انتخابات ایران نشان داد جرج اورول اشتباه می کرد

به جرأت می توان گفت در میان رمان های تخیلی- سیاسی کمتر اثری به تأثیرگذاری 1984 جرج اورول یافت می شود. اورول در این اثر که به سال 1948 چاپ شد به بررسی نظامی تمامیت خواه می پردازد که شهروندان آن تحت سیطره برادر بزرگه قرار دارند. در پادآرمانشهر اورول هیچ کس دارای حریم خصوصی نیست و آزادی های فردی توسط حکومت پایمال می شود. اهرم حکومت (برادر بزرگه) برای استیلا بر شهروندان و منقاد سازی آن ها دستگاهی به نام تله اسکرین است که توسط وزارت حقیقت دنبال می شود.
تله اسکرین صفحه ای تخت و به وسعت یک دیوار بود که می توانست اطلاعات خصوصی افراد را به برادر بزرگه منتقل کند.
همین توفق اطلاعاتی و دسترسی به دلواپسی ها و علایق شهروندان بود که به برادر بزرگه امکان می داد که با تمرکززایی حریم افراد، شهروندان را به اجزاء کوچک ساختار حاکم بدل سازد. تنفر از موش های صحرایی نقطه ضعف مهمی در زندگی وینستون اسمیت، قهرمان داستان به حساب می آید و برادر بزرگه با علم به این نهفته است که برای به زانو درآوردن اسمیت از قفسی پر از موش استفاده می کند و اسمیت سرکش را وادار به عقب نشینی از عشق می نماید. اورول در 1984 می کوشد که خطر شکستن حریم خصوصی و متعاقباً استخدام رازهای سر به مهر افراد توسط حکمرانان را در ایجاد حکومت تمامیت خواه متذکر شود.
بعدها افرادی از جمله پیتر هابر استدلال کردند که کامپیوترهای شخصی متصل به اینترنت در واقع تله اسکرین است که توسط اورول پیشگویی شده بود. دنیا سال 1984 را در کنار نسل های اولیه کامپیوترهای شخصی پشت سر گذاشت و به دنیای گردش اطلاعات و انتشار سریع داده ها قدم نهاد.
رمان اورول درباره کشوری واقع در منطقه اقیانوسیه بود اما آن سوی گیتی، در ایران، مردم در سه انتخابات متوالی اثبات کردند که تئوری اورول درخصوص ارتباط مستقیم میان افزایش دسترسی به اطلاعات شهروندان و تمرکززایی- اگر این برداشت بسیاری از خوانندگان و پیتر هابر درست باشد، به حقیقت نپیوسته است.
ایران که بعد از فروپاشی سلسله قاجاریه گذار از جامعه ای فربه به جامعه مدنی ناکامل را طی کرده بود، همواره از عدم وجود طبقه متوسط مستقل و سازمان یافته رنج می برد. طبقه متوسط جامعه ایران به دلیل وابستگی به دولت و غیر مولد بودن هرگز نتوانست نقش طبقه ای مؤثر در گذار از خودکامگی به حاکمیت قانون را ایفا کند. این ازهم گسیختگی و فقدان هدف، طبقه متوسط ایران را به محلل هایی مبدل ساخت که در خدمت گذار از یک خودکامه و در غلتیدن به دامان خودکامه دیگر ایفای نقش می نمود. کوتاه مدت بودن و درگیر یأس و خمودی شدن یکی از ویژگی های طبقه متوسط ایران در گذار به شبه مدرنیسم بود. اما در سه انتخابات اخیر علیرغم حضور دولتی میانه رو و محدودیت های فراوان در گزینش نمایندگان مجلس و شوراهای شهر، طبقه متوسط ایران به الگویی از سازمان یافتگی و احساس مسئولیت اجتماعی دست یافت که سابقاً در این لایه از جامعه ایران رؤیت نشده بود.
اما کدام عامل چنین تغییری را در جامعه ایجاد کرده است؟ چگونه طبقه ای که همواره میان هیجان و یأس در نوسان بود به ثبات رأی در اصلاحات تدریجی نائل گشته است؟
طبق آمارهای معتبر، ایران به لحاظ آزادی اقتصادی در رتبه پائینی قرار دارد و قاعدتاً چنین وضعیتی نمی تواند تغییر در لایه های اجتماعی کشور و توانمندسازی طبقه متوسط جامعه را در مقابل اقتدار نفتی رقم زند. بخش خصوصی ناکارآمد و وابسته به دولت ایران قادر به ایجاد مدنیت کامل و جامعه مدنی پویا نیست. لذا تغییر در رفتار طبقه متوسط نمی تواند ریشه در تغییرات اقتصادی داشته باشد.
از سوی دیگر در برخی احزاب سیاسی ایران وجود نیروهای گردابی و بازدارنده در میان تشکل های اصلاح طلب و ظهور و سقوط احزاب خلق الساعه و چندنفره، عضوگیری این احزاب از لایه های جامعه به ویژه طبقه متوسط کشور را غیرممکن ساخته است و چنین احزابی را از توان آگاهی بخشیدن مستمر به جامعه محروم کرده است. لذا نمی توان منشأ تحولات شهروندان را در برنامه های احزاب شناسنامه دار اصلاح طلب جستجو کرد.
