بی‌خبری از سرنوشت گنجینه‌ی باختر

پس از چیرگی طالبان بر افغانستان درماه‌های گذشته افزون‌بر نگرانی از سرنوشت مردم این کشور، بسیاری از دل‌سوزان و کنشگران فرهنگی نگران سرنوشت یادمان‌ها و آثار تاریخی این کشور بودند، نگرانی‌ای که با توجه به پیشینه‌ی این گروه تندرو در ویران‌کردن آثار تاریخی دور از ذهن نبود. اکنون ناروشن بودن سرنوشت یکی از بزرگترین گنجینه‌های باستانی این کشور یعنی گنجینه‌ی باختر به این نگرانی بیشتر دامن زده است.
به گزارش امرداد، گنجینه‌ی باختر همان آثار باارزشی هستند که پس از بر سر کار آمدن طالبان در افغانستان بیش از هر زمان دیگری مورد توجه قرار گرفتند. اما سرنوشت این گنجینه چه شد و ماجرای محموله جواهراتی که منسوب به طلاتپه افغانستان است و گفته می‌شود وارد ایران شده‌، چیست؟
«گنجینه‌ی باختر» کلید واژه‌ای‌ست که پس از تصرف افغانستان ازسوی طالبان بی‌درنگ در شبکه‌های مجازی مطرح شد. آنچه درباره‌ی آن سخن به‌میان می‌آید می‌شود مجموعه‌ای‌ست که بیش از ۲۰ هزار مصنوعات هنری و تزیینی را دربرمی‌گیرد که بیشتر آن‌ها از طلا ساخته‌ شده‌اند و در سال ۱۹۷۸ در گورهای دوهزارساله در مکانی به نام «طلاتپه» پیدا شده‌اند. این گنجینه به اندازه‌ای ارزشمند است که سال‌ها در موزه‌ی ملی افغانستان و در کاخ ریاست‌جمهوری نگهداری می‌شد و حتا مدتی هم برای آسودگی خیال اذهان عمومی درباره‌ی صحت و سلامت بودنشان در معرض دید گذاشته شد، اما پس از آنکه رییس‌جمهور افغانستان این کشور را ترک کرد و نیروهای طالبان در کابل مستقر شدند، با به وجود آمدن هرج و مرج در شهر کابل، نگرانی‌هایی درباره‌ی حفاظت از آثار موزه‌ی ملی افغانستان و البته گنجینه باختر بار دیگر شدت گرفت.
چندی پیش محمد فهیم رحیمی، فرنشین(:رییس) موزه‌ی ملی افغانستان، درباره‌ی وضعیت «گنجینه باختر» یا «گنج تپه طلا» گفته بود: «این آثار از زمانی که کاوش‌ها انجام شد و آن‌ها به موزه‌ی ملی داده شدند، متعلق به این موزه است و کلیدهای آن نیز نزد معتمدان موزه ملی افغانستان است. آثار گنجینه باختر که در ذخیره‌گاه (:مخزنی) به جز موزه ملی قرار دارند، چند ماه یک بار بررسی می‌شود. اطمینان دارم و می‌دانم تا قبل از اینکه دولت قبلی سقوط کند آن آثار محفوظ بود، مگر اینکه در این تحولات غارت شده باشد».
مدتی پس از آن حمدالله وثیق (معاون کمیسیون فرهنگی وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان) در این‌باره گفت: «گنجینه‌ی باختر در اختیار حکومت افغانستان و محفوظ است و هیچ تشویشی وجود ندارد. برای نگهداری آن نیز تدابیر خاص گرفته شده است».
فرهاد شمال، استاد دانشگاه و دانشجوی افغانستانی دوره دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با ایلنا درباره‌ی وضعیت مبهم گنجینه باختر و نگرانی‌هایی که پیرامون آن وجود دارد، گفت: «پیش از آنکه دولت افغانستان سقوط کند و به طالبان واگذار شود، سر و صداهایی مبنی بر آنکه حدود یک یا دوماه پیش از تسلط طالبان، گنجینه باختر از بانک مرکزی و ارگ ریاست جمهوری افغانستان که در آنجا محفوظ بود، توسط دولت قبل به سرقت رفته است، به پا شد. این مهم در حد یک اتهام است و هنوز حقیقت مشخص نیست».
او ادامه داد: «پس از ورود طالبان، کنشگران میراث‌فرهنگی افغانستان بر آن شدند که نکند گنجینه باختر که متعلق به همه مردم افغانستان است توسط طالبان یا سایر افراد که از هرج و مرج بوجود آمده، سوءاستفاده و به نام طالبان کارهای خود را انجام می‌دهند، به یغما برود. از این رو درصدد برگزاری چندین وبینار برآمدیم و نگرانی‌مان را درخصوص وضعیت گنجینه باختر و میراث‌فرهنگی افغانستان ابراز کردیم. این صحبت‌ها سبب شد تا مسئولان بیشتر متوجه اهمیت این امر شوند».
شمال افزود: «در ادامه خبرهایی منتشر شد مبنی برآنکه گویا گنجینه باختر به ایران آورده شده و به دست قاچاق‌بران رسیده و حتا فروخته شده است. دراین خصوص هم صحبت‌های فراوان مطرح شد و خواستار طرح سوال از مسوولان طالبان درخصوص وضعیت گنجینه باختر شدیم که در نهایت کسی تاکنون پیگیر این موضوع نشده است. حتا پارلمان افغانستان نیز نگرانی خود را در این خصوص اعلام کرده است».
