تحریم و سوءمدیریت، سدی در مقابل توسعه

 

این روزها که مشکلات اقتصادی مردم توسط کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، نکته مهم این است که دلیل بخش بزرگی از مشکلات اقتصادی امروز کشور تحریم‌ها هستند که می توان آثار آن را در زندگی مردم دید؛ هر چند که در کنار آن باید به مدیریت بیمار اقتصاد هم اشاره داشت که در طول 40 سال گذشته موفق عمل نکرده است. 

به گزارش مردم سالاری آنلاین، عمده تحریم‌ها علیه ایران پس از انقلاب ۵۷ شکل گرفت و حتی در دهه 60، درست زمانیکه ایران درگیر یک جنگ تمام‌عیار با رژیم بعث عراق بود، کشورهای غربی به سرکردگی ایالات متحده، با هدف تضعیف جمهوری اسلامی، تحریم های متنوع و مستمری علیه این نظام تازه تاسیس اعمال کردند. 

عمده تحریم‌ها علیه ایران در دهه شصت خورشیدی، اقتصادی بود و با رویکردی هدفمند سعی در فلج‌سازی راهبردی اقتصاد ملی ایران داشت. این تحریم‌ها البته جنبه نظامی نیز داشت و پس از چند سال، در پی چالش بر سر برنامه هسته‌ای ایران شدت بیشتری گرفت. 

تحریم‌های ایران را می‌توان به چند دسته کلی تقسیم‌بندی کرد که شامل تحریم‌های چندجانبه مانند تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، تحریم‌های اتحادیه اروپا، و تحریم‌های تک‌جانبه از سوی کشورهای مختلف مانند ایالات متحده و کنگره آمریکا است.

این تحریم‌ها، مستقیما بر ذخایر ارزی ایران نیز اثر می‌گذارند. در فروردین ۱۴۰۰، مایک پومپئو، وزیر خارجه پیشین آمریکا اعلام کرد که از هنگام بیرون آمدن از برجام و در نتیجه کارزار فشار حداکثری بیش از ۹۶ درصد ذخایر ارزی ایران، از بین رفته‌است. صندوق بین‌المللی پول در گزارشی اعلام کرد که ذخایر ارزی در دسترس ایران از ۱۲۲٫۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ به ۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسید.

اما همه ماجرا این نیست؛ از زمانیکه ایران مورد تحریم قرار گرفت دولت‌ها برای دور زدن تحریم‌ها تلاش کردند که همین موضوع هم میلیاردها دلار بر کشور هزینه تحمیل کرده است! به گونه‌ای که عباس آخوندی، وزیر سابق راه و شهرسازی در ششم اردیبهشت و در گفتگویی با ایرنا گفته دور زدن تحریم‌ها طی ۱۶ سال اخیر، بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار هزینه به اقتصاد ایران تحمیل کرده و این کار باعث شکل گرفتن فساد بزرگی ‌شده که «ذی‌نفعان جدی» دارد. 

به گفته او «این ذی‌نفعان با شعارهای مختلف به دنبال حفظ شرایط موجود هستند. فساد به‌شدت گسترش‌یافته و بر اقتصاد ایران سایه افکنده است.» درهمین‌حال اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور نیز گفته تحریم‌های آمریکا علیه ایران که از سال ۹۷ آغاز شد، تا پایان سال ۹۹، حدود ۱۰۰ میلیارد دلار به ایران خسارت وارده کرده است. این درحالی است که بسیاری در داخل کشور مخالف مذاکرات برجام و رسیدن به راهی برای کاهش تحریم‌ها هستند تا بتوانند منافع خود را حفظ کنند! 

 

از سال 2006 به بعد و بویژه از 2010 تا 2013، تحریم های گسترده ای در موضوع هسته ای علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال شد که وضعیت کشور را در حوزه ها و بخش های مختلف تحت تاثیر قرار داد. 

وقتی اقتصاد جامعه با محدودیت و فشار تحریم مواجه می‌شود همه دیگر بخش‌های آن جامعه مانند حوزه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره نیز درگیر مسائل و مشکلات می شوند. قبل از توافق هسته‌ای تحریم علیه ایران گسترش یافته و بخش‌های مختلف اقتصادی در مسیر بسیار نامناسب قرار گرفته بود و در نتیجه زندگی مردم از این وضعیت متاثر شد. کشور در انزوای شدید بود و سیاست خارجی کاملاً کارایی خود را از دست داد و در تامین منافع ملی با مشکل جدی مواجه شد. به هر حال محدودیت ها و فشارها باعث شد آنهایی که تحریم‌ها و قطعنامه‌ها را کاغذپاره و فرصتی برای پیشرفت کشور می‌خواندند هم به صراحت از تاثیرگذاری فشارهای دشمن سخن بگویند.

