از جهش صادرات غیرنفتی تا جهش نرخ ارز+ اینفوگرافی

صادرات غیرنفتی کشور، نسبت به چند دهه پیش رشد خیره‌کننده‌ای را تجربه کرده است. ارزش صادرات غیرنفتی در سال ۹۷، بیش از ۷۲ برابر سال ۵۷ بوده است؛ با این حال، افزایش درآمدهای ارزی کشور از این محل، کمکی به ایجاد ثبات در بازار ارز نکرده است و هرچند سال یکبار، نرخ ارز با جهش‌های خیره‌کننده‌ای مواجه شده است. روند صادرات غیرنفتی و نرخ ارز در دهه‌های گذشته چگونه بوده است؟ چرا رشد صادرات غیرنفتی، کمکی به مهار نرخ ارز نکرده است؟
به گزارش مردم سالاری آنلاین، پیش از انقلاب صادرات غیرنفتی ایران بسیار اندک بوده و در سال‌های پس از انقلاب، خصوصاً سال‌های پس از جنگ تحمیلی، شاهد جهش قابل توجهی در صادرات غیرنفتی بوده‌ایم.
بنا به آمارهای بانک مرکزی، میزان صادرات غیرنفتی کشور در سال ۵۷ تنها ۵۴۳ میلیون دلار بوده است. آمارهای گمرک نشان می‌دهد که ارزش صادرات غیرنفتی کشور در پنج‌ماه نخست امسال، ۱۷.۸ میلیارد دلار بوده و همین رقم به تنهایی نشان می‌دهد که در دهه‌های گذشته، صادرات غیرنفتی کشور متحول شده است.
در سال ۹۷، ارزش صادرات غیرنفتی کشور ۳۹.۴ میلیارد دلار بوده است و در واقع در عرض چهار دهه، صادرات غیرنفتی کشور ۷۲ برابر شده است. روند شتابان افزایش صادرات غیرنفتی، از سال‌های پس از پایان جنگ هشت ساله آغاز شده است. صادرات غیرنفتی که در سال ۱۳۶۵، ۹۱۶ میلیون دلار بوده در سال ۱۳۷۰ به ۲.۶ میلیارد دلار رسیده است.
در دهه ۸۰ و عمدتاً از طریق افزایش تولید محصولات پتروشیمی و مواد معدنی، صادرات غیرنفتی ایران رشد بیشتری را تجربه کرده است؛ ارزش صادرات غیرنفتی که در سال ۱۳۸۰، ۴.۶ میلیارد دلار بوده در آغاز به ۳۳.۲ میلیارد دلار و در سال ۱۳۹۳ به نقطه اوج آن، یعنی ۴۰.۲ میلیارد دلار، رسیده است.
بعد از سال ۱۳۹۳، ایران شاهد رشد ارزش صادرات غیرنفتی خود نبوده است که عمده آن به کاهش قیمت کالا در بازارهای جهانی برمی‌گردد. بعد از سال ۹۳، قیمت کالاها، مواد معدنی و فلزات، نسبت به اوج تاریخی آن کاهش یافت که این امر کاهش ارزش صادرات غیرنفتی ایران را درپی داشت. با این حال، در کل می‌توان گفت که صادرات غیرنفتی کشور در دهه‌های اخیر، رشد قابل توجهی را تجربه کرده است.
 
نرخ ارز بی‌توجه به جهش صادرات غیرنفتی
از محل صادرات غیرنفتی، درآمدهای سرشاری نصیب کشور شده است، اما واقعیت این است که این درآمدها، به هر چیزی که خدمت کرده باشند، خدمتی به کنترل نرخ ارز و ایجاد ثبات در این بازار نکرده‌اند!
متوسط نرخ دلار آمریکا در بازار آزاد که در سال ۱۳۵۷، ۱۰ تومان بوده است در سال ۱۳۹۷ به بیش از ۱۰ هزار و ۷۰۰ تومان رسیده و در واقع ۷۲ برابر شدن صادرات غیرنفتی مانع از این نشده که نرخ دلار ۱۰۰۰ برابر نشود!
صادرات غیرنفتی ایران به دلیل این که بخش عمده آن مواد معدنی یا کالاهای نیمه‌خام و با ارزش‌افزوده پایین بوده مانع از این نشده که نیازهای ارزی کشور به خاطر واردات کاهش یابد. در سال گذشته (سال ۹۷)، ارزش واردات گمرکی کشور ۴۲.۶ میلیارد دلار بوده است و در واقع، در اوج تحریم‌ها کشور بیش از صادرات غیرنفتی، واردات داشته است.
از این گذشته، ارزش هر تن کالای صادراتی کشور در سال گذشته تنها ۳۶۵ دلار بوده است؛ این در حالی است که ارزش هر تن کالایی که در همین سال به کشور وارد شده است، ۱۳۳۰ دلار بوده است. این بدان معناست که ما کالاهای ارزان‌قیمت و با ارزش‌افزوده پایین را صادر کرده‌ایم و کالاهای گران‌قیمت و با ارزش‌افزوده بالا (عمدتاً تجیهزات و ماشین‌آلات) را از سایر کشورها خریداری کرده‌ایم. در واقع، درست که صادرات غیرنفتی ایران جهش قابل ملاحظه‌ای داشته، اما جنس این صادرات، تفاوت محسوسی با صادرات مواد معدنی و کالاهای خام یا نیمه‌خام نداشته است.
گذشته از این، اگر بخواهیم واردات غیرگمرکی به کشور (یعنی آمار کالاهای قاچاق) را هم لحاظ کنیم در تمام این سال‌ها، میزان واردات به کشور، رشد قابل توجهی داشته است. آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که کل واردات کشور که در سال ۵۷، ۱۳.۸ میلیارد دلار بوده در سال ۹۶ به بیش از ۷۵ میلیارد دلار رسیده است. در واقع، نیازهای وارداتی کشور نه تنها کاهش نیافته بلکه رشد نیز داشته است.
در کنار این‌ها، در دهه‌های گذشته، امتیازهای اعطاء‌شده به صادرکنندگان غیرنفتی نیز دائماً رو به تزاید بوده است. این صادرکنندگان از یارانه‌های پنهان و غیرپنهان زیادی استفاده کرده‌اند و با انرژی بسیار ارزان و نیروی کار ارزان، اقدام به تولید و صادرات مواد و کالاهایی کرده‌اند که ارزش افزوده بالایی ندارند. با وجود این یارانه‌ها، نرخ ارز حاصل از صادرات غیرنفتی نیز با همراهی دولت‌ها دائماً افزایش یافته و حاشیه‌های سود بزرگی را برای آن‌ها ایجاد کرده است. صادرکنندگان غیرنفتی با مخارج ریالی و درآمدهای ارزی، بدین ترتیب دائماً برای رشد صادرات خود انگیزه یافته‌اند اما این صادرات چندان به کمک تثبیت نرخ ارز و رفاه مردم کشور نیامده است.
اینفوگرافی زیر روند جهش صادرات غیرنفتی و جهش نرخ ارز را نمایش می‌دهد.