بنابراین گزارش، چندی پیش، انتشار اخباری درباره‌ی ورود محموله‌ای ۱۲ کیلوگرمی از جواهرات افغانستان به ایران خبرساز شد. گفته می‌شد این مجموعه جواهرات که دربردارنده‌ی دو دستبند، یک گردنبند، یک کمربند زرین فیروزه‌کاری شده با نقش اژدها، ۸ گوشواره زرین مزین به سنگ‌های فیروزه و دکمه‌های زرین و آویزهای زرین البسه بود، یک ماه پیش از سقوط دولت اشرف غنی وارد ساری (مرکز استان مازندران) شده و در بازار سیاه به فروش رسیده است.
حتا عنوان شد که نزدیک دو کیلو و ۱۷۰ گرم از این آثار به مبلغ پنج میلیارد تومان به یکی از خریداران معروف آثار تاریخی در ایران فروخته شده و این خریدار و همچنین فروشنده اصلی در جست‌وجوی مشتریان خارجی هستند.
با این‌حال باستان‌شناس اهل افغانستان درباره‌ی این مساله که در آن زمان عنوان شد این آثار از حفاری‌های غیرمجاز در «طلاتپه» افغانستان کشف و به دست آمده‌اند، گفت: «هیچ شاهدی نشان نمی‌دهد که در طلاتپه کاوش‌های غیرمجاز انجام شده باشد چراکه سال‌هاست زیر نظر پلیس است و هیچکس اجازه فعالیت غیرمجاز در آن منطقه را ندارد. اینگونه هم نیست که بتوانیم قبول کنیم که قاچاقچیان بتوانند در این زمان درصدد خارج کردن آثار برآیند چراکه این کار یک یا دو روز نیست و بیش از یک یا دو ماه زمان نیاز دارند. از این‌رو درخصوص محموله‌ای که عنوان می‌شود وارد ایران شده، دو موضوع مطرح می‌شود. یکی آنکه ممکن است این آثار تقلبی بوده باشند و دیگری آنکه واقعا این آثار همان گنجینه باختر هستند. با این وجود نگرانی‌هایی درخصوص خروج آثار گنجینه باختر از افغانستان مطرح است. سرنوشت آن نامعلوم است و کسی هم پاسخ‌گو نیست که آیا چنین محموله‌ای توسط قاچاقچیان به ایران وارد شده و اکنون سرنوشت آن چیست. آیا توسط خریداران اشیاء باستانی خریداری شده که به دلیل شناخته شده بودن آن در عرصه جهانی یا باید نزد خود نگاه دارند یا آنکه واقعا تقلبی بوده است».
شمال بر این باور است که: «اگر دولت طالبان مدعی است که گنجینه‌ی باختر در اختیار حکومت افغانستان است و در امنیت قرار دارد می‌تواند سازوکاری در نظر گیرد و نمایشگاهی تدارک ببیند که مسوولان و فعالان میراث‌فرهنگی از آن دیدن کنند و نگرانی مردم رفع شود. همانگونه که در دولت قبل نیز نمایشگاهی تدارک دیده شده بود و این آثار به نمایش گذاشته شد. البته مسوولان طالبان باید درخصوص آثار بودیسم و سایر میراث‌فرهنگی افغانستان نیز اظهار نظر کنند. چراکه همان گونه که گنجینه‌ی باختر برای ما با اهمیت و ارزشمند است دیگر آثار میراث‌فرهنگی نیز ارزشمند هستند و باید از آن‌ها صیانت کنیم».
میراث فرهنگی ساری از ورود محموله‌ی منسوب به گنجینه باختر بی‌خبر است
با وجود آنکه گفته شده محموله‌ی یادشده وارد ساری شده است، مهدی ایزدی، معاون میراث‌فرهنگی استان مازندران، از وجود و ورود محموله‌ای از اشیایی با چنین ارزشی اظهار ناآگاهی کرد و گفت: «در ساری چنین خبری به دست ما نرسیده است. ما در چند ماه گذشته هیچ خبری مبنی بر ورود محموله‌ای از اشیا باستانی افغانستان که منسوب به گنجینه‌ی باختر باشد دریافت نکردیم».
او ادامه داد: «البته در این مدت موفق به کشف محموله‌هایی شدیم که بیشتر آن‌ها حاصل حفاری‌های غیرمجاز در ایران بوده و چیزی که به نام آثار افغانستان باشد را نداشته‌ایم. در میان کشفیات ما جواهرات جایی نداشت و در حد اشیای مفرغی و سفال بودند و خبر کشف یا خرید و فروش هیچ شی‌ خاصی در استان شنیده نشده است. البته بسیاری از اشیای کشف شده تقلبی بودند».
با این وجود همچنان نگرانی‌ها درباره‌ی وضعیت ناروشن گنجینه‌ی باختر وجود دارد. گنجینه‌ای که هرچند در تمام جهان شناخته شده اما سرنوشتی ناروشن دارد و طالبان نیز در برابر آگاهی‌رسانی از سرنوشت آن سکوت پیشه کرده‌ است.