چرا تقویم شاهنشاهی کنار رفت؟

به گزارش ایسنا، امروز پنجم شهریورماه سالروز لغو تقویم شاهنشاهی و احیای تقویم شمسی در سال 1357 است.
تاریخچه تقویم کشورمان و تغییرات فراوان آن به طور کلی به دو دسته تقسیم می شود. تقویم پیش از اسلام یا تقویم باستانی که شامل تقویم پیش از هخامنشیان، تقویم هخامنشی، تقویم زرتشتی، تقویم اوستایی کهن، تقویم اوستایی نو، تقویم دوره اشکانیان و ساسانیان و تقویم یزدگردی بود و تقویم پس از اسلام که مشتمل بر تقویم هجری قمری و تقویم هجری شمسی با ویژگی های مشترک و اصول متفاوت بود.
ریشه دار بودن هزاران ساله تقویم هجری قمری و هجری شمسی در فرهنگ و تمدن ایران و پیوند عمیق فکری این دو با ریشه های اعتقادی مردم مسلمان ایران، موجب توجه بیش از حد و حساسیت بالای عموم مردم به خصوص نگهبانان دین و شریعت و بروز واکنشهای اجتماعی و فرهنگی شدید به دست اندازیهای پهلوی پسر در سالهای 1354 تا 1357 شد.
بُرجی جایگزین قمری
تقویم هجری شمسی که در ابتدا به تقویم «بُرجی» معروف بود با وجود استفاده عموم مردم از آن اما در اسناد و دوایر دولتی چندان رسمیت نداشت. این تقویم تنها در تقویم‌های قدیمی و در امور گمرکات و مالیه کشور استفاده می شد. این وضعیت ادامه داشت تا این که پنج ماه بعد از بازگشایی دومین مجلس شورای ملی در دوره سلطنت احمد شاه قاجار، میرزا عبدالحسین‌خان شیبانی وحیدالملک، نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی در تاریخ 31 فروردین 1289 طرحی را با موضوع «قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی» از هجری قمری به هجری شمسی برجی را پیشنهاد داد و قرار شد در طرح قانون محاسبات عمومی که در این مجلس در دست تدوین بود، گنجانده شود.
قانون محاسبات عمومی در ۲۱ آبان 1289 به تصویب مجلس شورای ملی رسید و پیشنهاد وحیدالملک در دومین دوره مجلس شورای ملی در ماده سه این قانون در تاریخ دوم اسفند ۱۲۸۹ پذیرفته و تصویب شد و تقویم هجری شمسیِ بُرجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی مبنا قرار گرفت اما تقویم هجری قمری همچنان بین مردم جایگاه خودش را داشت.
ماده سوم قانون مذکور مقرر می کرد: «مقیاس زمان، بعد از این در محاسبات دولتی، سال‌های شمسی و ماه‌های شمسی (بروج) خواهد بود.»
هر چند که مبدا تاریخ شمسی ایران همانند سال قمری، هجرت حضرت محمد (ص) از مکه به مدینه است و این مبدا وجه مشترک بین عرب و عجم است اما به گواه اسناد به جا مانده از پهلوی اول، رضا شاه با الگوبرداری از آتاتورک، شاه ترک عثمانی که تقویم ترکیه را از قمری به میلادی تغییر داد تصمیم گرفت تقویم هجری قمری ایران را از قمری به شمسی تغییر دهد.
در اواخر سال ۱۳۰3 جمعی از نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی طرحی را پیشنهاد دادند که در این طرح نام ماههای عربیِ متداول در تقویم بُرجی، به نام‌های فارسی و نام ماهها نیز که در آن زمان به نام حیوانات نامگذاری می شد، متروک شد. تبدیل بروج به ماه‌های فارسی پس از بحث‌های فراوان بالاخره در صد و چهل و هشتمین جلسه مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۱ فروردین 1304 به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی از ابتدای سال 1304 تقویم رسمی کشورمان شد.
