سه سال رویارویی با حاشیه

بالاخره بعد از سه سال و دو ماه از تکیه زدن علی جنتی بر کرسی وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی تقدیر غم انگیز و میراث غریب وزرای سابق ارشاد، این بار نیز دامان وزیر دولت اعتدال را گرفت تا پس از عزل و استیضاح این دفعه استعفا عاملی باشد تا وزیر ارشادی دیگر ناکام از ساختمان وزراتخانه به خانه برود.  وزیری که نسبتش با آیت اله جنتی هم نتوانست وی را از تیغ تیز انتقادها و بیانیه ها و قطعنامه های متعدد اصولگرایان برهاند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با وجود سکانداری او نیز همواره یکی از سیبل های هدف و عرصه های تاخت وتاز تندروها و پاشنه آشیل دولت روحانی بود.  حملاتی که از سوی علی جنتی در استعفا نامه اش به تلاش مخالفان و بداندیشان برای عقیم ساختن هرگونه حرکت مثبت فرهنگی تعبیر شد و ثمره فعالیت اتاق فکرهایی پنهان بود که برای تخریب کلیه دستاوردهای دولت و ناکارآمد نشان دادن آن عزم خود را جزم کرده اند.
به گزارش پایگاه خبری فریادگر، در متن استعفا نامه علی جنتی که هفته گذشته منتشر شد، روزهای سخت وزیر ارشاد دولت اعتدال به خوبی توصیف شده است: در طول سه سال گذشته تلاش کردم در اجرای سیاست های دولت تدبیر و امید با استفاده از همه ظرفیت های موجود و معاونان و مدیران متعهد و کارآمد برنامه ای را که برای اخذ رای اعتماد به مجلس شورای اسلامی تقدیم کردم جامه عمل بپوشانم و در این زمینه موفقیت های چشمگیری به دست آمد. در عین حال با توجه به ماهیت فرهنگ و هنر و اختلاف نظر عمیق شخصیت های فرهیخته در زمینه مسائل فرهنگی و هنری از یکسو و تلاش مخالفان و بداندیشان برای عقیم ساختن هرگونه حرکت مثبت فرهنگی این وزارت از آغاز کار تاکنون بیش از سایر دستگاه های اجرایی مورد هجوم بوده و عموم فعالیت های آن در فضای آلوده به دروغ پراکنی، افترا و اتهامات ناروا مورد تخریب قرار گرفته است. همچنان که اتاق های فکر پنهان برای تخریب کلیه دستاوردهای دولت و ناکارآمد نشان دادن آن عزم خود را جزم کرده اند، اینجانب و همکارانم هرگز خود را خالی از اشکال ندانسته و همواره از هر گونه نقد سازنده استفاده کرده ایم ولی متاسفانه برخی از جریانات سیاسی با زیرپا گذاشتن همه تعهدات اخلاقی، سعی در وارونه جلوه دادن مسائل و بدبین ساختن عالمان و شخصیت های دینی و متدینین نسبت به عملکرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارند و انتظار می رود در چند ماه آینده اینگونه جوسازی ها تشدید شود.
استعفای جنتی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بعد از چند هفته پر از اخبار مربوط به استیضاح و عزل و ترمیم کابینه برای بسیاری دور از انتظار نبود چون در سه سال گذشته این وزارتخانه بارها شاهد روزهای طوفانی بوده است.
هر چند بسیاری خداحافظی علی جنتی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را که در فرآیندِ ترمیم کابینه نخستِ حسن روحانی انجام شد، بسیاری ناشی فشارهایی می دانند که از یک سو به بهارستان و از سوی دیگر به قم می رسید.

* تلخ و شیرین رابطه بهارستان با وزارت ارشاد
صبح روز بیست‌وچهارم مردادماه ۱۳۹۲، صحن علنی مجلس شورای اسلامی میزبان برگزاری جلسۀ رأی اعتماد به وزرای کابینۀ دولت یازدهم بود و علی جنتی گزینۀ پیشنهادی حسن روحانی برای تصدی وزارت فرهنگ و ارشاد پشت تریبون قرار گرفت تا ابتدا بر «آمادگی»اش برای تصدیِ این «پست سنگین»، تأکید کند و سپس سخنانش را این‌گونه ادامه دهد: «در روزگاری نامزد فرهنگ شده‌ام که جمع کثیری از نخبگان فرهنگ دینی و اهالی فرهنگ و هنر از این حرفه فاصله گرفته‌اند و تنش‌های بی‌حاصل، برخوردهای بیجا، نسنجیده، و کشمکش‌های بی‌ثمر جای برخوردهای سازنده و تضارب آراء را گرفته است...»
او نطقش را با اشاره به پیشینۀ تاریخی و تمدنی ایران پی گرفت، از «جای خالی اسلام رحمانی در برخورد با اهالی فرهنگ و هنر» سخن گفت، هنرمندان را «تشنۀ برخوردهای کریمانه» دانست، به سپرده‌شدن مدیریت فرهنگی، به «اهلش» تأکید کرد، کاهش دغدغۀ معیشتی «صاحبان اندیشه و قلم» به کمترین حد ممکن را از جمله برنامه‌هایش برشمرد و در پایانِ نطقِ نه‌چندان طولانی‌اش، با بیان این‌که «دیدگاه‌های علما، روحانیون و مراجع عظام تقلید، سرمایۀ بزرگ، ارزشمند و از پشتوانه‌های فعالیت‌های فرهنگی» او در صورت تصدی این پست خواهند بود، خود را «اهل همفکری و مشورت‌پذیری» توصیف کرد.
جنتی که سخنانش را خاتمه داد، مجلس وارد نوبت رأی‌گیری شد و با ۲۳۴ رأی موافق در برابر ۳۶ رأی مخالف و ۱۲ رأی ممتنع، فرزند ارشد دبیر شورای نگهبان را به‌عنوان یازدهمین وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی راهی ساختمان خیابان کمال‌الملک تهران کرد اما خیلی طول نکشید تا همین مجلس او را دو بار با کارت زرد جریمه کند.
نخستین بار بیشتر از شش‌ماه از آغاز به کار جنتی در ارشاد نگذشته بود که او برای پاسخ دادن به پرسش‌های حمید رسایی دربارۀ انتشار مقاله جنجالی «روزنامه بهار» در خصوص واقعۀ غدیر خم، خوانندگی زنان و آنچه «ترویج اباحه‌گری» خوانده شد، به مجلس رفت تا توضیحاتی ارائه دهد؛ توضیحاتی که البته در نهایت نمایندگان را قانع نکرد و جنتی به‌عنوان سومین وزیر دولت حسن روحانی، با کارت زرد بهارستانی‌ها به محل کارش بازگشت.
البته کار نمایندگان و به‌ویژه حمید رسایی با جنتی هنوز پایان نیافته بود، از اوایل سال ۹۳ در مجلس زمزمه‌هایی مبنی بر طرح استیضاح او توسط چهره‌های نزدیک به جبهۀ پایداری و از جمله خود رسایی شنیده و برای عملی‌کردنش امضاهایی نیز جمع‌آوری شد، اما نهایتاً با در اولویت قرارگرفتن استیضاح رضا فرجی‌دانا، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، او به سپر بلای جنتی بدل شد و نمایندگان طرح استیضاح وزیر ارشاد را در میانۀ راه رها کردند.
اختلاف‌نظرهای مجلس‌نشینان با وزیر ارشاد همچنان ادامه داشت و در مهرماه ۹۳، موضوع صدور مجوز اکران برای فیلم «قصه‌ها»ی رخشان بنی‌اعتماد و هفت فیلم دیگر، دستاویزی تازه برای آغاز دور جدید کشمکش‌ها میان مجلس و دولت را فراهم کرد که در نهایت پس از حدود یک‌سال بحث و جدل، از میان آن هشت فیلم، چهار فیلمِ «قصه‌ها»، «گس»، «پاداش» و «نقشِ نگار» اکران عمومی را تجربه کردند و «خانۀ پدری» هم تنها پس از ۲۴ ساعت، با سالن‌های نمایش خداحافظی کرد.
آخرین سکانس رویارویی مجلس نهم با وزیر ارشاد نیز به جلسۀ روز ۱۹ خردادماه ۹۴ بازمی‌گردد که برخی نمایندگان پرسشی دربارۀ «محدودیت مطبوعات در انتشار اخبار مربوط به کرسنت» را مطرح کردند و این‌بار هم جنتی نتوانست توضیحات قانع‌کننده‌ای را به پارلمان‌نشینان ارائه دهد؛ چنان که در نهایت با دریافت کارت زرد دوم، صحن علنی مجلس را ترک کرد.

*بازخوانی مراودات وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با قم
جنتی همانطور که در جلسه رأی اعتماد خود در مجلس نیز بر توجه به دیدگاه‌های علما، روحانیون و مراجع تقلید، به عنوان سرمایه‌های بزرگ، ارزشمند و پشتوانه‌های فعالیت‌های فرهنگی‌اش تأکید کرده بود در اردیبهشت ۹۵ طی سفری به قم و دیدار با مراجع تقلید، در برابر انتقادات آیت‌الله مکارم شیرازی نسبت به اکران فیلم «۵۰ کیلو آلبالو»، با پذیرش این انتقادات، صدور پروانۀ ساخت و نمایش برای این فیلم را «اشتباه» خواند و دستور به توقف اکران این فیلم داد.
البته این نخستین انتقاد روحانیون از عملکرد علی جنتی و وزارت ارشاد نبود و پیش تر در چند مورد قم به ساکنان ساختمان وزارتخانه در خیابان کمال الملک انتقادهای بسیاری وارد دانسته بود.
در نخستین مورد تیرماه سال ٩٣ بود که آیت‌الله یزدی، رییس شورای عالی جامعه مدرسین، از تذکرات این جامعه به رییس‌ دولت یازدهم خبر داده بود.
خبر تذکرهای محرمانه قم به دولت از سوی آیت‌الله مقتدایی، دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه سراسر کشور مطرح شد. او در گفت‌وگویی که با خبرآنلاین داشت با این مقدمه که روحانیت در امور کشور دخالت نمی‌کنند، گفت: «البته ما اشراف کامل داریم و هر جا لازم باشد، تذکر می‌دهیم.»
وی در بیان جزییات تذکرهایی که به دولت داده می‌شود، اعلام کرد: «به وزارت ارشاد هم تذکراتی داده‌ایم و مواردی بوده که به وزیر یا حتی رییس‌جمهور نامه محرمانه نوشته‌ایم. ایشان حتی در مورد تذکرات دو، سه نفر از اعضای جامعه مدرسین که خدمت‌شان رسیده و نظرات اصلاحی و اسلامی جامعه مدرسین را ارایه داده‌اند، دستوراتی را جهت اجرا ابلاغ کرده‌اند.»
آیت‌الله مقتدایی در همان زمان تاکید داشت که جامعه اصراری برای رسانه‌ای کردن این نامه‌ها ندارد. وی اظهار کرد: «ما بنای رسانه‌ای و علنی کردن این کارها نداریم. آن افرادی هم که خدمت رییس‌جمهور رسیده‌اند را نمی‌خواهیم به رسانه‌ها معرفی کنیم.»
سومین مورد از تذکر جامعه مدرسین خردادماه امسال روی داد. جایی که اعضای این جامعه باز هم در نامه‌ای محرمانه به رییس‌جمهور نسبت به برخی رویکردهای فرهنگی دولت و اظهارات و عملکرد حاشیه‌ساز برخی مقامات ارشد دولت یازدهم انتقاد کرده و خواستار اصلاح رفتار رییس‌جمهور و دولت شده و هر گونه حمایت از قوه مجریه را منوط به رفتار و عملکرد دولتمردان در چارچوب ارزش‌های اسلامی دانستند اما این نامه هم قرار نبود که رسانه‌ای شود. آن گونه که آیت‌الله محمود رجبی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم پس از اعلام خبر نامه‌ محرمانه جامعه مدرسین به رییس‌جمهور گفته بود: «وقتی نامه اعتراضی و انتقادی را خطاب به آقای روحانی می‌نوشتیم، بحثش این بود که اگر ایشان جوابی به نامه ندادند یا این که تغییری در رفتار ایشان به وجود نیامد، نامه را به‌ صورت علنی منتشر کنیم تا مردم از محتوای آن مطلع باشند.»
البته یک سال پیش هم با اکران فیلم «رستاخیز» ساختۀ احمدرضا درویش در ۲۴ تیرماه ۹۴ و توقف نمایشش در همان روز، ماجرای تازه‌ای دامن‌گیر وزارت ارشاد شد که ظاهراً بیش از آن‌که به مضمون فیلم مربوط باشد، به نمایش سیمای حضرت ابوالفضل العباس (ع) در آن مرتبط بود، به شکلی که دفتر آیت‌الله وحید خراسانی در اطلاعیه‌ای تماشای این فیلم را برای مقلدانش جایز ندانست و آیت‌الله مکارم شیرازی هم در نامه‌ای به رئیس سازمان سینمایی ضمن انتقاد از رستاخیز، خطاب به وی نوشت: «عدۀ قابل‌توجهی به دفتر ما شکایت کرده‌اند که چرا در فیلم رستاخیز، چهرۀ حضرت قمر بنی‌هاشم... به‌طور مشخص نشان داده شده و می‌دانیم این کار آثار نامطلوبی دارد و نیز به بعضی از وقایع تاریخی آن ایراد کرده‌اند. آیا بنا بر این است که سازمان سینمایی قداست مقدسات را بشکند و از خطوط قرمز بگذرد؟!»

*کارنامه جنتی در وزارتخانه ای روی آب!
کارنامه علی جنتی در دوران تصدی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را بسیاری به نبردی بی امان با بحران سازی ها تعبیر می کنند و او در طول سه سال اخیر همواره از افراط‌گرایانِ هر دو سوی میدان سیاست ایران تحت فشار بود.
به عقیده بسیاری از فعالان فرهنگی و هنری احیای ارکستر سمفونیک ملی، ایجاد فضای مناسب برای بازگشت سینماگران از کار برکنار شده، احیای خانه سینما و ایجاد رونق در بازار چاپ و نشر از جمله خدمات قابل توجه جنتی در خدمت به اهالی فرهنگ بود. او همچنین با به کارگیری یارانی همچون حسین انتظامی در معاونت مطبوعاتی، تحولی شگرف و بنیادین در عرصه مطبوعات ایجاد کرد. برچیدن بروکراسی‌های زائد و رانتیر در فرآیند اعطای مجوز رسانه و حوزه تبلیغات، الکترونیکی کردنِ فرآیندهای اداری، شفاف سازی در اعطای یارانه‌های فرهنگی و رسانه‌ای از دیگر خدمات ماندگاری است که به نام او در ثبت شده است.
هر چند در این میان هستند کسانی که مدیریت او را نه مدیریتی درخشان که دارای ضعف و در مواردی توام با امتیاز دادن و مدارا می دانند. برخی معتقدند رویکرد جنتی در واکنش به انتقادات همیشه هم موردپسند حسن روحانی نبوده، تا جایی که او در سخنانی در جمع پزشکان با عملکرد جنتی را مد نظر داشته که با تأکید بر این‌که «وزیر باید تابع قانون باشد»، گفت: «ما مجلس شورای اسلامی داریم و هرکسی که صبح بیدار می‌شود و یک تریبون پیدا می‌کند، نمی‌تواند قانون‌گذاری کند و وزیر هم نباید تبعیت کند، چرا که وزیر باید تابع قانون باشد.»
روحانی همچنین با بیان این‌که از نظر وی هیچ وزیری نباید دربرابر هیچ فشاری کوتاه آید و عقب نشینی کند، افزود: اگر قرار است قانونی وضع شود باید از طریق مجلس اقدام شود و مراحل خود را در شورای نگهبان طی کند و در نهایت رئیس جمهور آن را ابلاغ کند تا عملی شود.»
این انتقادها در حالی مطرح می شود که خود جنتی معتقد است عملکردش در شرایط کنونی راضی کننده و مثبت بوده است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی چندی پیش از کناره گیری اش در سخنانی با برشمردن چند برنامه شاخص که در طول مسئولیتش در این وزارتخانه اجرا شده است، از عملکرد خود در گذشته دفاع کرد.
علی جنتی چندی قبل در حاشیه همایش دانشجویی دانشکده خبر در جمع خبرنگاران در پاسخ به سوال یکی از خبرنگاران که از وی خواست ۵ اقدام مهم این وزارتخانه را در 3 سال دوران مسئولیتش در آن بیان کند، گفت: یکی از این موارد مربوط به اقتصاد فرهنگ و هنر است که ما در این زمینه قدم‌های بسیار خوبی برداشته‌ایم. اولاً صندوق اعتباری «هنر» را سامان دادیم به نحوی که به تدریج بتواند روی پای خودش بایستد و متکی به دولت نباشد و بتواند هنرمندان، نویسندگان و روزنامه‌نگاران بیشتری را تحت پوشش خودش دربیاورد.
وی افزود: در همین راستا شرکت سرمایه‌گذاری توسعه هنر تاسیس شده که این شرکت در بورس هم قرار خواهد گرفت. سرمایه اولیه این شرکت حدود ۵۰۰ میلیارد تومان است و با استفاده از تسهیلات بانک‌ها و هولدینگ‌های بزرگ و افرادی که علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در حوزه فرهنگ و هنر بودن راه‌اندازی شده است. ما بحث اقتصاد خلاق را که متکی به فرهنگ است، ترویج داده‌ایم. بحث دوم عدالت فرهنگی است که در همین راستا سعی کرده‌ایم کارها را از پایتخت بیرون ببریم و به همه هنرمندان در سراسر کشور کمک کنیم تا در حوزه‌های مختلف مثل تئاتر و موسیقی رشد پیدا کنند.
جنتی اضافه کرد: ما حداقل ۲۰ درصد اعتبارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را که همیشه در تهران مصرف می‌شده، به استان‌ها بردیم و به این ترتیب به استان‌ها کمک می‌کنیم. در سال گذشته شاید ۱۰، ۱۵ نمایشگاه بزرگ کتاب در استان‌ها برگزار شد. این کارها در چارچوب بحث عدالت فرهنگی که من بر ساس آن از مجلس رای اعتماد گرفتم، اجرایی شده است. در حوزه سینما هم شما می‌دانید، وقتی ما آمدیم، خانه سینما بسته شده بود، ارکستر سمفونیک و ارکستر ملی ما تعطیل بود و ما مشکلات زیادی در این قسمت داشتیم اما در طول این مدت تلاش زیادی صورت گرفت تا به سینماگران امید را برگردانیم.
به گفته وزیر ارشاد، نتیجه بازگشت این امید را در بخش سینما شاهد بوده‌ایم؛ در دوره اخیر جشنواره فیلم فجر، کاخ مردمی جشنواره تا ساعت ۲ و نیم بعد از نیمه شب هم سئانس‌های فوق‌العاده داشت و یا در همین ایام عید نوروز تقریباً همه سینماهای ما مملو از جمعیت بود و تا ساعت ۵ صبح هم اکران داشتند و سینمایی مثل سینما آزادی فقط ۴۰ ساعت پشت سر هم فیلم پخش کرده است. در تهران سینماهای ما بالغ بر ۱۶ میلیارد تومان فروش داشتند این در حالی است که در سال گذشته این رقم ۳.۴ میلیارد تومان بود.
وی در بیان عملکرد ارشاد در حوزه تئاتر هم گفت ادامه داد: ما سال گذشته را سال تئاتر نامگذاری کردیم و کمک‌های زیادی هم به این حوزه انجام دادیم و از جمله چند سالن تئاتر شهر بازسازی شد و الان مورد استفاده قرار گرفته است.

*دستاوردهای جنتی به روایت دیگران
استعفای جنتی هر چند معلول فشارهای بیرونی باشد یا نارضایتی های درون کابینه سبب شده است تا این روزها بسیاری به اظهار نظر پیرامون دستاوردها و عملکرد او بپردازند و برای بسیاری او یک قهرمان و برای برخی دیگر او یک شکست خورده مستعفی باشد . این در حالی است که بسیاری دیگر او را نیز همچون دیگر وزرای ناکام ارشاد در دولتهای گذشته قربانی ضعف ها و همچنین مشکلات ساختاری وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی بدانند. در همین رابطه بابک دربیکی مدیر سابق روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره عملکرد علی جنتی، وضعیت وزارتخانه و دورنمای این ارگان می گوید: بسیاری از معضلات به وجود آمده برای جنتی ناشی از این است که اساسا وزارتخانه مذکور مشکلات ساختاری دارد و کسانی سالها در آن مشغولند که با نظام اداری سنتی خو گرفته‌اند و در مقابل تغییر و اصلاح مقاومت نشان می‌دهند. او درادامه توضیح عملکرد جنتی گفت " یکی از برنامه‌های آقای جنتی این بود که نهادهای مدنی مرتبط با ارشاد را قوی کند چنانچه به هرحال موضوع خانه سینما در دوره ایشان حل شد و از طرف دیگر توانست تلاشهای بسیاری برای سروسامان دادن به مساله اقتصاد فرهنگ و هنر انجام دهد".
او البته ارزشمندترین فعالیتهای جنتی را آنهایی دانست که در درازمدت خود را نشان خواهند داد و مثل خانه سینما زودبازده نیستند. دربیکی اضافه کرد "رسیدگی کامل به اقتصاد فرهنگ چیزی نیست که بتوان یک‌شبه به آن دست پیدا کرد و همین که علی جنتی توانست بسترهای لازم آن را فراهم آورد ارزشمند است".
دربیکی درادامه بزرگترین چالشهای وزارت فرهنگ و ارشاد را مشکلات ساختاری موجود در این وزارتخانه دانست و اضافه کرد "تا وقتی تخصیص بودجه برای این وزارتخانه تا این حد توام با صرفه‌جویی باشد درست نیست تمام توقعات فرهنگی‌مان را از وزیر داشته باشیم. درضمن وقتی سخت‌ترین بخش ماموریت وزیر ارشاد را متوجه می‌شویم که بپذیریم این وزارتخانه نقش حلقه واسطی را میان نهادهای دینی و فرهنگی و هنری و جامعه مخاطب ایفا می‌کند ".
مدیر سابق روابط‌عمومی وزارت ارشاد، نگاه واقع بینانه به شرایط وزارتخانه را زمینه اقدامی عمل گرایانه دانست و تاکید داشت" وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی به یک خانه‌تکانی نیاز دارد. خانه تکانی که در پاسخ رییس جمهور به نامه استعفای علی جنتی نیز به آن اشاره شده است تا بسیاری را مجاب کند دکتر روحانی از عملکرد وزیر خود و امکانات و مشکلات پیش روی وی به خوبی آگاه بوده است.
رییس جمهوری در پاسخ به نامه علی جنتی با تقدیر از تلاش‌های وی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تاکید کرد ْعلیرغم این واقعیت که اختیارات و امکانات آن وزارتخانه در حوزه فرهنگ تناسبی با مسئولیت و توقعات جامعه از آن ندارد، لیکن حرکت سه سال اخیر آن در مسیر درست گسترش آگاهی مردم، ایجاد فضای احساس امنیت و آزادی برای اهل فرهنگ، و شکوفایی خلاقیت‌ها در تبیین ارزش‌های اسلامی- ایرانی بوده است؛ و دولت با قوتِ تمام و با سرعتی بیشتر در این مسیر حرکت خواهد کرد. حرکتی که این روزها با معرفی رضا صالحی امیری به عنوان گزینه جایگزینی علی جنتی در وزارت ارشاد در تلاش است به وضعیت «فرهنگ» و جایگاه وزارتخانه‌ای منتسب به فرهنگ و ارشاد اسلامی سر و سامانی در خور دهد هر چند مرور سردستی بر تاریخ وزارت فرهنگ و ارشاد چند دهه اخیر با تمرکز بر این شخصیت‌ها، نشان می‌دهد که این وزارتخانه به محل تسویه‌حساب‌ جناح‌های سیاسی با هم بدل شده و وزیرش جز کناره گیری یا استیضاح و عزل عاقبتی ندارد.
گزارش : حسین خدنگ