راست افراطی و فرصت طلبی، دو روی یک سکه

در روزهای نیمه دوم فرودین سال 1396 خورشیدی در زمانی این نوشته را می نویسم که راست افراطیِ در امریکا با رئیس جمهور جدیدش دونالد ترامپ نمایندگی می شود. این قدرت نوظهور، به تازگی موشک پرانی به سوریه را آغاز کرده تا تعریف نوینی از راست بودگی ارائه کند. در سوی دیگر در شوروری که حال پس از فروپاشی با روسیه نمایندگی می شود، سالهاست تغییرات اساسی در ساختار قدرت روی نداده است.
به گزارش پایگاه خبری فریادگر، ربط این دو به بحث ما در باب سیاست در خاورنزدیک چیست؟.این هردو قدرت جهانی در خاورنزدیک باهم رقابت می کنند و کنش های آنها مانند دوران جنگ سرد حالا در شرایطی که رقابت های سرد و گرم توام است، زندگی ما را به مثابه ساکنان این منطقه تحت تاثیر قرار می دهد. امروزه پیچیدگی در دخالت های نظامی و سیاسی به حدی است که برای شناخت آن می باید چند لایه پیچیده کاوش شود. در خاور نزدیک معاصر رقابت های منطقه ای و جهانی باهم همزمان شده اند. هرکدام منافعی را پی می-گیرند. نیابت حالا خیانت نیست. عین نیازمندی و ناخوداگاهی است. شکاف اساسی در ثروت نیست که آن هم جای خود دارد! اختلاف اساسی در چنین وضعیتی بر محور آگاهی و خودآگاهی است. کنشگران بسیاری عمل می کنند بدون اینکه کمترین آگاهی را داشته باشند. تصمیم سازان بسیاری تصمیم می گیرند، وارد عرصۀ عمل هم می شوند و منتظر می مانند تا تجزیه و تحلیل ها ارائه شود، آنگاه به خودآگاهی معکوس نسبت به عمل خود می رسند. منظورم دقیقا این است: ابتدا تصمیم می گیرند، عمل می کنند و سپس عوارض و نتایج آن را می سنجند.
در این روزها و در نیمه های این شبها حالا شبکه های اجتماعی و ارتباطات گسترده مجازی چنان توهم "دانستن" را دامن زده اند که جای اندکی برای تجزیه و تحلیل باقیمانده، دست زیاد شده و بگیر و نگیر دارد. در این روزگار همه چیزی، کم عمق و سطحی شده است. مدعیان بسیار تصویری از جامعه طبقه بندی نشده را به نمایش می گذارندکه اکثر ادعا هایشان پیگیری نمی شود ، رها می شوند تا به نیستی بپیوندند.
در چنین شرایطی، که گزیده ای از آن را به تصویر کشیدم، دو روی یک خطر واحد ما را تهدید می کند. دو رویی که به نام نشان و ظاهر، بسیار متفاوت نشان داده می شوند، اما در اصل همانند و همسان و به هم پیوسته اند، با اندک تفاوت های انگشت شماری! دو رویی که به یکی، ناگزیز تن خواهیم داد. اما کم و کیف این تن دادن و در آینده چگونه با آن کنشگری کردن، مهم و تعیین کننده است. به نظر مهم تر از رویدادی شیرین خلق کردن، سپس کناری کشیدن و در نتیجه، آینده ای تاریک و نامعلوم را رقم زدن، ایستادن و پاییدن است. کنشگری متداوم و آگاهانه است.
خلق رویدادهای بزرگ واقعیتی است که به عنوان ملت بارها و بارها تکرار کرده ایم. همه تلاش من این نیست که شما را برای رویدادی فراگیر و کوتاه مدت آماده کنم. بلکه برعکس تمام تلاشم را خواهم کرد که عوارض همراهی دفعتی و کنار کشیدن های جمعی و یکباره را رونمایی کنم. تکرار می کنم، این کنش را بارها و بارها تکرار کرده ایم و نتایج آن را در حافظه جمعی و فردی مان داریم. اکنون پیشنهاد من این است: بطور سازماندهی شده وارد شویم و در بلندمدت مشاهده گری و کنشگری مان را ادامه دهیم. 