خارج از چهارچوب ساختار حاکم نیز نمی توان به دنبال تغییر رفتار فعالان سیاسی بود. به جز نیروهای ملی که همواره منافع ملی را بر منافع گروهی خود مقدم دانسته است. سایر گروه های مخالف نظام سیاسی موجود به نوعی بیماری مدسازی سیاسی مبتلا هستند. چنین احزابی همواره موجودیت خود را به مخالفت صددرصدی و نفی هرگونه مشارکت در داخل ساختار سیاسی موجود گره زده اند. این رویه در سه انتخابات اخیر هم بدون تغییر باقی مانده است. به همین دلیل ریشه تحولات جامعه ایران را نمی توان در ساختار نیروهای سیاسی خارج از قواعد حاکم جستجو کرد.
رسانه های مکتوب در کشور نیز با محدودیت های فراوانی مواجه هستند. مراجعه به روزنامه ها و مجلات در کشور بسیار پائین بوده و سرانه مطالعه در ایران آنقدر کم است که حتی در شرایط ایده آل به لحاظ آزادی مطبوعات نمی توان انتظار آگاهی بخشی مؤثر از این رسانه ها را داشت.
از سوی دیگر آنچه در سه انتخابات اخیر اتفاق افتاده دقیقاً عکس تمایل صدا و سیما بوده و قاعدتاً نمی تواند به عنوان تأثیر مثبت این رسانه حاکمیتی تلقی گردد.
با چنین وصفی، معیار تغییر در رفتار طبقه متوسط جامعه ایران را باید در تغییرات مدرن در اطلاع رسانی جستجو کرد.
در سال های اخیر رسانه های مجازی بخشی از انحصار حاکمیتی درخصوص اطلاع رسانی را از میان برداشته اند. جریان یک سویه اطلاعات تحت تأثیر رشد شبکه های مجازی به جریان آزاد اطلاعات مبدل گشته و امروز بسیاری از شهروندان قادر هستند که عقاید خود را بدون هراس از تیغ سانسور در اختیار سایرین قرار دهند.
فضای مجازی به ویژه کانال های سرویس های پیام رسان به محلی برای تضارب آراء مبدل شده اند که خلاء گفتمان در جامعه را پر کرده اند. گستره فضای مجازی موجب شکوفایی استعدادهای خفته شده و بسیاری از آنان که به دلیل محدودیت های حاکم قلمشان خشکیده شده بود را مجددا فعال نموده است. این پهنه اکنون جولانگاه شهروند- خبرنگاران فراوانی است که به سرعت اطلاعات را از کانالی به کانال دیگر و از شبکه ای به شبکه دیگر ارسال می کنند. به مجرد ارسال خبری شبهه برانگیز از رسانه های حاکمیتی توضیحات تکمیلی درخصوص آن خبر در فضای مجازی منتشر می شود و در معرض دید دیگر شهروندان قرار می گیرد. در حالیکه خوانندگان روزنامه ها و مجلات روز به روز در حال کاهش است، تعداد کاربران فضای مجازی به صورت تصاعدی در حال افزایش هستند و دور نیست روزی که همه هشتاد میلیون جمعیت کشور به دنیای مجازی متصل شوند. فضای مجازی نه تنها در عرصه خبررسانی مؤثر بوده بلکه به عاملی برای جوانه زدن استعدادهای فروخفته اهل هنر تبدیل شده است. چه بسیار تصاویر متحرکی که مجال پخش از رسانه های رسمی را پیدا نکردند اما در مقابل دیدگان میلیون ها کاربر فضای مجازی قرار گرفته اند. چه بسیار طنزپردازانی که آثار خود را در فضای مجازی منتشر نموده و به شهرت بالایی دست یافته اند.
بر خلاف پیش بینی جرج اورول گردش اطلاعات و فرو ریختن دیوارهای محرمانه نه تنها تعادل قدرت را به نفع حاکمان برهم نزده است بلکه از یک سو با افزایش آگاهی شهروندان مطالبات آن ها را منطقی و با ثبات نموده و از سوی دیگر با ایجاد پل ارتباطی میان شهروندان طبقه متوسط جامعه، پراکندگی مطالبات را در این قشر از جامعه به مطالباتی نزدیک به اهداف ملی مبدل ساخته است.
علیرغم پیش بینی اورول از ظهور "برادر بزرگه" هایی که شهروندان را تحت نظر خواهند داشت، گسترش شبکه های اجتماعی باعث شده که شهروندان "برادر بزرگه" ها را وادار به شفافیت و پاسخگویی نمایند.
تأثیر شبکه های مجازی در تغییر معادله قدرت در ایران و نقش رسانه های مجازی در توانمندسازی شهروندان طبقه متوسط نشان داد که نگرانی اورول از جوانه زنی تمامیت خواهی از دل فرو ریختن دیوارهای محرمانه بی اساس بوده است.
رمان 1984 اورول هنوز اثری دوست داشتنی و قابل اعتنا می باشد که بر اندیشه حداقل دو نسل تأثیرگذار بوده است. اما اگر مقصود اورول از تله اسکرین و شبکه همراهش همان کامپیوترهای متصل به اینترنت بوده باشد، انتخابات ایران نقیض پیشگویی اورول را در مقابل دیدگان جهانیان قرار داده است.
این "برادر بزرگه" ها هستند که هر روز بیشتر از دیروز در معرض دید شهروندان قرار می گیرند و عریان تر توسط جامعه مدنی نقد می شوند.
محمود هادی پور دهشال