تشدید رقابت آمریکا و روسیه در قفقاز

آغاز مانور مشترک نظامی یک هفته ای روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان در روز پنجشنبه ۱۲مرداد ماه جاری یکی دیگر از نمادهای گسترش استراتژی نظامی روسیه است.

این رویکرد به ویژه پس از طرح موضوع استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپای شرقی و در نزدیکی مرزهای روسیه و بالا گرفتن تنش میان این کشور با ناتو و آمریکا مورد توجه رهبران مسکو قرار گرفت. بنابر این رویکرد، روسیه استراتژی نظامی خود را تا سال ۲۰۲۰ تدوین و بر گسترش فعالیتهای نظامی خود در چارچوب این راهبرد تاکید کرد.

"ولادیمیر پوتین" رییس جمهور کنونی روسیه نیز با قاطعیت این استراتژی را دنبال می کند. تاکید اخیر وی بر توسعه ناوگان زیر دریایی‌های هسته‌ای روسیه در قالب این استراتژی تحلیل می شود.

پوتین در اوایل مرداد ماه جاری در جهت برنامه دولت روسیه برای توسعه، به روزسازی و تجهیز نیروهای نظامی خود بر ضرورت توسعه ناوگان زیردریایی های اتمی کشورش تا سال ۲۰۲۰ تاکید کرد.

در دکترین نظامی که از سوی مسکو دنبال می شود ضمن افزایش اهمیت توسعه و گسترش توان نظامی روسیه، بر تحکیم نفوذ و قدرت نظامی این کشور در آسیای مرکزی و قفقاز به عنوان حیاط خلوت و حوزه استراتژیک روسیه تاکید شده است.

برای نیل به این هدف مسکو همواره در پی تحکیم و تقویت همکاری های نظامی و دفاعی با کشورهای منطقه و اعضای پیمان امنیت جمعی بوده است. این اهداف از سوی مسکو بیش از همه برای جلوگیری از افزایش نفوذ نظامی و استراتژیک غرب به خصوص آمریکا در این منطقه دنبال می شود.

حال با توجه به شرایط رقابت آمیز ایجاد شده میان روسیه و آمریکا در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز دو سوال مطرح است. سوال اول اینکه مسکو و واشنگتن برای تغییر موازنه به نفع خود در این منطقه چه راهبردهای عملی را اتخاذ کرده اند؟

و سوال دوم اینکه دورنمای مناسبات این دو در منطقه چگونه خواهد بود؟


** مسکو - واشنگتن در تکاپوی تغییر موازنه به نفع خود در آسیای مرکزی و قفقاز

---------------------------------------------------------------------------------------------

از آنجا که واشنگتن طی سال های اخیر کوشیده است نفوذ خود را در آسیای مرکزی و قفقاز و دیگر کشورهای حوزه نفوذ روسیه گسترش دهد، مقابله با افزایش این نفوذ یکی از اهداف ناگزیر مسکو محسوب می شود. امضای قراردادهای نظامی امنیتی میان واشنگتن و برخی کشورهای آسیای مرکزی و حضور آمریکا در پایگاه های نظامی این کشورها از جمله پایگاه نظامی ماناس در قرقیزستان از نمونه فعالیت های آمریکا در این منطقه است.

از سوی دیگر آمریکا تلاش می کند تا سامانه دفاع موشکی ناتو را در این منطقه و در کشورهای همجوار روسیه مستقر سازد که تاکنون با واکنش سرسخت مسکو رو به رو بوده است.

ابعاد گسترده همکاری های نظامی و امنیتی میان آمریکا و گرجستان یکی دیگر از مسایلی است که موجبات خشم و نارضایتی مسکو را فراهم ساخته است. واقعیت این است که در مناسبات آمریکا و گرجستان مسایل نظامی متعددی وجود دارد. از جمله این مسایل می توان به آموزش افسران نظامی گرجستان در چارچوب قرارداد تعلیم و تجهیز، کمک به روند عضویت گرجستان در ناتو، برگزاری رزمایش مشترک در دریای سیاه، برگزاری رزمایش در چارچوب ناتو، فروش تسلیحات به گرجستان، تشویق این کشور به افزایش اعزام نیرو به افغانستان اشاره کرد. این در حالی است که مناقشات میان مسکو و تفلیس بر سر حاکمیت دو منطقه آبخازیا و اوستیای جنوبی همچنان ادامه دارد.