جامعه در حال گذار
اکثریتی از کشورها و فرهنگ های در حال توسعه از منظر نگارنده "درحال گذار" تعریف می شوند. جامعه در حال گذار جامعه ای است که از مناسبات و ساخت و بافت سنتی عبور کرده، دقیقا منظورم این است که اکثریتی از کنشگران و باشندگان، مناسبات سنتی را کارآمد نمی دانند. در نتیجه به آن پایندی نشان نمی دهند. اما تاثیر آن را نمی توانند نادیده بگیرند و به عنوان میراثی موجود در پیشینه با آن دست و پنجه نرم می کنند. چنین جامعه ای، مدرنیسم وارداتی را نیز آنقدر ریشه دار و عمیق، متناسب و کاربردی همچنین قابل اطمینان نمی داند که بتواند وضعیت حال حاضرش را با کمک آن سازماندهی کند. در نتیجه جامعه ی در حال گذار جامعه ای است که ساخت و بافت و مناسبات سنتی را در این زمان نمی پسندد. در عین حال به مدرنیسم وارداتی هم خوشبین نیست. اطلاعاتی و تجربه ی زیسته ای در دنیای مدرن و با مناسبات مدرن هم ندارد که به آن اطمینان کند. جامعه در حال گذار که در اکثر کشورهای خاورنزدیکی مشاهده می شود نه جامعه سنتی است و نه مدرن ریشه دار و معیارمند. نه آن است و نه این! در حال گذار از سنت است و دارد با میراث آن دست و پنجه نرم می کند و در عین حال مدرنیسم وارداتی را در حال ارزیابی و تجربه دارد، ریشه ها و مناسبات سنتی دارد، ایده و آرزوهای مدرن شدن در سر می پروراند. توسعه فیزیکی را به سادگی تن می دهد و به فن آوری عشق می ورزد، اما مناسبات انسانی و اجتماعی آن را با تردید می نگرد. 

