بحران ساختاری بازار نفت و بی ثباتی قیمت ها

از ابتدای سال جاری میلادی و حتی پیش از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، بازار نفت بی ثبات بوده است و قیمت ها در حال افزایش. حمله روسیه به اوکراین و به دنبال آن اعمال تحریم های گسترده غرب علیه مسکو و احتمال خروج بخشی از نفت و گاز روسیه از بازار این بی ثباتی را تشدید کرده است.
 
به این ترتیب افزایش شتابزده قمیت های نفت در بیش از یک ماه گذشته به میزان زیادی متاثر از بحران ژئوپولتیکی است که اکنون در اروپا در جریان است؛ اما این رویداد ژئوپولتیک تمام واقعیت بی ثباتی بازار نفت را توضیح نمی دهد. وضعیتی که اکنون در پی حمله روسیه به اوکراین ایجاد شده است از نظر تاثیر بر بازار نفت به رویدادهای دیگری شباهت دارد که پیش از این عمدتا در خاورمیانه رخ داده است: تحریم نفتی اعراب در سال 1973، انقلاب اسلامی در ایران، جنگ ایران و عراق و رویداد سرنگونی معمر قذافی در لیبی از جمله رویدادهای ژئوپولتیکی بوده اند که گسیختگی عرضه نفت را در پی داشته و سبب افزایش قیمت ها در بازار جهانی نفت شده اند. آنچه امروز در اروپا می گذرد از این قاعده مستثنی نیست.
 
رویداد ژئوپولتیک جاری ممکن است پیامدهایی شبیه به بحران نفتی سال 1973 در پی داشته باشد. بحران نفتی سال 1973 سبب شد تا کشورهای صنعتی مصرف کننده نفت کاهش وابستگی به نفت و افزایش کارایی انرژی را در دستور کار قرار دهند و برای نیل به راهبردهای مناسب در زمینه انرژی، آژانس بین المللی انرژی را ایجاد کنند. ویژگی بحران انرژی جاری این است که در عصر گذار انرژی رخ می دهد یعنی زمانی که بسیاری از کشورها، شرکت ها و حتی افراد در جای جای جهان پویشی را برای کاهش انتشار آلاینده ها و پیشگیری از گرم تر شدن زمین آغاز کرده اند. تهاجم روسیه به اوکراین در دوران گذار انرژی می تواند تلاش برای کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی را شدت بخشد.
 
اما همچنانکه گفته شد بی ثباتی کنونی بازار نفت و افزایش قیمت ها صرفا ناشی از وقوع یک رویداد ژتوپولتیک نیست بلکه عمدتا متاثر از بحران ساختاری است که بازار نفت در عصر گذار انرژی به آن دچار است.
 
برای درک بهتر بحران ساختاری بازار نفت باید اندکی به عقب بازگردیم و روندهای حاکم بر بازار نفت را پیش از حمله روسیه به اوکراین بررسی کنیم.
 
اواخر سال گذشته میلادی چند بانک عمده آمریکایی از جمله گلدمن ساکس، بانک آمریکا (بانک آو آمریکا) و جی پی مورگان پیش بینی کردند که بهای نفت در سال 2022 از مرز صد دلار هر بشکه فراتر خواهد رفت. چنین پیش بینی هایی عمدتا بر پایه روندهای حاکم بر بازار نفت استوار بود و برای مثال بانک آمریکا در گزارش خود در مورد پیش بینی قیمت های نفت در سال 2022 به "بحران انرژی جاری در جهان" اشاره کرده بود که به طور پیوسته قیمت های نفت، گاز، ذغال و ال ان جی را در بازارهای جهانی افزایش می دهد. بانک آمریکا پیش بینی کرده بود بهای نفت در ژوئن سال 2022 (خرداد سال جاری) به 120 دلار هر بشکه خواهد رسید. در این پیش بینی ها حمله روسیه به اوکراین و تاثیر آن بر بازار نفت به هیچ روی پیش بینی نشده بود.
 
