احیای هنر نقاشی پشت شیشه

نقاشی پشت شیشه هنری است که مبدا آن را ونیز ایتالیا یا شهر باواریا در آلمان می دانند. عده ای نیز ردپای ورود این نقاشی به ایران را در اجناسی که از چین و هند وارد کشور می شد، می دانند. در هر حال در مورد غربی یا شرقی بودن منشاء آن باید تحقیق کافی صورت پذیرد. اما چیزی که مسلم است دینی بودن و وابستگی این هنر به مضامین مذهبی یا آیینی است. چرا که چه در غرب و چه در ایران دارای محتوای مقدس است.
نحوه استفاده مسیحیان از این نقاشی ها، در کارناوال های مذهبی و همچنین برای تبریک و دوری از چشم زخم در قرون وسطی بوده است. زهرا نوایی لواسانی در کتاب وصل خیال می نویسد: کشیشها، شمایل های پشت شیشه حضرت مسیح (ع) و حواریون را پیشاپیش کاروان های مسافران عبور کننده از راه های صعب العبور کوهستان آلپ حمل می کردند. تا به واسطه آن از مصاعب سفر و حمله راهزنان در امان باشند.
در مورد این هنر در ایران می توان گفت که با نقش مایه های مذهبی، مبلغ، تفکرات دینی بوده است. بصورتی که شمایل نگاری در پیامبر اکرم (ص) و اعمه اطهار (ع) و همچنین واقعه کربلا و شهدای آن وابستگی خود را به اصول اعتقادی تشیع نشان می دهد و از این رو آن را منتسب به صفویه می دانند. با این وجود بهترین نمونه های این نقاشی توسط آقا صادق "نقاش بنام شیرازی در زمان زندیه" کشیده شده اند که خود نزد علی اشرف این هنر را آموخته بود و علی اشرف نیز شاگرد و دست پرورده محمد زمان بود.
همزمان با روی کار آمدن فتحعلی شاه قاجار و همراه با الگو برداری از آثار اروپایی، شیشه سازی "صورت نگاری" در ایران و بطور خاص در دربار قاجار رواج یافت. نمونه های بازمانده از این دوران بسیار است و در اصفهان و تهران از آنها نگهداری می شود. در این زمان مهر علی خوش درخشید و آثاری زیبا از خود بجای گذاشت.
در قرن چهاردهم هجری، شیراز، تهران، کاشان، اصفهان و قزوین از مراکز مهم نقاشی پشت شیشه بودند و این هنر بصورت کاربردی در معماری خانه های افراد سرشناس و متمول، چه بصورت مستقل و چه همراه با گچبری و آینه کاری به کار می رفت. از نمونه های موجود چنین خانه هایی در تهران می توان به خانه مقدم در خیابان امام خمینی اشاره کرد.
در مورد خط پشت شیشه باید یادآور شد که آن هم جنبه مذهبی داشت و بیشتر نام اعمه معصومین، آیات قرآن و یا اسماء الله را در بر می گرفت. در این مورد عقیده بر آن است که خط پشت شیشه همراه با شمایل نگاری قدمتی برابر دارد. استاد عظیمی، غلامعلی نقاش قمی و محمد علی از خوشنویسان به نام پشت شیشه در دوره های گذشته می باشند. البته معروف است که استاد میرزا ابوالقاسم نوشتن خط را رواج داد و استاد سید الله، سید کمال " سید خطاط" و حاج باقر شیشه نگار کازرونی از دیگر خوشنویسان پشت شیشه بودند.
از افراد خوشنویس پشت شیشه در دوران معاصر می توان به مرحوم استاد بیوک احمری اشاره کرد که در تبریز به دنیا آمد و در سال 1321 به تهران آمد و می توان گفت که با مرگ وی در سال 1387 خط پشت شیشه نیز طعم مرگ را چشید؛ بصورتی که پس از وی کسی به صورت حرفه ای آن را دنبال نکرد.
در دو سال اخیر جنبشی جهت احیا این هنر قدیمی که رو به فراموشی می رفت ایجاد شده است و شاید بتوان گفت که تا حد زیادی نیز موفق بوده است. برپایی نمایشگاه های متعدد، برگزاری کارگاه ها و کلاس های مختلف و همچنین انجام نشست های تخصصی به همراه تبلیغ و جذب هنرآموزان به زنده کردن نقاشی پشت شیشه کمک شایانی نموده است. حال امید می رود که این تلاش ها در زمانی نچندان دور نتیجه دهند و شاهد ظهور هنرمندانی خلاق و تاثیرگذار در این رابطه باشیم.
گزارش : الهه علیرضایی