شاخصه های جامعه در حال گذار
سرعت بالای تغییرات پشت سرهم، مهمترین شاخصه جامعه در حال گذار است. این تغییرات، فراگیر و بنیان برافکن هستند. هنوز موج پیشین تغییرات جاگیر نشده اند که موج های نوینی از راه می رسند. این فرآیند به سطحی شدگی و بی ریشه گی و کال ماندن تحولات وارد شده کمک می کند. نهادهای اجتماعی و سیاسی هنوز ماندنی نشده اند که دچار تغییر می شوند. تغییرات، همه ارکان جامعه و سیاست را در بر می گیرد. در جامعه در حال گذار، از امر روزمره گرفته تا بنیادی ترین و پایه ای ترین ارکان، بی ثباتی را مرتب تجربه می کنند. بخش عمده ای از توان سیستم ها و نهادها صرف به روز شدنهایی می شود که به شکل بیمارگونه ای با تغییرات وارد می شوند، موج می سازند و آرام می گیرند. هر چیزی مانند مُد است. مُدها مرتب و سریع صدر تا ذیل زندگی را در می نوردند و در نهایت از صحنه ی اجتماعی بیرون می روند، بدون اینکه ریشه ای و دوامی داشته باشند. بدون اینکه متکی به اصولی اساسی باشند. بدون اینکه برنامه ای را پیگیری کنند. هر چیزی مانند سرگرمی است. شاخصه ی نخست جامعه در حال گذار تغییرات ارزیابی نشده و نسنجیده با سرعت و نرخ بالاست.
شاخص دوم، عاملیت های سرگردان و فرصت طلبی های بی معیار است. در بی ثباتی نهادها و کوتاه مدت شدن آنها و جامعه، عاملان و کنشگران راه بقای خود را در عوض شدن های سریع می یابند. رنگ به رنگ شدن هایی که عاملان را سطحی و کم عمق می کند. ایده ها و انگیزهایشان را در حد همراهی با نمایش های اجتماعی و شعارهای بی پایه و اساس تقلیل می دهد. جامعه در حال گذار به سبب بی ثباتی در تربیت نسل های بی معیار و انسان های بی مبنا دستی دارد. سرگردانی در جامعه درحال گذار راهکار انطباقی و فرآوردۀ زندگی اجتماعی است. رجعت به سنت در چنین جامعه ای، عقبگرد قلمداد می شود. پایه ها و پیشینه ی مدرنیسم جاگیر نشده اند، قابل اطمینان هم معرفی نمی شوند، نتیجه ی منطقی برای اکثریتی از انسان ها در چنین شرایطی، سرگردانی است.
شاخص سوم، وجود موج های جوگیرانه ای است که نجات دهنده معرفی می شوند. این موج ها سمت و سویی ارزیابی شده و سنجیده شده ندارند. و همانطور که از نام شان پیداست تنها موج هستند: کوتاه مدت و زودگذر! موج هایی که شعارهایی مانند معیشت و حداقل ها را به عنوان هدف، همراه می آورند. حداقل ها را می جویند و در سطح همان حداقل ها درجا می زنند. ایده هایی روزمره شده، که از ایده الیسم، فرسنگ ها فاصله دارند. ایده هایی جذاب، فربینده، ساده و سطح پایین و حداقلی هستند. در عین حال ساده و بی پیرایه و همه کس فهم هستند. ایده هایی که در اجرا ساده به نظر می آیند اما در اصل بدون زیرساخت های بینادی فریب هایی ظاهری بیشنیستند. مُسکن های سریع تسکین دهنده برای دردهای بنیادی و اساسی که پاسخ کوتاه مدت موج های جوگیرانه هستند. موج ها را دامن می زنند، تقویت می کنند و به مرگ تدریجی گرفتار می کنند.
کنشگری فرصت طلبان به جای نخبگان، شاخصه ی دیگر جامعه در حال گذار است! در تغییرات فراگیر و سریع جامعه درحال گذار و جمعیت های سرگردانش، فرصت طلبی مجال آن را دارد که خود را بجای نخبگی و با تجربگی و کارآزمودگی، معرفی کند. فرصت طلبی متکی بر منفعت فردی و گروه های کوچک است. قشری اندیشانه است و انحصار طلب، ظاهر می شود. فرصت طلبی در نهادش "خود" و "دیگری" ساز است. مرزبندی کننده است. مرزهایی در حد گروه ها و اقشار کوچک که منافع همدیگر را تامین می کنند. مهمترین مسئله فرصت طلبی تمایز خودساخته ای است که با برتری جویی نظام ها و زیرساخت های اساسی را ویران می کند. فرصت طلبی، منافع فردی، قشری و کوتاه مدت را بر منافع جمعی ملی و گروهی ترجیح می دهد و دومی را قربانی اولی می کند. 

راست افراطی
راست افراطی فریبنده و همراهی کننده است چراکه شعارهایش را از کوچه و خیابان و از زبان مردم و توده ها می گیرد. راست افراطی عوام زده و بی پیرایه است. راست افراطی ملی گراست. در همه جای دنیا راهکار ملی گرایی را مورد بهره برداری قرار می دهد. راست افراطی مرزسازنده است: مرزهای متعصبانه و گروه سازنده که جامعه را دچار تفرقه می کنند. مرزهایی در سلسله مراتب فردی تا ملی! مرزهای متمایزکننده و غیرانسانی که کلیت انسان بودگی را زیر سئوال می برند. مرزهایی که خود و دیگری می سازند و دیوار پیشنهاد می کنند.
راست افراطی رفتارهای واکنشی و تندخویانه نشان می دهد. تصمیم های سریع و ارزیابی نشده و نسنجیده می گیرد و پای تصمیم های غلط خود ایستادگی می کند. راست افراطی با رویکرد احساسی همه جز خود را نفی می کند. معیاری برای نقد و ارزیابی ندارد. راست افراطی همه اینها را از سلیقه مخاطبان اش و پسند آنها و مشاهده مردم کوچه و خیابان می آموزد. از آنها می گیرد، از آنها می آموزد و به خودشان تحویل می دهد. به همین دلیل، راست افراطی خود را مردمی معرفی می کند. مردمی هم هست. درک و دریافتی فراتر از حداقل های زندگی ندارد. راست افراطی بدون پایبندی به هیچ معیاری، موج سوار است. عمل گرایی راست افراطی در حد حداقل های زندگی است. راست افراطی تفکری کوتاه مدت است. استراتژی ها و راهکارهای عملی کوتاه مدت هم پیشنهاد می کند. راست افراطی به فراخور بافت اجتماعی اش از آزادی خواهی تا سرکوبگری از عدالت خواهی و حق طلبی تا قشربندی و پیگیری اهداف قشری را در آستین عمل دارد. هدف راست افراطی کسب قدرت است و برای آن به هر وسیله ای متوسل می شود و از هر راهی می رود. 

