ابعاد و زوایای مختلف آلودگی هوا در ایران

شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرده که نیمه نخست پاییز امسال تهران، دو برابر آلوده‌تر از مدت مشابه سال قبل بوده است. این شرکت حتی پیش‌بینی کرده که در صورتی که باد و باران و ناپایداری‌های جوی به داد تهران نرسد، امسال رکورد آلودگی هوا در سال 94 شکسته خواهد شد. گذشته از تهران، ایران یکی از آلوده‌ترین کشورهای دنیا است.
به گزارش مردم‌سالاری آنلاین، سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است که آلودگی هوا خطر بزرگ‌تری نسبت به «ایدز» و «ابولا» است. گزارش اخیر این سازمان نشان می‌دهد که دلیل یک مرگ از هر 4 مرگ در بین کودکان زیر 5 سال در دنیا، خطرات زیست‌محیطی نظیر آلودگی هوا و آب است.
آمار دقیقی از تعداد مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا در دنیا در دست نیست، اما برخی مطالعات نشان می‌دهد که سالانه حدود  6.5 میلیون نفر به علت بیمارهای مرتبط با آلودگی هوا فوت می‌کنند. آمارهای وزارت بهداشت نشان می‌دهد که در شهر تهران آلودگی هوا سالانه حدود 5 هزار تلفات انسانی به دنبال دارد. برخی از آمارها نیز حاکی از این است که سالانه 21 هزار نفر به دلیل آلودگی هوا در ایران جان خود را از دست می‌دهند.
علاوه بر تهران که از مشکل مزمن آلودگی هوا رنج می‌برد در نقاط مختلف ایران نیز به علت پدیده ریزگردها با آلودگی شدید هوا روبرو هستیم. مهم‌ترین عاملی که با آن می‌توان آلودگی هوا را اندازه‌گیری کرد ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در هوا است. اگر بخواهیم بر حسب این عامل، آلوده‌ترین کشورهای دنیا را فهرست کنیم، ایران در ردیف پنجم قرار می‌گیرد. آلوده‌ترین کشور دنیا پاکستان است که در آن متوسط ذرات معلق با قطر کمتر از دو و نیم میکرون، 101 میکروگرم در هر مترمکعب هوا است. آلودگی هوا چندان ربطی به پیشرفته بودن اقتصاد کشورها یا بالا بودن تولید ناخالص داخلی سرانه ندارد. پس از پاکستان، قطر در جایگاه دوم کشورهای آلوده دنیا قرار دارد. تولید ناخالص داخلی سرانه در قطر بسیار بالا و 96 هزار و 903 دلار است! با این حال، دوحه دوازدهمین شهر آلوده در دنیا است.
پس از قطر کشور فقیر افغانستان قرار دارد که سومین کشور از حیث آلودگی هوا در دنیاست. بنگلادش نیز در جایگاه چهارم قرار دارد. ایران پنجمین کشور آلوده در دنیاست. متوسط ذرات معلق کمتر از دو و نیم میکرون در ایران 74 میکروگرم در هر متر مکعب هوا است. در ایران متوسط امید به زندگی 74 سال و تولید ناخالص داخلی سرانه 12 هزار و 478 دلار است که رقم متوسطی محسوب می‌شود. برخی از گزارشات، اهواز و زابل را به عنوان آلوده‌ترین شهرهای ایران اعلام کرده‌اند اما گزارش اخیر پایگاه اینترنتی «گرین اند گروینگ» (green and growing) نشان می‌دهد که خرم آباد در حال حاضر آلوده‌ترین شهر است.
آلودگی هوا و وجود ذرات معلق با قطر کمتر از دو نیم میکرون در هوا باعث سرطان ریه، مشکلات تنفسی و بیماری‌ها قلبی و ریوی می‌شود و نیز حملات قلبی که به سرعت کشنده هستند را با خود به همراه دارد. برخی برآوردها حاکی از این است که هزینه اقتصادی مرتبط با کلیه اشکال آلودگی‌های زیست‌محیطی در دنیا 4.6 تریلیون دلار در سال است. آلودگی هوا، بیشترین سهم را از میان این آلودگی‌ها دارد: سالانه حدود 6.5 میلیون نفر به دلیل بیماری‌های مرتبط با آن فوت می‌کنند و پس از آلودگی‌هوا، آلودگی آب و آلودگی محل کار در جایگاه دوم و سوم آلودگی‌های خطرناک قرار دارد. هزینه اقتصادی ناشی از آلودگی هوا در ایران نیز سالانه حدود 30 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
آلودگی هوا در ایران علاوه بر خسارات اقتصادی، یک پدیده اجتماعی نیز محسوب می‌شود. تبدیل پدیده ریزگردها به پدیده‌ای روزمره در مناطق وسیعی از ایران، خصوصاً در جنوب غربی کشور، باعث شده است زندگی بر ساکنان این مناطق بسیار سخت شود و به نوعی مهاجرت اجباری از این مناطق از هم‌اکنون آغاز شده است. در کلان‌شهرهای ایران، خصوصاً تهران، پدیده آلودگی هوا با معظلات شهری دیگر نظیر ترافیک سنگین گره خورده و زندگی را به کام شهروندان تلخ کرده است.
در بسیاری از کشورها، از هم‌اکنون تلاش گسترده برای رفع پایدار معضل آلودگی هوا شروع شده است. مثلاً انگلیس اعلام کرده است که تا سال 2040 بساط خودروهای بنزینی و گازوئیلی را برای همیشه برخواهید چید و استفاده از این خودروها را ممنوع خواهد کرد. چین نیز استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای برای صنایع سنگین خود نظیر تولید زغال سنگ و فولاد تعریف کرده و علاوه بر این سرمایه‌گذاری زیادی روی خودروهای برقی انجام داده است. اما متأسفانه در ایران نه تنها شاهد برنامه‌های جدید برای مقابله با پدیده آلودگی هوا نیستیم، بلکه برنامه‌های قبلی نیز به درستی اجرا نمی‌شود.