره‌باغ را جزئي از خاک خود مي‌داند، منطقه‌اي که وجود 120 هزار شهروند ارمني‌تبار، ارمنستان را هم صاحب نفوذ مي‌کند. اين نزاع سال‌هاي متمادي به درگيري ميان دو سرزمين منجر شده است.
به گزارش مردم سالاری آنلاین ،منطقه قره‌باغ دو جنگ بزرگ به خود ديده است، پاييز 2020 را مي‌توان تاريخ تازه‌ترين و البته جدي‌ترين دوره نزاع ميان دو کشور دانست که طي 44 روز آتش سنگين تبادل شده ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان، باکو توانست بخش‌هايي از منطقه قره‌باغ به همراه 7 منطقه آن، تحت تصرف خود درآورد. پس از آن و به ترتيب در تابستان سال‌هاي 1400 و 1401، منطقه شاهد درگيري‌هاي کوتاه‌مدت در مرز دو کشور بود. مرزهايي که 2 هزار نيروي صلح‌بان روس پس از جنگ 2020، حراست از صلح و آتش‌بس در آن منطقه پرتنش را برعهده گرفتند. حکايت قره‌باغ وقتي از جانب باکو روايت مي‌شود، حکايت فرزندي‌ست که از مادر خود جدا افتاده و زماني که از سمت ايروان روايت شود، حکايت سرزميني با ساکنان اغلب ارمني است که امروز انتخاب يکي از آنها از سوي پارلمان اين منطقه با مخالفت و اعتراض صريح باکو و ديگر بازيگران موثر در رويدادها همراه بوده است.
سفر ويژه سردار باقري
 در اين بين خبر از سفر قريب الوقوع سردار سرلشکر باقري رييس ستادکل نيروهاي مسلح به آذربايجان براي کاهش تنش‌ها حکايت دارد. سردار «محمد باقري» 31 شهريور سال گذشته درباره درگيريهاي کشورهاي ارمنستان و جمهوري آذربايجان گفته بود «ما همانگونه که بارها اعلام کرده‌ايم تغييرات در مرزهاي کشورهاي منطقه را تحمل نخواهيم کرد و به کشورهاي آذربايجان و ارمنستان توصيه داريم مشکلات خود را از طريق گفت وگو حل کنند و تغيير مرزها با جنگ را بر نميتابيم و ساکت نمينشينيم.» در همين چارچوب، سايت خبري تحليلي «گزارش جنگ قفقاز» در شبکه اجتماعي ايکس مدعي شده که ايران از طريق تماس‌هاي ديپلماتيک و جلسات مختلف به آذربايجان براي خويشتنداري در صورت حمله به منطقه سيونيک ارمنستان هشدار داده است.
«الهام علي اف» که براي تجهيز ارتش کشورش به ترکيه و اسراييل متکي است، در طي چند ماه گذشته اقدام به خريد گسترده سلاح از اين کشورها کرده تا بتواند در برابر سناريوهاي احتمالي جنگ در قفقاز مقاوم باشد.
اين اکانت خبري در ادامه همچنين افزوده است: آذربايجان با اسرائيل و ترکيه اقداماتي را براي ايجاد طرح «B» در صورت مداخله نظامي تهران عليه باکو انجام داده است.
بهانه‌تراشي باکو و تحرکات نظامي
جمهوري آذربايجان از حدود 8 ماه پيش به بهانه انجام نشدن توافقات ذکر شده در معاهده صلح درخصوص ايجاد دسترسي زميني به منطقه نخجوان (کريدور زنگه زور) اقدام به قطع مسير ارتباطي گذرگاه لاچين کرده است؛ حدود 120 هزار سکنه ارمني منطقه قره باغ به ويژه در پايتخت اين منطقه خودمختار يعني اسپاناکرت (خان کندي) کمک‌هاي آذربايجان را رد کرده اند و در آستانه فاجعه انساني به دليل قطع تدارکات قرار گرفته اند.
در روزهاي گذشته درگيري‌هاي پراکنده اي ميان ارمنستان و جمهوري آذربايجان در اطراف لاچين و ساير مرزهاي دو کشور رقم خورده است؛ وزارت دفاع جمهوري آذربايجان مدعي است با استفاده از پهپادهاي رزمي بيرقدار يک پست هدايت پهپادهاي ارمني را منهدم کرده است.