فرصت طلبی
فرصت طلبی به دنبال مجال و فرصت و صحنه است. فرصت طلبی تفکری کوتاه مدت است. فرصت طلبی جاهای خالی را پر می کند. همانند راست افراطی "خود"، معیار فرصت طلبی است. "دیگری" سازی می تواند، فرصت ساز باشد. منفعت در اینجا هدف است. منافع فردی و فردگرایی خصوصیت فرصت طلبی است. فرصت طلبی، پیدا کردن مجالی برای کنشگری است. هرچند این کنشگری ارزیابی نشده، باشد. فرصت طلبی یک استراتژی عمل است. عملی در راستای منافع فردی و گروهای کوچک! فرصت طلبی از مقیاس های کوچک فراتر نمی رود. فرصت طلبی عملگرایی موم گونه دارد. هدف وسیله را دقیقا برای فرصت طلبان تامین می کند. فرصت طلبی استراتژی عمل متناسب با بافت جامعه در حال گذار است. هر موج و هر تغییر از منظر فرصت طلبی، فرصتی نوین و مجالی برای کنشگری به شکلی نوین را فراهم می کند. فرصت طلبی معیار و تعهد بلندمدتی جز منافع فردی و گروهی ندارد. 

جمع بندی
در بافت جامعه در حال گذار با توصیفی که طرح کردم، فرصت طلبی و راست افراطی دو روی یک سکه هستند. با این تفاوت که راست افراطی ظاهر و باطنی نزدیک تر به هم دارد. اما فرصت طلبی، کنش هایی چند پهلو و مزورانه دارد. فرصت طلبی ظاهر و باطنی دور از هم دارد. فرصت طلبی از هر پدیده ای در راستای منفعت خویش بهره می برد و در نتیجه می تواند کلیت سیستم و نهادی را تغییر دهد و ظاهرش را حفظ کند. هردو: راست افراطی و فرصت طلبی، آینده ای از پیش طراحی شده ندارند. برنامه ای عمل گرایانه و از پیش ارائه شده، ندارند. هر دو کوتاه مدت هستند. هردو به نهایت فردگرا و منعفت طلب هستند. بی معیاری و اتکا به موج های زودگذر از خصوصات هر دو است.
راست افراطی و فرصت طلبی با خصوصات مشترکی که برشمردم، حداقلی هستند. نگاه های تقلیل گرایانه به زندگی و آینده دارند. هردو برنامه ای بلند مدت ندارند و ارائه نمی کنند که بتوان بر مبنا و معیارهای برنامه هایشان ارزیابی شان کرد. هم راست افراطی و هم فرصت طلبی کلی بافی می کنند و کلیتی در تعلیق برای خودشان می سازند. هر دو گربه شان عمل می کنند. منظورم این است که در هر حالتی پشت شان به زمین نمی رسد. هردو با کنشگری های ارزیابی نشده، ایدآل های ما را بر باد فنا می دهند. تفکر کوتاه مدت هردو زیرساخت های اساسی را نه تنها تقویت نمی کند، بلکه ویران می کند. در شرایط منطقه ای و جهانی خصوصا با شکل گیری ناسیونالیسم های رجعت کننده در اروپا و به قدرت رسیدن راست افراطی در امریکا، فرصت طلبی و راست افراطی هر دو برای کشور ما خطرناک هستند. راست افراطی با تندروی و فرصت طلبی با پیگیری فرصت هایی که از طریق کشاکش های منطقه ای و جهانی تامین می شود، در سال های آینده نزدیک ایران را به مهلکه خواهند انداخت.
 
گزارش : عمران گاراژیان