مشروح قانون مذکور به این شرح بود:
قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ خورشیدی (شمسی) - مصوب شب سه شنبه ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴ شمسی.
‌ماده اول- مجلس شورای ملی تصویب می‌نماید که از نوروز (۱۳۰۴) تاریخ رسمی سالیانه مملکت به ترتیب ذیل معمول گردد و دولت مکلف ‌است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید:
مبدا تاریخ سال هجرت حضرت خاتم‌النبیین محمد بن ‌عبدالله صلوات ‌الله علیه از مکه معظمه به مدینه طیبه، آغاز سال روز اول بهار، سال، کماکان شمسی حقیقی و اسامی و تعداد روزهای هر ماه‌ شامل فروردین تا شهریور ۳۱ روز تمام، از مهر تا بهمن ۳۰ روز تمام و اسفند ماه نیز ۲۹ روز تمام می باشد.
تبصره- در سالهای کبیسه اسفند ۳۰ روز خواهد بود.
‌ماده دوم - ترتیب سال‌شماری ختاوایغور که در تقویم‌های سابق معمول بود از تاریخ تصویب این قانون منسوخ خواهد بود.
‌این قانون که مشتمل بر دو ماده است در جلسه شب یازدهم ماه فروردین یک هزار و سیصد و چهار شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید./ ‌رییس مجلس شورای ملی - مؤتمن‌الملک
بدین ترتیب اسم های حیوانات و اسمهای عربیِ ماهها که عبارت بودند از حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت از تقویم ایران حذف شد.
پس از پخت و پز این قانون در مجلس شورای ملی، پهلویِ پدر مبدا تقویم ایران از هجری قمری به هجری شمسی را به اجرا درآورد.
رضا شاه طی حکمی استفاده از تقویم قمری دوایر دولتی را به کلی ممنوع کرد.
دستور رضا شاه به این شرح بود: «نظر به این که تقویم رسمی کشور برای ماه‌های شمسی تنظیم شده است از فروردین ۱۳۱۴ تمام دوایر دولتی مکلف به اجرای آن هستند بنابراین لازم است که از تاریخ وصول این متحدالمآل در کلیه اسناد معاملات رسمی و نوشتجات تاریخ شمسی را قید و از ذکر تاریخ قمری مطلقا خودداری نمایید.»
حسین مکی نویسنده و نماینده چند دوره مجلس شورای ملی به نقل از عباس مسعودی، روزنامه نگار و نماینده مجلس شورای ملی در دوران پهلوی، نوشت: «اگر جنگ دوم جهانی در سال 1320 پیش نیامده بود، شاید رضا شاه مانند ترکیه، تقویم رسمی هجری را از شمسی به میلادی تبدیل می‌کرد و روز تعطیل را از جمعه به یکشنبه تغییر می‌داد. ... به طوری که گفته بود تغییرات دیگری از این قبیل می‌خواست بدهد که به واسطه قیام عمومی مردم و خروج از کشور ناکام ماند.»
شاهنشاهی جایگزین شمسی
40 بعد از رضا خان، پسرش محمدرضا کار نیمه تمام پدر را تمام کرد و روح او را با تغییر تقویم شمسی به شاهنشاهی شاد کرد.
او با وجود مخالفتهای سراسری مراجع تقلید و روحانیون و مردم در شهرهای مختلف در تاریخ 24 اسفند 1354 تقویم شمسی را به شاهنشاهی تغییر داد.
محمدرضا در شهریور 1354 در مراسم افتتاح مجلس بیست و چهارم از فرهنگ و تمدن اسلامی به زشتی یاد کرد و از ورود اسلام به ایران به عنوان هجوم خارجی نام برد و به نام ملت ایران اعلام کرد تصمیم دارد تمام آثار انحطاط، ضعف، فساد و زبونی گذشته را به دست فراموشی بسپرد تا ارزش های مثبت و جاودانه فرهنگ ایرانی از آلودگی دور شود و ارزشهای مثبت، پرورش و تعمیم یابد.