با توجه به اينکه نقطه قوت اصلي ارتش باکو نسبت به رقيب خود استفاده گسترده از پهپادهاي رزمي و انتحاري ساخت کشور ترکيه است، ارتش ارمنستان با سامانه‌هاي اخلالگر خود اقدام به ايجاد اختلال در عملکرد سامانه‌هاي GPS در منطقه تماس کرده است.
ارتش ارمنستان از زمان جنگ 3 سال قبل تا کنون در تلاش براي بهبود وضعيت پدافندي خود و مهار ناوگان پهپادي جمهوري آذربايجان داشته است.
همچنين رصد هواپيماهاي باري از مقصد مناطق اشغالي نيز حکايت از جابجايي تسليحات به نقاط مختلف جمهوري آذربايجان دارد. در عرض 3 هفته، 4 پرواز ترابري توسط ايليوشين TD76IL خطوط هوايي راه ابريشم با رجيستري 40K-AZ4 جمهوري آذربايجان به مقصد رژيم صهيونيستي صورت گرفته، خطوط هوايي راه ابريشم در زمان جنگ دوم قره‌باغ نيز اصليترين خط لجستيک هوايي باکو جهت تأمين تسليحات از اسرائيل بود. دو پرواز در روزهاي 15 و 29 ماه آگوست و دو پرواز ديگر در روزهاي 1 و 2 ماه سپتامبر(چند روز پيش و همزمان با آغاز تحرکات ارتش باکو) صورت گرفته است، مقصد هر 4 پرواز پايگاه هوايي عوودا رژيم صهيونيستي در 60 کيلومتري شهر ايلات بوده است. نکته قابل تامل، افزايش توان رزمي باکو، هم در سرزمين اصلي و هم در نخجوان است. نيروهاي نظامي باکو از سمت شرق در زنگيلان مواضع خود را مستحکم کرده اند و از سمت غرب در نخجوان دست به تحرکات زيادي زده اند. اين آرايش نيرو نشان مي‌دهد که احتمال حمله به جنوب ارمنستان از دو سوي شرقي و غربي کاملا وجود دارد. در عين حال نيروهاي نظامي آذربايجان در گنجه نيز به شدت تقويت شده اند که خود مي‌تواند زمينه براي حمله احتمالي به ايروان را فراهم کند.
براساس نظر کارشناسان نظامي، باکو از فشارهاي سياسي و نظامي مي‌خواهد که از طريق تحرکات نظامي، ايروان را ناگزير به پذيرش شرايط خود کند يا اينکه اگر نتوانست به منظور تصرف کامل قره‌باغ، به اين منطقه لشگرکشي کند و اين کار با هدف ايجاد کريدور زنگزور با اشغال جنوب ارمنستان است.
با توجه به اينکه باکو از حيث نظامي در موقعيت برتري قرار دارد و همچنين از حمايت بازيگران مختلف در منطقه و غرب نظير ترکيه، اسرائيل، انگليس، ناتو و لابي‌هاي يهود برخوردار است، اگر واکنش جدي از سوي ايران يا روسيه صورت نگيرد، به احتمال زياد به يک يا هر سه هدف خود دست مي‌يابد. البته اين گزينه نيز با احتمال قوي مواجه است که پاشينيان با بهانه جلوگيري از وقوع جنگ، امتيازات خواسته شده باکو را اعطا کند. اين امر بخصوص درباره منطقه قره‌باغ با احتمال بيشتري مواجه است. به نظر مي‌رسد سفر اخير‌هاکان فيدان به تهران که با هدف ارزيابي آخرين مواضع تهران در خصوص مسائل منطقه اي به خصوص قفقاز صورت گرفت، حائز اهميت بود. اگر چه ايران به صراحت در عرصه سياسي از خطوط قرمز طراحي شده توسط رهبر معظم انقلاب در مورد تغييرناپذيري مرزهاي زئوپليتيکي منطقه سخن گفت اما ظاهرا بايد پيامي جدي تر در عرصه نظامي به باکو، آنکارا و تل آويو ارسال شود. به خصوص که در پشت پرده، همچنان رد پاي پنهان ناتو با هدايتگري انگليس کاملا مشهود است.