هدف تحریم افزایش هزینه‌های حکومت و کاهش منفعت ها است؛ تحریم‌ از منظر تحریم کنندگان، می‌تواند به دو طریق موثر باشد اول ایجاد نیاز به پاسخ فوری در دولت و تغییر در تحلیل‌های هزینه فایده آن و دوم تحمیل فشار بر مردم به طوری که منجر به قیام آنان علیه حکومت و اجبار به حکومت به تغییر مسیر خود شود. در مجموع تحریم‌ها که بسیاری از فعالیت‌ها و بخش‌های اقتصادی ایران از صادرات نفت گرفته تا بیمه نفتکش ها و کشتیرانی ها و ارتباط پولی مالی بین المللی و صنعت خودروسازی و صنعت پتروشیمی و تجارت خارجی و غیره را هدف قرار داد.

به واسطه این اقدامات تقریبا تمامی بخش هایی هم که تحت تحریم نبود تحت تاثیر تحریم‌ها واقع شده و در عمل همه اقتصاد ایران تحریم شده و این هزینه های گزافی را ایجاد برای کشور ایجاد کرد. گفته می‌شود اگر نرخ رشد ایران به قبل از سال ۲۰۱۲ برگردد تا ده سال زمان می‌برد تا تولید ناخالص داخلی کشور به حدی برسد که در سال ۲۰۱۴ بدون تحریم می توانست برسد.

به عنوان مثال تحریم صنعت و صادرات نفت به همراه بیمه نفتکش‌ها باعث کاهش چشمگیر درآمد نفت ایران شد. بر اساس آمار اوپک در سال ۲۰۱۱ درآمد نفت ایران بیش از ۱۱۴ میلیارد دلار بود که این میزان در سال ۲۰۱۲ به ۱۰۱ و در سال۲۰۱۳ به ۶۱ میلیارد دلار تنزل پیدا کرده است. تحریم بانک مرکزی به عنوان قلب سیستم مالی ایران شدت فشار ناشی از این تحریم را چندین برابر کرد و باعث شد ارزش ریال بیش از ۵۰ درصد تنزل پیدا کند.

 

البته در کنار همه مشکلاتی که تحریم برای کشور ایجاد کرده باید به این نکته بسیار مهم هم توجه داشت که مدیریت کشور در طول چهار دهه گذشته اقدام مثبتی برای کاهش وابستگی و توسعه داخلی نکرده است. ایران کشوری است که 17 درصد منابع جهان را در اختیار دارد و بهترین راه ترانزیت شرق به غرب و برعکس و بیش از دو هزار کیلومتر سواحل دریایی را در اختیار دارد ولی بهره‌ای از این وضعیت نبرده است.

در طول سال‌هایی که دولت‌ها به فکر تامین نیازمندی‌های کشور از طریق سپردن امتیاز واردات به یقه سفیدها بودند؛ کشورهای همسایه ایران از جمله ترکیه و امارات و آذربایجان و حتی روسیه و چین که شرکای تجاری و سیاسی ایران محسوب می‌شوند در حال توسعه نفوذ اقتصادی خود در منطقه بودند و همین غفلت از توسعه صادرات به واسطه تقویت بخش مولد در کشور باعث شده تا ایران بسیاری از بازارهای خود را از سایر کشورها از دست بدهد و به واردکننده بدل شود!

این اتفاقات نمی‌توانست رخ بدهد مگر اینکه کشور وابسته به واردات شود و بخش مولد که نیروی محرکه اقتصاد است از بین برود. امروز هیچ بخشی از تولید نیست که با مشکل جدی مواجه نباشد. یکی کمبود مواد اولیه دارد، یکی با مشکل نقدینگی مواجه است و دیگری با موانع مدیریتی درگیر است.

در کنار این موضوع حضور گروه‌های ضد توسعه و وابسته به واردات که منافع زیادی را در سایه ادامه تحریم‌ها دارند نیز بحران را جدی‌تر کرده چراکه اینها با هر اقدامی ‌برای توافق با جهان و برداشته شدن تحریم‌ها مخالفند.

تحریم برای مدیران، به بهانه ای برای توجیه همه کم و کاستی‌ها بدل شده و هیچکس در دولت برای بهبود بخش مولد و گذشتن از تحریم به واسطه تکیه بر توان داخلی اشاره ندارد؛ تحریم بی‌اثر نبوده ولی خودتحریمی ‌داخلی هم ضربات سنگینی را به پیکره اقتصاد بیمار کشور وارد کرده است. 

هرچند کسی نمی تواند منکر اثر تحریمها بر شرایط فعلی اقتصاد کشور شود اما سوال مهم این است که برای استفاده از ظرفیت داخل چه اقداماتی انجام شده که اکنون همه مشکلات را نشات گرفته از جنگ اقتصادی می‌دانیم؟ 

کارشناسان اقتصادی معتقدند که اگر حتی 10 درصد ظرفیت‌های کشور به طور کامل و دقیق توسعه قمی یافت امروز وضعیت این نبود؛ کشورهای زیادی تحت تحریم آمریکا یا اروپا یا سازمان ملل هستند، اما هیچکدام مانند ایران با مشکلات عدیده‌ای مواجه نشده اند مگر اینکه خود دولت‌ها در رهایی از این وضعیت کوتاهی کرده باشند.
گزارش: محمد سیاح