وی در عین حال از اعلام رسمی تصمیمش ترس داشت به همین دلیل قرار شد نظرش از زبان شورای عالیِ برگزار کننده بزرگداشت ملی پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی مطرح شود و پس از موافقت محمدرضا شاه، برای رسمیت بخشی و مشروعیت دادن به آن دو مجلس شورای ملی و سنا برای تصویب در 24 اسفند 1354، مصادف با روز تولد رضاشاه، وارد عمل شوند.
بدین ترتیب دو مجلس جلسه مشترک گذاشتند و تغییر مبدأ تاریخ رسمی کشور از شمسی به شاهنشاهی را تصویب کردند و تمامی سازمان‌ها و ادارات حکومتی را ملزم به استفاده از تقویم جدید کردند.
اسدالله علم، نخست وزیر وقت در یکی از یادداشت هایش نوشت: شاهنشاه به این کار علاقه دارند زیرا که خود مردِ تاریخ، خودِ تاریخ و محولِ تاریخ است و می خواهد که مبدا تاریخ هم بشود و حق هم با اوست.
اما سیاستمداران و متفکران سیاسی غرب که اتفاقات ارتباط نزدیکی با دربار محمدرضا داشتند، نظر دیگری داشتند که پس از سقوط حکومت پهلوی نظرات خود را افشا کردند.
یرواند آبراهامیان تاریخ‌نگار ارمنی تبارِ ایرانی زاده در کتاب ایران بین دو انقلاب نوشت: در دوران معاصر کمتر رژیمی در سرتاسر عالم آنقدر احمق بوده است که تقویم مذهبی خود را دور افکند.
نیکی آر کدی، کارشناس تاریخ معاصر ایران نیز در کتاب ریشه‌های انقلاب ایران نوشت: شاه تقریباً همه مردم را مجاب کرد که هدفش کندن ریشه اسلامی است.
سرآنتونی پارسونز، سفیر وقت انگلستان در تهران هم در کتاب غرور و سقوط با اشاره به این تصمیم محمدرضا نوشت: اقدام نامعقول و سبک‌سرانه دیگری علیه معتقدات مذهبی مردم کشورش.
احسان نراقی، جامعه شناس و مشاور فرح پهلوی نیز نوشت: اقدام دیگری که به شدت به شاه صدمه زد، تغییر تقویم بود ... شاه همیشه تمایل داشت که به دوران پیش از اسلام رجوع کند. او می‌خواست تا با نسبت دادن و مرتبط کردن خود به کوروش از جهان عرب ممتاز گردد و مسلمان بودن ملت ایران را کم رنگ جلوه دهد.
شرح ماجرا
با درخواست شاه، شجاع الدین شفا، معاون امور فرهنگی و مطبوعاتی وزارت دربار، مسؤول مطالعه و پیگیری تغییر تاریخ کشورمان شد. شفا بعد از رایزنی های فراوان جلسه ای مشترک با حضور هادی هدایتی وزیر مشاور و معاون اجرایی نخست وزیر، خسرو بهروز معاون سازمان برنامه و بودجه و امیر متقی معاون دربار شاهنشاهی در 27 آذر ماه 1354 برگزار کرد که در این نشست یک نتیجه و سه پیشنهاد تصویب شد.
نتیجه جلسه این بود که تقویم شمسی نه یک تقویم ایرانی است و نه یک تقویم مذهبی، زیرا هجری شمسی در زمان خلافت المعتضد بالله پایه گذاری شد پس مبنای ملی ندارد و از طرف دیگر چون تقویم هجری قمری است که مورد قبول کشورهای اسلامی است، پس هجری شمسی منشأ مذهبی نیز ندارد.