چند سناريو
با اين اوصاف، به نظر ميرسد که تنها مخالف جدي احداث کريدور زنگزور، ايران است. برخي از کارشناسان معتقدند که سياست ايران، مماشات با الهام علي اف رييس جمهوري باکو به اميد کاهش تنش‌ها و البته کمرنگ‌تر شدن روابطش با اسراييل است. گذشت زمان اما نشان داده که اين تساهل، به افزايش روزافزون روابط  باکو و رژيم صهيونيستي انجاميده است. باکو، حدود 40 درصد از نفت اين رژيم را تامين کرده و ميزان تبادلات و شراکت نظامي نيز بين اين دو کشور، روبه افزايش است. 
«آرش رئيسينژاد» کارشناس مسايل قفقاز در توييتر خود در اين مورد مي‌نويسد: «‌ايران ضمن تاکيد بر حق حاکميت باکو بر قره‌باغ، بايد محور پارس‌آباد- اردبيل- تبريز- ماکو را جايگزين زنگزور مطرح کند که نيازمند ايجاد راه‌آهن پارس‌آباد - ميانه و بازرگان - ايغدير و تبديل اردبيل به بندر خشک است. همچنين ايران بايد راه‌اندازي جاده ترانزيتي و خطوط انرژي تبريز- ايروان با گذر از عمق سيونيک را دنبال کند. چرا که امروزه، جاده و خط لوله همچون دژ دفاعي وراي مرزها عمل ميکند.»
 اين کارشناس معتقد است که راه‌اندازي کريدور زنگزور در کنار از دست رفتن جزاير 3 گانه ايران ضرباتي است که در آينده نزديک، تماميت ارضي ايران را بر هم خواهد زد.
سناريوي دوم اما، سناريوي جنگ است. آن طور که از شرايط منطقه پيداست و آن طور که از حاميان تندرو باکو، از اسراييل تا ترکيه بر ميآيد و باتوجه به افزايش قدرت نظامي باکو با حمايت اسراييل در سال‌هاي اخير، جنگ سوم قره‌باغ، نسبت به جنگ پيشين خونين‌تر و پرتلفات‌تر خواهد بود. از اين جهت، پيامدهاي جنگ احتمالي نيز ميتواند براي ايران، پررنگ‌تر باشد. برخي کارشناسان معتقدند که اگر دولت باکو با پشتيباني ناتو، قصد عبور از خطوط قرمز حاکميت ايران مبني بر عدم تغيير مرزها و تغييرات ژئوپليتيکي را داشته باشد، به احتمال زياد با واکنش چند بعدي ايران مواجه خواهد شد. در اين صورت، بايد صبر کرد و ديد که پاسخ ايران به چنين اقدامي چه خواهد بود؟ بدون شک، يکي از اين واکنش‌ها ميتواند واکنش نظامي باشد. حال درباره چگونگي واکنش نظامي ايران چهار احتمال بيشتر رخ مي‌نمايد؛ اول اينکه ايران بصورت مستقيم وارد جنگ شده و از ارمنستان در برابر آذربايجان دفاع کند که اين موضوع برخلاف سياست‌هاي داخلي است و اسراييل از حاميان اصلي آن است تا ايران را وارد بحران ديگري کرده و از موضوعات داخلي منحرف کند. ديگري حمايت موشکي و پهپادي ايران از ارمنستان است. البته اين موضوع نيز گزينه نامحتمل تري خواهد بود و سياست‌هاي دفاعي ايران با اين موضوع منافات دارد چون ترکيه نيز در اين زمينه وارد خواهد شد و چون اين کشور در زمينه هواپيماهاي بدون سرنشين پيشرفت زيادي داشته، شايد به تقابل نظامي و جنگ پهپادي ميان دو کشور منجر شود و اسراييل نيز با استقرار سامانه ضد موشک پيکان در اين کشور به گسترش نفوذ در اين کشور بپردازد.در عين حال ايران خواهان تنش در سياست خارجي خود با دولت اسلامگراي اردوغان نيست.
گزينه ديگر حمايت مستشاري ايران از ايروان است تا حداقل نيروهاي نظامي آذربايجان را از پيشروي نظامي در مرزها جلوگيري کند که اين موضوع بسيار محتمل تر است.