با توجه به مسایل مطرح شده که تنها بخش کوچکی از تقابلات روسیه و آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز را به تصویر می کشد، می توان گفت که در زمان حاضر فضایی آمیخته از رقابت میان مسکو و واشنگتن در این منطقه شکل گرفته و ابعاد این رقابت در حال گسترده شدن است.

در چنین فضایی، طرفین هر کدام تلاش می کنند تا در چارچوب های سازمانی و روابط دوجانبه، موازنه را به نفع خود تغییر دهند. آمریکا با حضور عملیاتی خود در کشورهایی نظیر گرجستان، جمهوری آذربایجان و ازبکستان توانسته است از میزان همگرایی و نزدیکی این کشورها به روسیه بکاهد و مسکو نیز در مقابل می کوشد با برقراری پیمان های امنیتی و اجرای همکاری های نظامی با متحدان خود نظیر تاجیکستان و قرقیزستان، ضمن استفاده از قابلیت های راهبردی پیمان امنیت دسته جمعی، موازنه راهبردی با آمریکاییها را حفظ نموده و با بهره گیری از فرصت ها به نفع خود تغییر دهد.


** زوایای پنهان مانور نظامی روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان

----------------------------------------------------------------------------

مانور نظامی روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان یکی از مصادیق استراتژی گسترش قدرت نظامی روسیه تا سال ۲۰۲۰ است. به گزارش خبرگزاری ایتارتاس از مسکو، در این رزمایش که از روز پنجشنبه گذشته (۱۲ مرداد) آغاز و به مدت یک هفته در منطقه چلیابینسک روسیه ادامه دارد، یک هزار نیروی نظامی از سه کشور یاد شده با حضور تجهیزات و ادوات نظامی شامل جنگنده های سوخو- ۲۴ و بالگردهای می- ۲۸ و می- ۲۴ شرکت دارند.

در همین حال بررسی برخی زمینه های سیاسی و استرتژیک این مانور زوایای پنهان آن را آشکار می سازد.

مسکو و دوشنبه در منطقه آسیای مرکزی همواره مشارکت استراتژیک و روابط به ظاهر دوستانه ای با یکدیگر داشته اند. این در حالی است که طی ماه های اخیر برخی محافل آمریکایی از احتمال ایجاد پایگاه های نظامی آمریکا در تاجیکستان خبر داده اند. اظهارات "دن بیرتان" رییس کمیته مجلس نمایندگان کنگره آمریکا به دنبال سفر یک هیات آمریکایی به دوشنبه مبنی بر احتمال جایگزین کردن پایگاه ماناس قرقیزستان در ازای تاسیس یک پایگاه جدید در کشوری دیگر چون تاجیکستان، در این زمینه قابل توجه است. اگر چه "همراه خان ظریفی" وزیر امور خارجه تاجیکستان، در گفت و گو با خبرنگاران این ادعا را رد کرده است اما برخی تحولات در مناسبات اخیر دوشنبه - واشنگتن بر این نگرانی دامن می زند.

خبرگزاری آسیا پلوس در ۲۸ تیر ماه سال جاری در خبری که به اظهارات "امامعلی رحمان" رییس جمهور تاجیکستان، در رابطه با آمریکا اختصاص داشت، نوشت که رییس جمهور تاجیکستان خواستار توسعه همکاری ها میان دوشنبه - واشنگتن است و آمریکا را مهمترین شریک این کشور در عرصه های مختلف بین المللی بخصوص در امور امنیتی عنوان و برای توسعه همکاری های طرفین ابراز علاقه مندی کرده است.

