مرگ تدریجی باغستان قزوین

کمربند سبزی که سال‌ها قزوین را در بر گرفته بود، هر روز کوچک و کوچکتر می‌شود. حالا از ۴۰۰۰ هزار هکتار باغستان قزوین، ۲۵۰۰ هکتار باقی مانده است و آن هم در معرض نابودیست.
به گزارش مردم سالاری آنلاین، از باغستان‌های شمال شهر تنها خاطره‌ای بجای مانده‌، پهنه شرقی و غربی در وضعیت بحرانی قرار دارد و ۹۰۰ هکتار از باغات جنوبی در خطر دست اندازی قرار دارند. هزار و صد سال قبل «ناصر خسرو» در سفرنامه خود قزوین را با باغستان‌هایش معرفی کرده بود: «دهم محرم به قزوین رسیدم، باغستان بسیار داشت؛ بی‌دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغ‌ها نبود. قزوین را شهری نیکو دیدم؛ بارویی حصین و کنگره بر آن نهاده، مگر آنکه آب در وی اندک بود و منحصر به کاریز‌ها در زیر زمین.» اما با رویه پیش گرفته شده تنها نام باغستان در این سفرنامه باقی خواهد ماند و سفرنامه دیگری از آن نوشته نخواهد شد.
باغستان سنتی قزوین حالا قصه پر غصه فراوان دارد، از هجوم دلالان شبه اقتصادی گرفته تا سیاست‌های نامدیران؛ از یک سو طرح‌های ویرانگر و از سوی دیگر گرما و خشکسالی و آفت‌های بیولوژیک. از ناعدالتی در تخصیص بودجه گرفته تا هجوم ساخت جاده‌‌ها و پل‌های غیر کارشناسی، از یک سو لوله کشی گاز، فاضلاب و دکل تا انبوه زباله‌ها. ماجرا اما به اینجا ختم نمی‌شود، هجوم قربانیان آسیب‌های اجتماعی در قالب معتادان و سارقان از یک سو و غارت آب باغستان برای طرح‌های بالا دستی بنام گردشگری از سوی دیگر بلای جان باغستان شده است.  در این وانفسا حمله به باغستان به نام جبران کمبود فضای سبز شهری و احداث باغ پارک، باغ موزه با توصیه‌های غیر کارشناسی نفس‌های باغستان را به شماره انداخته است.
باغستان سنتی قزوین پهنه‌ای 2500 هکتاری است که از سه طرف، شهر قزوین را دربرگرفته است. این باغات سنتی در فهرست آثار ملی ثبت شده و اکنون در فهرست انتظار ثبت جهانی قرار دارند. اما چند سالی است که ساخت‌و‌ساز‌، تغییر کاربری‌، جاده‌کشی، پل‌سازی‌ها و رها شدگی بلای جان باغستان‌های قزوین شده است. طرح‌های توسعه شهری بدون لحاظ شاخص‌های بومی و قوانین طبیعی حیات باغستان را در معرض خطر قرار داده است. انواع مداخلات در باغستان، از مداخله مدیریتی تا حتی حمله توسعه نامتوازن شهری و نیز بی توجهی مدیران در حمایت عملی از باغستان در سال‌های اخیر به شدت این منطقه ارزشمند را تهدید و تخریب کرده است.
ریزگرهای شورزار‌های بوئین زهرا در جنوب قزوین تهدید جدی برای منطقه هستند. حذف باغستان نه تنها قزوین بلکه شهرهای اطراف ازجمله پایتخت را در معرض آسیب گردوغبار قرار خواهد داد و به معضلی جدی، مانند ریزگرد استان‌های جنوبی تبدیل خواهد کرد.
 
سیل بندی سنتی
از دیرباز باغستان، نقش وسیع‌ترین آبخوان منطقه و سیل‌بند را بر عهده داشته است. از زمان شکل‌گیری شهر اینطور اندیشیده‌اند که این سیلاب‌ها را که از رودخانه‌های فصلی جاری می‌شود و سمت شهر می‌آیند به سمت باغاتی که به صورت حوضچه درست شده هدایت شوند. به این ترتیب آب در باغاتی که دور تا دور قزوین را گرفته‌اند و به صورت استخر یا مخزن‌های خاکی هستند ذخیره می‌شود. باغستان در سیل فرودین ماه جلوی آسیب به قزوین و الوند را گرفت.
علاوه بر این خاک غنی کوهپایه هرسال وارد باغستان می‌شود و این خاک را نوسازی می‌کند، بنابراین باغستان از یک خاک بی‌نظیر در یک عمق زیاد برخوردار است که در بیش از 1500سال شکل گرفته و حتی می‌توان گفت بیشترین ارزش باغستان به خاک باغستان است.
از دیگر ویژگی‌های باغستان قزوین سیستم آبیاری آن است. تمام درختان باغستان در دو نوبت آبیاری می‌شوند. یک نوبت در بهار و یک نوبت در زمستان در تمام فصل گرم سال این درختان هیچ آبی نمی‌خورند و همین باعث می‌شود که درختان باغستان به تنش خشکی مقاوم شوند.
 
