ابعاد تکان‌دهنده خشکسالی در ایران

در حالی که آخرین روزهای سال 96 را سپری می‌کنیم آمارها حاکی از این است که در مجموع در سال 96، بارش‌ها در 28 استان کشور کمتر از میانگین 49 ساله بوده است. سال بی‌باران البته خود را صرفاً در آمارهای بارندگی نشان نداد؛ اعتراضات کشاورزان شرق اصفهان به عدم تخصیص حقابه همچنان ادامه دارد و این اعتراضات سویه‌های رادیکالی نیز به خود گرفته است.
به گزارش مردم سالاری آنلاین، مقایسه آمار بارش‌های سال آبی جاری با میانگین مدت مشابه در درازمدت (آمار 49 ساله) نشان می‌دهد که کشور در مجموع در سال جاری با حدود 46 درصد کاهش بارش مواجه بوده است. تنها بارش‌ها در سه استان اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی بیش از میانگین 49 ساله بوده است.
آمارهای مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران نشان می‌دهد که در سال آبی جاری از اول مهر 1396 تا 24 اسفند، بارش‌ها در کشور کاهش قابل توجهی داشته است. در میان استان‌های کشور، کرمان بزرگ‌ترین خشکسالی را تجربه کرده و میزان بارش‌ها نسبت به میانگین درازمدت، بیش از 80 درصد کاهش داشته است. در استان سیستان و بلوچستان که خشکسالی در سالیان گذشته نیز وجود داشته و خشک شدن دریاچه هامون باعث کوچ صدها هزار نفر شده است، بارش‌ها نسبت به میانگین درازمدت حدود 77 درصد کاهش یافته است. استان خراسان جنوبی نیز وضعیت بسیار بدی را تجربه می‌کند و بعد از این استان، اصفهان شاهد کاهش حدوداً 70 درصدی بارش‌ها بوده است.
حقابه کشاورزان شرق اصفهان در اوایل مهر ماه سال جاری با وخیم شدن وضعیت رودخانه زاینده رود قطع شد و این امر اعتراضات وسیع کشاورزان این منطقه را به همراه داشت. شرق اصفهان در ماه‌های گذشته شاهد تجمع، راهپیمایی، تحصن با تراکتور و حتی در جمعه گذشته، شاهد حضور اعتراضی کشاورزان در نماز جمعه و پشت کردن به خطیب بوده است. این اعتراضات حتی به تخاصم کشاورزان با همسایه مجاور و انتقال آب زاینده رود به استان یزد هم کشیده است که یادآور نزاع‌های همسایگان در ایران قدیم بر سر مسأله آب است که بسیار خطرناک است. در واقع، این سویه رادیکال اعتراضات در شرق اصفهان، حاصل نادیده گرفتن این اصل بنیادی است که حل مسأله کم‌آبی تنها از طریق همکاری و همدلی میسر است، نه رقابت و نزاع بر سر آب.
کاهش بارندگی‌ها در سال جاری در 50 سال گذشته بی‌سابقه بوده است. آب ورودی به بسیاری از سدها کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود که کشور در سال 97، تابستان بسیار سختی را پیش رو داشته باشد. کارشناسان بر این عقیده‌اند که خشکسالی دارای چهار مرحله است. مرحله نخست سالی که بارندگی در آن کم است. مرحله دوم خشکسالی هیدرولیکی به دلیل کاهش آب سدها، مرحله سوم خشکسالی اقتصادی که سبب کمبود محصولات کشاورزی و ضربه به اقتصاد یک کشور می‌شود و در مرحله آخر خشکسالی اجتماعی قرار دارد. استفاده بی‌رویه از آب، فرسایش خاک، فرونشست زمین، گرد و خاک و کمبود محصولات کشاورزی منجر به مشکلات اجتماعی می‌شود. رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران در اواسط سال جاری گفته بود که 94 درصد مساحت کشور درگیر خشکسالی درازمدت است. از آن زمان تاکنون، کاهش بارندگی‌های سال جاری عمق و شدت این خشکسالی را بیشتر نیز کرده است.
خشکسالی در ایران هنوز به میزان تولید محصولات کشاورزی کشور آسیبی نزده است که علت این امر استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی بوده که خود در میان‌مدت پدیده خطرناکی محسوب می‌شود. در مجموع برخی از اثرات اجتماعی خشکسالی از هم‌اکنون قابل مشاهده است. کوچ اجباری از اطراف دریاچه‌ها و تالاب‌هایی که خشک می‌شوند و بخش عظیمی از مساحت آن‌ها به بیابان تبدیل می‌شود، یکی از این نشانه‌های اجتماعی است. پدیده ریزگردها که استان‌های جنوب غربی و غرب کشور را به شدت تحت تأثیر قرار داده است، یکی دیگر از اثرات سوء خشکسالی درازمدت و انباشت‌شده است. خشک شدن تالاب‌ها، روزی افرادی بومی که از این تالاب‌ها امرار معاش می‌کنند را از بین می‌برد و پدیده ریزگردها، زندگی را در مناطق وسیعی به شدت دشوار یا حتی در برخی حالات غیرممکن می‌کند.
در کل باید گفت سال 96 نه تنها سالی بی‌باران بود، بلکه سالی بود که اولین نشانه‌های اعتراضات اجتماعی ناشی از خشکسالی پدیدار شد. اعتراضات دی‌ماه بعضاً در شهرهایی نظیر قهدریجان و ایذه روی داد که در آن‌ها مسأله آب به یک مسأله حاد تبدیل شده است. کم‌بارشی سال 96 زنگ هشدار بحران آب را به صدا درآورد.