و درنهايت تنها حضور نيروهاي نظامي در مرزهاي ايران براي عدم کشيدن جنگ به داخل کشور مي‌تواند گزينه نهايي باشد که با سياست‌هاي اعلام شده نظام و رهبرمعظم انقلاب کاملا در تناقض است.
رجز خواني الهام
الهام علياف پس از برگزاري رزمايش «اقتدار 1401» توسط نيروهاي سپاه پاسدارن در حاشيه رود ارس و در نزديکي مرز آذربايجان، به طور ضمني ايران و ارمنستان را به جنگ تهديد کرد. الهام علياف، رئيس‌جمهوري آذربايجان، در آبان ماه امسال با عباراتي تحريک برانگيز، به طور ضمني ايران و ارمنستان را به جنگ تهديد کرد. وي که در مراسمي به مناسبت سالروز پيروزي در شوشي در جمع نظاميان اين کشور گفت: ما در حال تقويت ارتش خود هستيم و به آن ادامه خواهيم داد. ارمنستان بايد اين را درک کند که اين اصرار برخي از حاميان ارمنستان نيست که ما را در چارچوب صلح فعلي نگه مي‌دارد، بلکه اين سياست خود ماست. ما از کسي نمي‌ترسيم. اگر از کسي مي‌ترسيديم، هرگز جنگ دوم قره‌باغ را شروع نمي‌کرديم.
الهام علي اف در ادامه به جمهوري اسلامي اشاره دارد، گفت: آن‌ها (ارمنيها) بايد اين را درک کنند تا قرباني محافلي نشوند که در خارج از کشور نشسته‌اند و ميخواهند براي بار دوم با اين منطقه به عنوان يک زمين بازي رفتار کنند. حرف اصلي را ما در اينجا ميزنيم. ما اين‌جا قدرت اصلي را داريم. ارتش ما قهرماني، حرفه‌ايگري و فداکاري نشان داده است. اگر لازم باشد دوباره نشان ميدهيم، به خواسته خود ميرسيم، همه اين را ميدانند و کساني که در مرز ما براي حمايت از ارمنستان رزمايش نظامي برگزار ميکنند نيز بايد اين را بدانند. هيچ کس نميتواند ما را بترساند. اگر ارمنستان بخواهد يک سياست همسايگي خوب در پيش بگيرد، ابتدا بايد تمام مفاد بيانيه 10 نوامبر 2020 را رعايت کند. بايد در مذاکرات صلح با آذربايجان صادقانه عمل کند. نبايد زمان را تصنعي به تأخير انداخت، نبايد منتظر معجزه بود که يکي بيايد و به جاي او بجنگد. هيچ کس به جاي آنها نميآيد و نميجنگد، اما اگر کسي هم بيايد و بجنگد، ارتش آذربايجان با آن‌ها مقابله خواهد کرد. در پاسخ به اظهارات علي اف در خصوص حمايت ايران از ارمنستان، ناصر کنعاني سخنگوي وزارت امور خارجه با اشاره به سياست اصولي جمهوري اسلامي در قبال مناقشه طولاني دو همسايه شمالي در منطقه قره باغ بيان کرد: ايران همواره بر حفظ تماميت ارضي و حل و فصل مسالمت آميز اختلافات بين ارمنستان و آذربايجان، با رعايت حق و در چارچوب حقوق بين‌الملل تاکيد کرده و از اين رو اشغال سرزمين‌هاي آذربايجان را محکوم مي‌کند و از آزادسازي آن در بالاترين سطوح حمايت کرده است.  تمامي کشورهاي همسايه ايران مي‌دانند که از نظر توان دفاعي جمهوري اسلامي در بالاترين حد خود است به شکلي که حتي بعد از شهادت سردار سليماني، ايران تنها کشوري است که با حمله مستقيم موشکي به يک پايگاه نظامي امريکايي بعد از جنگ جهاني دوم اين کشور را به چالش کشيد و ترسي از جنگ با مجهزترين ارتش نظامي جهان را ندارد. بايد منتظر بود و ديد که سفر بالاترين مقام نظامي ايران به آذربايجان که هم اکنون نيز هياتي نظامي از جمهوري اسلامي در آنجا حضور دارد چه نتايجي را در برخواهد داشت و بعد از بازگشت وي به ايران چه سياستي را پيش روي مسئولان نظام و شوراي عالي امنيت ملي قرار مي‌دهد.