فلسفه زیبای خانه تکانی چیست؟

سالیان سال است ما ایرانیان پیش از نو شدن سال به کار زیبای خانه تکانی می پردازیم اما شاید بتوان به یقین گفت، کمتر کسی می داند چرا در چنین هنگامی تمام ایرانیان اقدام به خانه تکانی می کنند. مراسم ها و مناسبت ها از داستان های شکوهمندی زاده شده اند که در طی زمان، داستان ها فراموش شده اما به میزان اعتبار داستان ها مراسم ها پابرجا می مانند. در ایران زمین هم بدید گونه است، مراسم ها از داستان های شکوهمندی که زاده شده اند به شکل مستقل جدا شده اند و خود مستقل ادامه حیات داده اند. یکی از دلایل فراموشی این داستان ها که از بستر اندیشه روایت می شود، بیگانه سازی قدرت ها از هویت هاست. در طی دوران ها در ایران زمین این بیگانه سازی به شکل متوالی ادامه داشته است اما بنیاد این باور به قدری شکوهمند بوده است که فرزند این باور؛ مراسم ها و مناسبت ها همچنان ادامه زندگی داده است و در زندگی نسل ها جاری و ساری شده اند. اندیشه درون این مراسم ها به قدری غنی است که باور ژرفش در اذهان توده مردم برجا مانده است و هزاره هاست که به اجرا در می آیند.
 تمام مراسم ها در هر سرزمین و دیاری، ادامه ی آیین ها هستند. آیین ها اما زایش یافته اسطوره ها هستند. اسطوره ها مادر باورها، اعتقادات و دین ها به شمار می آیند، داستانی روایت شده در نگاهی قدسی که اندیشه مهمی را روایت می کند. رفته رفته با گذر زمان، داستان اسطوره ها فراموش می شوند اما آیینها که ضمانت برپایی اسطوره هاست، ادامه می یابند و مراسم ها را در اقصی نقاط سرزمین، منتشر می کند. حال بپردازیم به چرایی انجام خانه تکانی.
 از ایرانِ کهن، باور داریم که اهورا مزدا؛ بزرگ هستی بخش دانا، منشا خرد و نور، در ازل؛ زمان نخستین آفرینش، برای پیکار با سیاهی و جهلِ اهریمن، گوهره های ارزشمندی را از برای موجوداتی که پدید خواهند آمد، آفریده است. یکی از گوهره های ارزشمندِ آفریده شده در روز ازل، فرَوَهَرها هستند که با نخستین هنگامِ جسمیت یافتن، در وجود فرد، فرود می آیند. فرَوَهَر از دو واژه فَر به معنی حرکت رو به جلو است که در واژه های فردا، فراز و فرهنگ دیده می شود و نیمه دوم واژه فروهر به معنی نگهدارنده است. این گوهره با هدف دربرگیری انسان برای پیشرفت و نگهداری تدبیر شده است. فروهر در تمام دوران زندگیِ فرد او را رها نمی کند در صورتی که راه راستی را پیشه سازد. هنگامی که فرد از راستی منحرف شود و کژی را پیش گیرد این گوهره آلوده نشده و به شکل پرنده از وجود فرد گناهکار، رخت بر می بندد و او را ترک می کند.
 حال بدانیم از فروهر هایی که به واسطه پاکی و راستینی فرد در وجودشان ماوا گزیدند. این فرَوَهَر ها تا هنگام مرگ در وجود فرد راست کردار می مانند و هنگام مرگِ جسم به شکل پرنده به وجود اصلی خودشان؛ اهورا مزدا، می پیوندند. در طول سال هنگام نزدیک شدن به نوروز، فروهر های درگذشتگان در پنج روز آخر سال به سوی بازماندگانشان پر می گشایند تا از طرف اهورا مزدا برای عزیزانشان در آغاز سال نو شادی و برکت بیاورند اما از آن جایی که مقر آنان بهشت و همنشینی با خداوندگارشان در پاکی و نور است در سرایی فرود می آیند که به مانند بهشت، عاری از ناپاکی و تاریکی باشد برای همین است که تمام آلودگی ها را از سرایمان می زداییم و البته با برافروختن آتش در خانه هایمان این نور را در سرایمان برقرار می کنیم. این روزِ انتظار برای فرود آمدن فروهر درگذشتگان، روز چهارشنبه سوری است. ما در چهارشنبه سوری با شادی و هلهله و برپایی جشن در واقع منتظر روان درگذشتگانمان هستیم. از این رو امر مهم خانه تکانی باید در پیش از چهارشنبه سوری انجام گیرد تا آتش در مکانی پاک برپا شود. در حقیقت ما خانه تکانی می کنیم تا محفل حضور درگذشتگان را پاک و زیبا سازیم و با آتش این زیبای تجلی بخش، شادی و سرور و هلهله به پا کنیم تا شادی و برکتی که توسط فروهر ها از اهورامزدا برای ما به ارمغان می آید را پاس بداریم. اگر خانه ای پاک از آلودگی نشود روان درگذشتگان ساکنان آن خانه به آن سرا نمی آیند و از برکت و شادی محروم می مانند.
  آتش، نشانِ جسمانی اهورا مزدا باید بر بلندا افروخته شود نه بر سطح. از این رو افروختن آتش بر روی سطح از اشتباهات این مراسم است. آتش در مراسم های دیرینه تر در بام ها افروخته می شد. آتش، این عنصر قدسی که منشاء نور است با وام گرفتن از بنیاد معنایی آتش در فلسفه زرتشت در قرآن نیز، وجود دارد. آیه *اللهُ  نورُ سَماوات وَ اَلارض* از دلایل مهم نور بودن خداوندگار است. انسان در تمام طول زندگی خود در تلاش بوده است تا باورهای مینوی و قدسی خود را در شکلِ یک  نماد، در جلوه رمز و راز، آن را گرامی بدارد. در تمام باورهای قدسی برای باورهای ماهوی، نمادی برای یاد آوری و گرامی داشت آن باور در نظر گرفته شده است. آتش از این رو عنصر قدسی در ایران زمین به شمار می آید و در چنین روزی افروخته می شود. به یاد بسپاریم از چه رو آتش در این مراسم برپا می شود و با گرامی داشتش، تندرستی خود و دیگران را به مخاطره نیندازیم. خانه ها را تازه می کنیم آب را برای پاکی استفاده می کنیم، آلودگی را می زداییم و آتش را که نشان عشق و مهر و امید است به باور حضور خداوندگار برپا می داریم.
نویسنده: فاطمه مشهدی باقر