در این جلسه شفا داد سال 539 قبل از میلاد که سال فتح بابل به دست کوروش کبیر و صدور منشور کوروش، مبدأ تاریخ شاهنشاهی قرار گیرد. توجیه شفا بسیار چاپلوسانه بود. او محاسبه کرده بود بر طبق مبنای صدور منشور کوروش سال 2500 مقارن است با صدور منشور شاهنشاه آریامهر درباره انقلاب سفید.
پیشنهاد دوم، پیشنهاد هادی هدایتی بود. او پیشنهاد داد سال 559 قبل از میلاد مقارن با سال جلوس کوروش کبیر بر تخت سلطنت مبدأ تاریخ شاهنشاهی شود. وی در توضیح این پیشنهادش گفت: سال 2500 سال جلوس کوروش مقارن با جلوس محمدرضا پهلوی، آریامهر شاهنشاه ایران و آغاز فر و شکوه ایران است.
بهروز، سومین پیشنهاد را داد. پیشنهاد او مبدأ قرار گرفتن سال تولد کوروش بود اما چون تاریخ تولد وی نامشخص بود، فرض بر این گذاشته شود که کوروش در 21 سالگی به سلطنت رسیده است بنابراین سال 580 سال فرضی تولد کوروش شود. وی در توجیه پیشنهادش گفت: سال 2500 مقارن است با حوت 1299 کودتای رضاشاه کبیر و آغاز طلوع خاندان پهلوی.
اما این نشست با نتیجه روشنی پایان نیافت بنابراین هر سه پیشنهاد به امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت ارجاع شد او نیز پیشنهادها را به شاه عرضه کرد.
طرح هدایتی، یعنی مبدأ قرار دادن سال جلوس کوروش مورد تصویب قرار گرفت اما از آنجا که این تغییر در اواخر سال 1354 بود و بسیاری از سررسیدها و تقویم های سال جدید (سال 1355) چاپ شده بود و از سوی دیگر تغییر تاریخ هجری شمسی به شاهنشاهی برای محمدرضا گران تمام می شد، تصمیم بر این شد که سازمانی غیر از شاه مسؤولیت این پیشنهاد را بپذیرد به همین دلیل مقرر شد شورای عالی سازمانِ برگزار کننده آیین ملی بزرگداشت پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی، طی عریضه ای از خاک پای مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر استدعا نماید تا مرحمت فرمایند تاریخ هجری شمسی به تاریخ شاهنشاهی تغییر نماید و برای آنکه اشکالی پیش نیاید در تقویم های تهیه شده همان سال (1355) سال شمسی هم به کار رود ولی از آغاز سال بعد (سال 1356) تاریخ شاهنشاهیِ 2534 در مکاتبات دولتی و سازمان های ملی مورد استفاده قرار گیرد اما از آغاز همان سال تاریخ شاهنشاهی به کلی جانشین تقویم هجری شمسی شود و در کلیه تقاویم و مکاتبات مراعات شود.
شورای عالی سازمانِ برگزار کننده آیین ملی بزرگداشت پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی طی نامه ای پیشنهادهای فوق را از شاه درخواست و اضافه کرد که «شاهنشاه اجازه فرمایند گروهی از دانشمندان صلاحیت دار انتخاب شوند تا از راه رادیو و تلویزیون و مطبوعات و سخنرانی ها و نوشته های علمی و پژوهشی این موضوع را به صورتی جامع و روشن برای افکار عمومی مورد بررسی و تحلیل قرار دهند.»
این پیشنهاد توسط اسدالله عَلَم به شاه ارائه شد و بعد از آن نخست وزیر اعلام کرد که «متن استدعای شورای عالی آیین ملی بزرگداشت پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی برای تغییر تاریخ از خاک پای مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر گذشت و اجازه مرحمت فرمودند که به همین صورت اجرا شود.»