دیدار اخیر "باراک اوباما" رییس جمهور آمریکا با "نورالدین شمس اف" سفیر جدید تاجیکستان در آمریکا و اظهارات دو طرف در این دیدار نیز تا حدودی قابل تامل است.

در این دیدار اوباما از سیاست‌های دوشنبه در قبال تامین صلح، ثبات و توسعه افغانستان تقدیر و تاکید کرد که تاجیکستان برای آمریکا یک شریک قابل اعتماد در تامین صلح، ثبات و توسعه افغانستان است.

وی همچنین افزود: کشورش همکاری خود را در جهت مبارزه با تهدیدات امنیت ملی از جمله تروریسم و قاچاق مواد مخدر با مقامات دوشنبه ادامه خواهد داد.

شمس اف نیز ضمن استقبال از روند رو به گسترش مناسبات دوجانبه بر تمایل بیش از پیش تاجیکستان به تقویت روابط دوستانه و رشد همکاری با آمریکا تاکید کرد.

کارشناسان معتقدند تلاش اخیر آمریکا برای نزدیکی هر چه بیشتر به تاجیکستان و جلب اعتماد این کشور می تواند زنگ خطری برای مسکو باشد.

از اینرو بسیاری برقراری مانور مشترک نظامی روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان را پاسخی از جانب مسکو به واشنگتن می دانند. روسیه در این مانور علاوه بر به نمایش در آوردن قدرت نظامی خود، روابط مستحکم و استراتژیک مسکو با همسایگانش در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی را به تصویر می کشد. همسایگانی که آمریکا می کوشد برای محدود ساختن مسکو نفوذ خود را در آنها بگستراند.


**جمع بندی

-------------------

تحرکات مسکو و واشنگتن در منطقه به حدی رسیده است که تنها می توان آن را به رقابت تشبیه کرد. آمریکا طی سال های پس از جنگ سرد آرام آرام کوشیده است گستره نفوذ خود را در کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز افزایش دهد.

واشنگتن تاکنون توانسته است در قالب استراتژی گسترش ناتو به شرق تا حدودی حضور خود در اروپای شرقی را نیز بسط دهد و از این طریق در حیات خلوت دیگر روسیه نیز نفوذ کند.

متقاعد ساختن برخی کشورهای اروپای شرقی که در همسایگی روسیه قرار دارند از جمله چک، لهستان و رومانی از سوی آمریکا برای استقرار بخشی از تجهیزات سپر دفاع موشکی تهدیدی برای امنیت مسکو قلمداد شده است .

با توجه به نکات مورد اشاره در این گزارش، دورنمای مناسبات روسیه و آمریکا در حوزه های نفوذ مسکو چندان واضح به نظر نمی رسد. چنانچه رویکرد رقابت آمیز دو طرف در منطقه ادامه یابد و واشنگتن از فعالیت های مداخله آمیز و ایذایی خود در حیات خلوت های مسکو دست نکشد یکی از احتمالات رویارویی مستقیم در این منطقه است.

بالا رفتن توان نظامی مسکو از یک سو و تلاش آمریکا برای استقرار سپر دفاع موشکی در نزدیکی مرزهای روسیه می تواند ابعاد این رویاروی را گسترده تر نماید.

اما در شرایط کنونی آنچه واقعیت دارد آن است که دو کشور در فضایی تقریبا برابر و به موازات یکدیگر در منطقه در حال حرکت هستند. مسکو و واشنگتن هر یک به طور جداگانه می کوشند توازن را در رویدادهای منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به نفع خود تغییر دهند.

همچنین به نظر می رسد مسکو تاکنون در قبال فعالیت های واشنگتن در حوزه نفودش رویکردی تقریبا مدارا آمیز اتخاذ کرده است. اما با تغییر این رویکرد از جانب مسکو تلاش های واشنگتن برای به دست آوردن دوست در حوزه نفوذ روسیه می تواند با چالش هایی اساسی رو به رو شود.