آسیب به باغستان ممنوع
«شکوه کرمانشاهی» دبیر انجمن توسعه حیات شهر در گفت‌وگو با «مردم سالاری آنلاین» با اشاره به اینکه در قزوین یک میراث زنده فرهنگی، اجتماعی، زیستی وجود دارد گفت: اما متاسفانه علارقم اینکه این پدیده در آثار ملی ثبت شده، اما مورد دست اندازی شدید توسعه شهری قرار دارد و هرروز بیشتر تخریب می‌شود؛ در حال حاضر می‌توانم بگویم از نظر دست اندازی در بدترین شرایط خود قرار دارد و گویا یک حمله همه جانبه به باغستان در حال انجام است.
به گفته کرمانشاهی در جلسه شورایعالی معماری و شهرسازی در دوم مهرماه 1397، دبیر این شورا در نامه‌ای خطاب به استاندار قزوین با تاکید بر اینکه «هرگونه تغییر کاربری، احداث یا تعریض معابر در باغستان سنتی قزوین، مغایرت اساسی محسوب می‌شود» بر لزوم توقف کلیه عملیات اجرایی در محدوده باغستان از جمله راهسازی و پل سازی و طرح تملک 200 هکتار از باغستان مخالفت کرد. گرچه علارقم این ممنوعیت در همین مدت عملیات‌های متعددی در باغستان به صورت خزنده انجام شده است.
 
اصرار بر تکمیل یک اشتباه
تقاطع غیرهمسطح امام رضا (ع) که با هدف تسهیل در عبور و مرور و روان‌سازی ترافیک غرب و شرق شهر ساخته شده بود، اما نتوانسته بار ترافیکی منطقه را کاهش دهد و عملا مشکلی را مرتفع نکرده است. اما با این وجود اعضای شورای شهر قزوین که نیز بر این موضوع اذعان دارند، مصر هستند تا پروژه را به اتمام برسانند.
کرمانشاهی در این خصوص با بیان اینکه فاز اول پل امام رضا(ع) نتوانسته بار ترافیکی را کاهش دهد و مشکل ترافیکی را بیشتر کرده است گفت: به اذعان اعضای شورای شهر قزوین این طرح به اشتباه اجرایی شده، اما نکته جالب اینجاست که همین اعضای شورا معتقد هستند چون برای این اشتباه هزینه شده است پس باید تکمیل شود.
او با اشاره به اینکه فاز دوم این پل مستقیم به داخل باغستان می‌رود که پیرو مصوبه شورای عالی فعلا متوقف است گفت: اصلاحاتی که برای پل امام رضا مطرح می‌شود فقط یک سناریوی فریب است، اگر قرار باشد اصلاحی انجام گیرد باید این طرح کنسل شود چون با هر تغییری از باغستان عبور می‌کند.  در خوشبینانه‌ترین حالت با احداث فاز دوم پل امام رضا(ع) 60 هکتار از باغستان نابود می‌شود. در این محاسبات اثرات بیرونی در نظر نگرفته نشده است.
 
خطر بیخ گوش سنت باغستان
به گفته کرمانشاهی از طرف دیگر کارگاه‌های پل امام رضا در فاز اول در باغات منطقه مصلی احداث شده است. باغات مصلی از مناطق سنتی مراسم پنجاه بدر در قزوین است. مراسمی که در سال‌های ترسالی مردم شکر گذاری می‌کنند و در سال خشکسالی دعای بارانی می‌خوانند. منطقه‌ای که این مراسم در آن برگزار می‌شود یعنی باغات منطقه مصلی خود پتانسیل گردشگری بسیاری دارد، اما با احداث فاز دوم پل در معرض نابودی است. علاوه بر کارگاه‌ها متاسفانه در همین منطقه یک پارک بانوان نیز کلنگ‌زنی شده است. این بخش چون یک محدوده تاریخی و سنتی است از اهمیت بالایی دارد.
 