دست اندرکاران امور فرهنگی به ریاست عبدالرضا قطبی، اولین مدیر عامل رادیو و تلویزیون طرحی توجیهی برای تغییر مبدا تاریخ کشورمان تهیه کردند تا «افکار عمومی ملت ایران، افکار منطقه و افکار جهان» را توجیه کنند. در این طرح توجیهی قرار شد «موقع و مقام سال هجری قمری در افکار عمومی برجسته شود» و گفته شود که اصلاً تاریخ هجری شمسی هیچ ربطی به مذهب ندارد و این هجری قمری است که یک تاریخ مذهبی است با این حال کشورهای اسلامی حتی در داخل کشورشان از تاریخ میلادی استفاده می کنند و تقویم شاهنشاهی تنها تقویم ملی خواهد بود.
برای اجرای این طرح علاوه بر استفاده از رادیو و تلویزیون قرار شد: «روزنامه ها در طول زمان طولانی به طور متناوب یکی درباره اعتبار مذهبی مطلق تقویم هجری قمری داد سخن بدهد، دیگری از بی اعتباری مذهبی سال شمسی و سومی پس از چند ماه ادامه بحث، از ضرورت داشتن یک تقویم ملی سخن بگوید.»
اجرای این طرح آغاز شد و روزنامه ها به توجیه این موضوع پرداختند ولی مردم مذهبی هرگز این توجیهات را باور نکردند. رژیم شاه برای قانونی کردن تغییر تاریخ، لایحه ای را تهیه و به مجلس سنا و مجلس شورای ملی ارسال کرد. روز 24 اسفند 1354 به مناسبت تولد رضا شاه و به دلیل اهمیت موضوع، هر دو مجلس جلسه مشترکی تشکیل دادند و این لایحه را تصویب کردند.
در این جلسه هویدا اعلام کرد: «روزی که به دین اسلام مشرف شدیم 12 قرن از تاریخ ملت و تمدن و فرهنگ ما می گذشت.» هویدا با این جمله می خواست ثابت کند فرهنگ و تمدن ایرانی بر فرهنگ اسلامی قدمت دارد و ما باید یک تاریخ متعلق به خودمان داشته باشیم نه اسلام.
پس از هویدا، رامبد لیدر فراکسیون پارلمانی حزب مردم در سخنرانی چاپلوسانه برای تعظیم خاندان پهلوی به کلی منکر افتخارات گذشته شد و گفت: «رضا شاه وارث میراثی غم انگیز از گذشتگان بود. افتخارات چند هزار ساله تاریخ ایران همچون بقایای یک بنای کهن در زیر آوار بدبختی ها و فلاکت ها مدفون شده بود و رضاشاه این خرابه ها را از زیر آوار بیرون آورد.»
روزنامه رستاخیز هم در صفحه اول خود ضمن اعلام خبر تصویب تقویم شاهنشاهی نوشت: «در طول 2534 سال شاهنشاهی ایران 50 سال شاهنشاهی پهلوی از هر جهت برجسته و ممتاز است.»
اعتراض به تقویم شاهی
بعد از جایگزینی تقویم شاهنشاهی به جای تقویم شمسی، مردم مذهبی کشورمان چنان خشمگین شدند که استمپل رایزن سیاسی آمریکا در ایران در گزارشی نوشت: «اگر وضعی به وجود آید که نظم عمومی بر هم بخورد، روحانیون و پیروانشان مشتمل بر تجار ثروتمند تهران و شهرستانی یک نیروی متشکل آزاد تشکیل خواهند داد و می توانند... به مبارزه واقعی دست بزنند.»
آیت الله سیدمحمدرضا گلپایگانی نخستین مرجع تقلیدی بود که فردای اعلام خبر تغییر مبدای تقویم (25 اسفند 1354)، موضع‌گیری کرد. ایشان در نامه‌ای به جعفر شریف امامی که آن زمان رییس مجلس سنا بود اقدام ناگهانی دو مجلس شورای ملی و سنا را در تصویب این موضوع، توهین بزرگ به اسلام دانست.