علاوه بر پیش بینی بانک های عمده آمریکایی، برای پیگیری ردپای بحران ساختاری بازار نفت باید مباحث نشستی را بررسی کنیم که هشت روز قبل از حمله روسیه به اوکراین، روز شانزدهم فوریه، در امارات برگزار شد و در آن عمده ترین نهادهای انرژی بین المللی از جمله اوپک، آژانس بین المللی انرژی و مجمع بین المللی انرژی (آی ای اف) به طرح دیدگاه های خود در مورد بازار نفت و جایگاه سوخت های فسیلی در شرایط تغییرات آب و هوایی پرداختند.
 
آماری که در این نشست ارایه شد نشان می دهد هشتاد در صد انرژی جهان از سوخت های فسیلی تامین می شود و بخش انرژی جهانی عامل 75 درصد انتشار آلاینده ها شامل دی اکسید کربن و گازهای گلخانه ای است.
 
اما برای کاهش آلایندگی های ناشی از سوخت های فسیلی که علت اصلی گرم شدن زمین است راهکار ساده و فوری وجود ندارد. چطور می توان سوخت های فسیلی را که هشتاد درصد انرژی جهان را تامین می کند نادیده گرفت و همزمان امنیت انرژی، ثبات بازار نفت و رشد اقتصادی جهان را تضمین کرد؟ از سوی دیگر اگر قرار است سوخت های فسیلی همچنان موتور محرک اقتصاد جهان باشند و امنیت انرژی جهانی را با عرضه کافی و قیمت های قابل قبول تامین کنند پس با پی آمدهای گرم شدن هوا و تاثیرات ویرانگر آن بر زندگی بشر چه باید کرد؟
 
در نشست امارات کشورهای عضو اوپک اعلام داشتند که لزوم چاره اندیشی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی را می پذیرند اما با گذار انرژی به معنای عدم سرمایه گذاری در منابع هیدروکربوری و پایان دادن هرچه سریع تر به استفاده از سوخت های فسیلی از جمله نفت و گاز مخالف اند. در میان کشورهای اوپک عربستان و امارات به عنوان صادر کنندگان عمده نفت اعلام داشتند که ایده به کنار نهادن سوخت های فسیلی رشد اقتصادی جهان و زندگی ندارهای جهان را تهدید می کند.
 
این سخنان کم و بیش تداوم دیدگاه های اوپک از جمله دبیر کل آن، محمد بارکیندو، است که پیش از این در نشست آب و هوایی گلاسکو (نوامبر 2021) گفته بود در روند گذار انرژی، سوخت های فسیلی بخشی از راه حل اند و نه مانعی بر سر راه آن. دبیرکل اوپک در نشست گلاسگو تاکید کرد اگر گذار انرژی به معنای عبور از نفت و دیگر سوخت های فسیلی و حرکت به سمت انرژی های تجدید پذیر است چنین ایده ای گمراه کننده است و برای جهانی که همچنان نیازمند همه منابع انرژی است می تواند خطرناک باشد.
 
از نظر دبیرکل اوپک تغییرات آب و هوایی و فقر انرژی دو روی یک سکه اند و تمرکز بر تنها یکی از آنها می تواند به پیامدهای ناخواسته، انحراف در بازار، تشدید بی ثباتی و کمبود انرژی منجر شود. وی همچنین یادآوری کرده بود که توازن شکننده میان کاهش آلاینده ها، ارزان بودن و امنیت انرژی نیازمند اتخاذ سیاست های جامع و پایداری است که در آن باید همه صداها شنیده و در همان حال ظرفیت ها، وضعیت ملی و اولویت های توسعه کشورهای درحال توسعه در نظر گرفته شود.
 
به این ترتیب به نظر می رسد در دوران گذار انرژی در مورد جایگاه انرژی های فسیلی اتفاق نظر جهانی وجود ندارد و اوپک پیوسته از دیدگاه کشورهای مصرف کننده صنعتی در مورد کاهش سرمایه گذاری در توسعه سوخت های فسیلی فاصله می گیرد.
 