هشدار نسبت به نابودی 550 هکتار باغستان
کرمانشاهی همچنین با تاکید بر اینکه متاسفانه در طرح ترافیک قزوین، رینگی دور شهر دیده شده است که دو آسیب جدی به شهر و باغستان وارد می‌کند گفت: این رینگ به طور کلی پیوند شهر و باغستان را از بین می‌برد که در صورت قطع کلی این پیوند قزوین را در معرض خطر سیل، ریزگرد‌ها و بادهای شدید قرار خواهیم داد.
کرمانشاهی دومین آسیب را در  فراهم شدن پتانسیل تغییر کاربری بخش مهمی از باغستان  عنوان کرد و افزود: طبق محاسبات انجام شده و در اولین قدم حدود 143 هکتار از باغستان از بین خواهد رفت گرچه بعد از کشیده شدن طرح باغات مستعد تغییر کاربری رها شده و آسیب دیده‌اند.
او همچنین تاکید کرد که در گام دوم حدود 403 هکتار بین این رینگ و کمربندی نسیم شمال قرار می‌گیرد و از این طریق نابود خواهد شد، در این میان کمربندی نسیم شمال‌ هم زیر سوال است زیرا در طرح توسعه شهری تعریف نشده است. 
به گفته دبیر انجمن توسعه حیات شهر با احداث این رینگ ترافیکی حدود550 هکتار از باغستان از دست خواهد رفت.
 
نابودی باغستان برای توسعه گردشگری
وی در ادامه این گفت‌و‌گو به ساخت سافاری پارک در منطقه باراجین اشاره کرد و گفت: جدای همه اشتباهاتی که به نابودی عرصه طبیعی و خاک منجر می‌شود، اجرای این طرح‌ها به آب نیاز دارد و آبی به غیر از سیلاب‌ها که وارد مهمترین رودخانه فصلی باراجین می‌شود وجود ندارد؛ این رودخانه حدود 900 هکتار از باغستان را آبیاری می‌کند و با توسعه بالادست حق آبه باغستان را از بین می‌رود. همین الان که این توسعه محقق نشده است برای آبیاری آن منطقه از حق آبه باغستان استفاده می‌شود.
به گفته کرمانشاهی علاوه بر همه این‌ها 7 دریاچه مصنوعی تفریحی در سافاری پارک دیده شده است که خیلی خطرناک است، با این اقدامات 900 هکتار از باغستان را که نقش پیوند، آبخوان داری و اکولوژیک دارد خشک شده و این خاک ارزشمند نابود می‌شود.
دبیر انجمن توسعه حیات شهر به پیشروی آرامستان قزوین به سمت باغستان خبر داد و گفت: متاسفانه این اتفاق می‌افتد چون برای شهرداری صرفه اقتصادی دارد، گفته می‌شود هر طبقه از این قبرها تا 11 میلیون تومان معامله می‌شود.
به گفته وی بخش‌های از باغستان را نیز به نام حفاظت تبدیل به باغ موزه و پارک باغ کرده‌اند و با این کار تمام درخت‌ها و سیستم آبیاری باغستان را از بین برده‌اند. حالا درخت‌های باقی مانده در این مناطق را با شیلنگ آب می‌دهند.
 
ویلاسازی در باغستان
از دیرباز باغستان مکانی برای تفرج عموم مردم قزوین بوده است. از طرف دیگر سیستم شکل دهنده باغستان باعث شده تا مدیریتی اشتراکی یا به عبارتی مدیریتی تعاونی در باغستان شکل بگیرد. اما متاسفانه تغییر کاربری‌ با بهانه ساخت اتاقک کارگری در حال تغییر این شرایط است.
کرمانشاهی یکی از موارد مهم در آسیب رساندن به باغستان را تغییر کاربری‌ها با بهانه ساختن اتاق کارگری عنوان کرد و گفت: برخی به بهانه ساخت اتاقک کارگری مجوز تغییر کاربری می‌گیرند و باغ را شخصی می‌کند این اتفاق در بسیاری از مواقع منجر به ویلا سازی می‌شود.
به گفته وی در گذشته این موضوع در باغستان با چاه‌خانه حل شده بود، چاه‌خانه امارتی با یک معماری خاص بود که به صورت اشتراکی از آن استفاده می‌شد، این اشتراکی بودن باعث می‌شد که در باغستان ویلا سازی انجام نشود.
 
باغبانان مظلوم باغستان
حال و روز باغبان فعال در عرصه باغستان مساعد  نیست، که عمده سختی‌های فعالیت باغداری بر دوش آنهاست و با قرار داد یک به ده از حاصل روزگار می‌گذرانند. این خوش نشینان بدون حق مالکیت بار‌کش همه گرفتاری‌های اجتماعی، اقتصادی و اقلیمی باغستان هستند.
سرمازدگی باغستان، باغداران و باغبانان و نابودی همه سردرختی‌های بادام، سیب، هلو، قیصی، گردو و پسته و انگور و ... زندگی را به برای باغبانان باغستان سخت کرده است و فریادرسی هم نداشته‌اند.  باغداران خود را فراموشدگان شهر می‌دانند که هیچ مسئول و نهادی بداد آنها نمی‌رسد. بیل زدن، هرس کردن‌، کود دادن و سم زدن و تحمل کم آبی و خشکسالی بر عهده آنان است. که با زخم دیدن از هجوم سیل و در نهایت سرمازدگی و نابودی همه تلاش‌هایشان هیچ می‌شود.
گزارش:مانیا شوبیری