آیت‌الله سیدمحمدکاظم شریعتمداری نیز با ارسال نامه‌ای به هویدا مراتب نگرانی مراجع مذهبی را از این اقدام اعلام کرد اما هویدا با مصاحبه‌ای که به دستور شاه انجام داد اعلام کرد: «مردم می‌توانند از هر دو تاریخ قمری و شاهنشاهی استفاده کنند». او با این کار توانست برخی مخالفان را با این تصمیم شاه همراه کند.
واکنش روح الله
اولین واکنش سیدروح الله موسوی خمینی به این تغییر زمانی اتفاق افتاد که ایشان در تبعیدِ نجف اشرف بودند. امام (ره) استفاده از تقویم شاهنشاهی را برای مردم حرام کردند.
رهبر فقید انقلاب اسلامی در چهارم مهر ماه 1355 که مصادف با عید فطر سال 1396‏‎ هجری قمری بود در پیامی مکتوب خطاب به آحاد ملت ایران، نوشتند: «کارشناسان که می خواهند مخازن ما را بی مانع به غارت ببرند، برای تضعیف اسلام و محو اسم آن، نغمۀ شوم تغییر مبدأ تاریخ را ساز کردند. این تغییر از جنایات بزرگی است که در این عصر به دست این دودمان کثیف واقع شد. بر عموم ملت است که با استعمال این تاریخ جنایتکار مخالفت کنند؛ و چون این تغییر هتک اسلام و مقدمۀ محو اسم آن است ـ خدای نخواسته ـ استعمال آن بر عموم حرام و پشتیبانی از ستمکار و ظالم و مخالفت با اسلام عدالتخواه است.‏»
رهبر فقید انقلاب اسلامی دو سال بعد یعنی در 30 مهر 1357 چهار ماه قبل از پیروزی نهایی انقلاب اسلامی نیز در جمع دانشجویان و ایرانیان مقیم نوفل لوشاتو، گفتند: «شما ببینید چه جنایت بزرگی ‏‏[‏‏است‏‏]‏‏، در تمام جنایتهایی که این مرد کرده است؛ همۀ خیانتهایی که این مرد کرده است؛ از دادن نفت به خارج، از خراب کردن وضع زراعت، از خراب کردن فرهنگ، از دست دادن حیثیت نظام؛ همۀ اینها را یک طرف بگذارید، قضیۀ تغییر تاریخ را یک طرف. تغییر تاریخ اسلام به تاریخ گبرها را شما اگر در یک طرف ترازو بگذارید، خیانتهای این آدم و جنایتهای این آدم و همۀ چیزهای دیگری که از دست داده ایم به واسطۀ این ‏‏[‏‏شخص‏‏]‏‏، در یک طرف بگذارید؛ این اهمیتش بیشتر است و گمان نکنید که اگر ملت مهلتش داده بود، همین [‏‏یک‏‏]‏ قدم بود.»
لغو تقویم شاهی
با گسترش دامنه اعتراضات و شعله ورتر شدن آتش اعتراضات انقلابیون در شهرهای دور و نزدیک، محمدرضا شاه با تغییر پی در پی دولت‌های وقت، تلاش کرد مخالفتها را مهار کند و بالاخره موفق شد به دست دولت جعفر شریف امامی، رییس مجلس سنا که در تاریخ 5 شهریور 1357 در کسوت رییس مجلس سنا، مأمور تشکیل کابینه شد، به موضوع فیصله دهد.
شریف امامی نیز برای جلب رضایت عامه مردم و روحانیونِ معترض در همان روز آثار ضد اسلامی مانند قمارخانه ها و نظام تک‌حزبی را برچید و تقویم شاهنشاهی را به شمسی برگرداند.
منابع:
صحیفه امام، جلد سه، ص 171
صحیفه امام، جلد چهار، ص 110
گاهشماری در ایران، گاهشمار تقویم هجری شمسی
مجموعه مذاکرات 82 و 174 نمایندگان دومین دوره مجلس شورای ملی
گاهشماری جلالی، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران