کربلا و سينما؛ از سفير تا رستاخيز

گروه فرهنگي - جواد سازگار: استفاده از ظرفيت‌هاي هنر براي يادآوري و بازسازي صحنه‌هاي حماسه عاشورا براي ايرانيان امر غريبي نيست. شکل گيري تعزيه در ايران به عنوان نمايشي از وقايع کربلا سابقه اي ديرين دارد و هنوز هم در بسياري از مناطق ايران، تعزيه خواني رواج دارد. با شکل گيري سينما و تلويزيون در ايران بديهي است که ظرفيت‌هاي تازه اي براي بيان و توصيف وقايع عاشورا به دست آمد و به خصوص در بعد از انقلاب، توجه هنرمندان به ساختن روايتي سينمايي از عاشورا جلب شد. در تلويزيون اين مهم در سريال‌هاي ماندگاري چون مختارنامه، شب دهم و معصوميت از دست رفته شکل گرفت که به خاطر بازپخش بسيار اين سريال‌ها در محرم هر سال، براي مردم بسيار آشناست .
به گزارش مردم سالاری آنلاین ، در اين ميان بازسازي صحنه‌هاي عاشورا در سريال مختارنامه يکي از زيباترين و ماندگارترين بخش‌هاي اين سريال است.
اما به جز سريال‌هاي تلويزيوني، در طول اين دهه‌ها فيلم‌هاي سينمايي بسياري با موضوع عاشورا ساخته شده است که در حافظه مردم جاي گرفته و بخشي از شناخت هنري جامعه نسبت به اين واقعه تاريخي و مهم صدر اسلام را تشکيل مي‌دهد. اين گزارش مروري است بر سه فيلم از مهمترين فيلم‌هاي سينمايي مرتبط با وقايع عاشورا؛ سفير که اولين فيلم مهم بعد از انقلاب در اين زمينه بود، روز واقعه که بخصوص با فيلمنامه و موسيقي متن تاثيرگذارش گل کرد و فيلم سينمايي ارزشمند رستاخير که متاسفانه گرفتار حواشي شد و آن طور که بايد و شايد ديده نشد.
سفير؛ روابتي از فرستاده امام به کوفه
فيلم سفير سه سال بعد از پيروزي انقلاب ساخته شد و از نظر فيلمبرداري، جلوه‌هاي ويژه،  تعداد هنرورها و کارگرداني جزو محصولات درجه يک سينماي آن روز ايران به حساب مي‌آمد. بازيگراني چون فرامرز قريبيان (که در سال‌هاي منتهي به انقلاب با نقش آفريني در گوزن‌ها به محبوبيت دست پيدا کرده بود)، عزت الله مقبلي، جلال پيشواييان، کيومرث ملک مطيعي و کاظم افرندنيا در اين فيلم نقش آفريني کرده بودند و در آن سالها بسيار موفق بود و مورد توجه واقع شد. شايد عجيب ترين موضوع در اين فيلم اين است که در اين فيلم از هيچ هنرپيشه زني استفاده نشد!
داستان اين فيلم، روايت يکي از فرستاده‌هاي امام حسين (ع) به کوفه است: قيس بن مسهر با نامه‌اي از سوي امام براي سليمان بن صرد خزاعي راهي کوفه ميشود که در راه توسط ماموران ابن زياد والي کوفه دستگير و به زندان مي‌افتد. در زندان به وي گفته ميشود که در صورت سخنراني عليه حسين (ع) از زندان آزاد خواهد شد، وي با پذيرفتن اين شرط به روي منبر رفته اما عليه يزيد سخنراني مي‌کند. پس از اين سخنراني قيس به دستور ابن زياد به شهادت مي‌رسد.  اين فيلم در سالهاي اخير بارها از سوي تلويزيون نمايش داده شده اما صحنه اي از آن که بسيار مورد توجه واقع شده بود (دويدن جنازه بدون سر يکي از سپاهيان ابن زياد) از اين فيلم حذف شده است.
فريبرز صالح کارگردان اين فيلم در گفتگويي با ماهنامه فيلم در سال 1362 درباره مشکلات ساخت فيلم سفير گفته است: «من آن همه سياهي لشکر را با چنگ و دندان نگه داشتم و مدام دلهره اين را داشتم که مبادا فردا نيايند. لباسهايشان را در مي‌آوردند و به گوشه‌اي مي‌انداختند و روز بعد نمي‌دانستند که ديروز چه لباسي را برتن داشته اند، و ما بايد حواسمان جمع مي‌بود. سي تا اسب، با گدايي فراهم کرديم و هراس اين که قبل از پايان کار، آنها را از ما بگيرند، آسوده مان نمي‌گذاشت. محل مناسب براي فيلمبرداري وجود نداشت و گاهي دو محل فيلمبرداري هفتصد کيلومتر با بکديگر فاصله داشت، زيرا امکان دکور زدن نداشتيم. به هر نهادي براي درخواست کمک انساني و تجهيزات مي‌رفتيم درگير جنگ بود. طول مدت فيلمبرداري ما هفت ماه و نيم بود که از اين مدت، سه ماه و نيم به دليل نداشتن امکانات در حال حمل و نقل و رفت و آمد بوديم.»
روز واقعه؛ تازه مسلماني که دير رسيد
روز واقعه بر اساس فيلمنامه اي درخشان از «بهرام بيضايي» و توسط شهرام اسدي ساخته شد. بسياري آرزو مي‌کنند که کاش بيضايي خود اين امکان را مي‌يافت تا اين فيلم را بسازد. با اين حال اسدي با بهره گيري از اين فيلمنامه بي نظير و بازيگراني چون  عليرضا شجاع‌نوري، عزت‌الله انتظامي، جمشيد مشايخي، مهدي فتحي، محمدعلي کشاورز، سعيد نيکپور، عنايت‌الله بخشي، حسين پناهي، ژاله علو، حميده خيرآبادي و لادن مستوفي يکي از ماندگارترين فيلم‌هاي تاريخي- مذهبي سينماي ايران را ساخته است.
داستان فيلم درباره عبدالله، جواني مسيحي است که تازه به اسلام روي آورده و دل در گرو عشق راحله دختر زيد دارد. وي در جريان عروسي با راحله ندايي مي‌شنود که او را به ياري فرا مي‌خواند، عبدالله بيابان به بيابان، واحه به واحه به سمت کربلا مي‌تازد و هنگام عصر عاشورا و پس از شهادت امام و يارانش، به آنجا مي‌رسد و در آن زمان «حقيقت» را بر سر نيزه مي‌بيند…
اين فيلم در سيزدهمين جشنواره فيلم فجر حضور داشت و در پنج بخش سيمرغ بلورين را به خود اختصاص داد: برنده سيمرغ بلورين بهترين فيلم (شهرام اسدي)، برنده سيمرغ بلورين بهترين موسيقي متن (مجيد انتظامي)، برنده سيمرغ بلورين بهترين چهره پردازي (عبدالله اسکندري)، برنده سيمرغ بلورين بهترين فيلم دوم (شهرام اسدي) و برنده سيمرغ بلورين بهترين صحنه آرايي (مجيد ميرفخرايي). سالِ 1378 زماني که عطاءالله مهاجراني، وزير ارشاد دولت اصلاحات، در دوره پنجم مجلس استيضاح شد، يکي از اعتراض‌هاي نمايندگانِ معترض مجلس اين بود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي امکان کارِ بهرام بيضايي را، که داراي گرايش مذهبي و سياسيِ دلخواهِ اين نمايندگان شمرده نمي‌شد، فراهم کرده. مهاجراني، در پاسخِ نمايندگان معترض و در دفاع از کارِ وزارتخانه‌اش، در سخنراني در مجلس به فيلمنامه روز واقعه استناد کردو چنين گفت: «از جناب آقاي بيضايي، برادر عزيزمان جناب آقاي نبوي نام بردند و ايشان را نکوهش کردند. در شام غريبان در تلويزيون جمهوري اسلامي ايران فيلم روز واقعه نشان داده شد. فيلم روز واقعه بدون ترديد زيباترين، مؤثّرترين فيلمي است که پيام انقلاب عاشوراي امام حسين عليه‌السّلام را تبيين کرده‌است. فيلمنامهٔ اين فيلم را جناب آقاي بيضايي نوشته‌اند. يعني کسي که با شور، با عشق، با توجّه، فيلمنامه دربارهٔ امام حسين نوشته از زاويهٔ يک جوان مسيحي که نسبت به امام حسين توجّه مي‌کند و اين جمله را به کار مي‌برد که «تمام حجّت من حسين هست». اين جمله رمز، راز و عامل حرکت يک جوان است که به سوي کربلا حرکت مي‌کند. خوب، چطور مي‌شود ما بدون توجّه به اين همه توجّه، اين همه تلاش، کاري که هنرمندان ما انجام مي‌دهند، به همين راحتي در مورد آن‌ها نام ببريم؟»
رستاخيز،
رستاخيز پرهزينه ترين و بزرگترين فيلمي است که درباره عاشورا ساخته شده است. احمدرضا درويش، کارگردان فيلم با اشاره به اينکه ساخت روز رستاخيز شانس بزرگ زندگي او بوده‌است، گفت براي ساخت روز رستاخيز 14 سال پيش زير باران‌هاي دمشق عهد بسته بودم.
رستاخيز براي اولين بار در سي و دومين جشنواره فيلم فجر به نمايش درآمد و 8 سيمرغ را از ان خود کرد اما به دليل حساسيت‌هايي نهايتا پس از گذشت 8 سال از زمان ساخت آن همزمان با سالروز ميلاد حضرت عباس (ع) در سال 1400 به صورت آنلاين نمايش داده شد.
رستاخيز البته پيش‌تر و در تابستان 1394 در سينماهاي کشور اکران شد اما بلافاصله با انتقادهاي برخي مراجع تقليد مواجه و از پرده سينماها پايين کشيده شد. اين انتقادها به نمايش چهره حضرت عباس(ع) در اين فيلم بود.
اين فيلم مقطع تاريخي مرگ معاويه تا شهادت امام حسين (ع) در روز عاشورا از زاويه ديدي بکير بن حر (فرزند حر بن يزيد رياحي) را روايت مي‌کند: بعد از مرگ معاويه پسر ابوسفيان، يزيد بن معاويه خود را خليفه مسلمين مي‌خواند و به فرماندار مدينه نامه مي‌نويسد که از امام حسين (ع) بيعت بستاند. ابن حر که به عنوان پيک مخصوص دربار يزيد بن معاويه برگزيده شده‌است مأمور رساندن نامه يزيد بن معاويه به مدينه مي‌گردد. او که جواني چابک و پرانرژي است و در تکاپوي حقيقت است در مدينه متوجه مي‌شود که حامل نامه‌اي است که در آن به کشتن امام حسين فرمان داده شده‌است.او در مکه با انديشه‌ها و خط فکري امام حسين (امام شيعيان) آشنا مي‌شود.
مردم کوفه با فرستادن نامه‌هاي بسيار زياد، امام حسين را به کوفه دعوت کرده‌اند تا در قيام بر ضد يزيد پسر معاويه، آن‌ها را ياري کنند. حر ابن يزيد رياحي، به همراه دو هزار سوار از سوي عبيداله بن زياد مأمور مي‌شوند به سمت کاروان امام حسين که به سمت کوفه در حرکت هستند بروند. کاروان امام حسين در شماري اندک، در کربلا به محاصره هزاران نفر از لشکريان يزيد درمي‌آيند. در اين ميان حُر و پسرش که سخنان حسين ابن علي را شنيده و به اشتباه راه خود پي برده‌اند، تصميم مي‌گيرند که به اردوي حسين ابن علي پناه ببرند و همراه او شهيد مي‌شوند. جلوه‌هاي ويژه مثال زدني اين فيلم نقطه قوت آن است. اين فيلم از 24 بازيگر که نقش‌هاي پيش‌برنده را به عهده دارند بهره برده و حدود 40 بازيگر ديگر و هفت بازيگر زن و مرد مهمان نيز در آن بازي کرده‌اند. به غير از بازيگران ايراني، بازيگراني از عراق، کويت، لبنان، آمريکا
و سوريه بازي کرده‌اند.