نتیجه این اختلافات اکنون به گونه ای فزاینده در تحولات بازار نفت بروز می یابد. در حالی که پیش از این اشاره مقام های آمریکایی کافی بود تا عربستان و امارات برای ثبات قیمت ها تولید نفت را افزایش دهند، اما اکنون ماه هاست که در برابر خواست واشنگتن برای افزایش تولید مقاومت می کنند.
 
ممکن است این ایده درست باشد که مقاومت عربستان و امارات در برابر افزایش عرضه نفت از اختلاف نظر آنان با سیاست خاورمیانه ای رییس جمهوری آمریکا در قبال ایران و یمن ناشی می شود؛ اما انکار نمی توان کرد که مواضع آنان با نارضایی آنان از کاهش سرمایه گذاری در منابع نفت و گاز و پیامدهای اقتصادی آن برای تولید کنندگان نفت ارتباط دارد.
 
به عنوان نشانه ای دیگر از اختلاف اوپک با غرب بر سر بازار نفت و واقعیات آن، این سازمان هفته گذشته در یکصد و هشتاد و سومین نشست فوق العاده خود (یازده فروردین) تنها یک بیانیه چهار سطری منتشر کرد. موضوع این بیانیه چیزی نبود جز حذف آژانس بین المللی انرژی به عنوان منبع ثانویه معتبر در مورد آمار تولید اعضای اوپک. اوپک مدعی شد آژانس برای تحلیل بازار نفت آمار دقیق ارایه نمی کند.
 
در تحولی دیگر، آمریکا ناامید از همکاری اوپک برای افزایش تولید، تصمیم گرفته است طی شش ماه یکصد و هشتاد میلیون بشکه نفت از ذخایر استراتژیک خود (روزانه یک میلیون بشکه) برداشت کند که از زمان ایجاد آژانس بین المللی انرژی در سال 1974 بی سابقه است.
 
اما در نشست دوبی، آژانس بین المللی انرژی همچنان بر این باور بود که جهان بیش از این به سرمایه گذاری در تولید سوخت های فسیلی نیازی ندارد و اگر قرار است معضل انتشار آلاینده ها حل و از بحران گرم شدن فزاینده زمین و پیامدهای آن برای زیست بشر جلوگیری شود، سرمایه گذاری ها در بخش انرژی باید به سوی انرژی های جایگزین، فن آوری های جدید و نوآوری ها سوق یابد. از نظر آژانس بین المللی انرژی درست است که به یکباره نمی توان از سوخت های فسیلی دست کشید اما اگر جامعه جهانی می خواهد بر بحران گرم شدن زمین فایق آید سرمایه گذاری در سوخت های فسیلی و مصرف نفت، گاز و ذغال باید به طور روزافزون کاهش یابد.
 
در تازه ترین تحول و در کشاکش بر سر جایگاه سوخت های فسیلی و سرمایه گذاری در توسعه این منابع به نظر می رسد گزارشی که "پانل بین حکومتی آب و هوایی" سازمان ملل روز پانزدهم فروردین ماه منتشر کرد به میزان زیادی بازتاب دهنده دیدگاه آژآنس بین المللی انرژی است.
 
در این گزارش آمده است که جامعه جهانی برای جلوگیری از هرچه گرم تر شدن زمین چاره ای ندارد جز این که از دامنه انتشار دی اکسید کربن و دیگر آلاینده ها بکاهد و نیل به این هدف مستلزم کاهش مصرف سوخت های فسیلی است.
 
پانل بین حکومتی آب و هوایی سازمان ملل متشکل از 234 دانشمند از 66 کشور جهان به طور ادواری گزارش های علمی تهیه و به عنوان پیشنهاد برای تصمیم گیری به مقام های سیاسی کشورها ارائه می کند و این خود نشان می دهد طیف بازیگران و تصمیم گیرندگان دوران گذار انرژی تا چه اندازه متنوع و گسترده است.
 
در نبود اتفاق آرای جهانی در مورد گذار انرژی به نظر می رسد ثبات درازمدت قیمت ها در بازار نفت عمدتا نیازمند یافتن راه حلی برای بحران ساختاری است هرچند که در کوتاه مدت تاثیر بی ثبات کننده عامل  ژئوپولتیک قابل انکار نیست.