سایه اعتراضات مردمی ‌بر روی برجام

به گزارش مردم سالاری آنلاین ،دولتی که تابستان سال 1400 روی کار آمدف یک ویژگی مهم در سیاست خارجی داشت: دولتمردانش با برجام مخالف بودند! از سیدابراهیم رئیسی که رئیس دولت بود و بارها گفته بود اقتصاد را به برجام گره نمی‌زنیم، تا علی باقری که مسئول تیم مذاکره کننده شد و البته مذاکرات در زمان او پیشرفت نداشت. حسن روحانی در آخرین روزهای دولتش در مرداد 1400 گفته بود که اگر به دولتش اجازه می‌دادند برجام در اسفند سال قبل، یعنی اسفند 99 امضا می‌شد. اما کار به دولت رئیسی واگذار شد و امضای برجام به تاخیر افتاد.
در تابستان سال 1401، دولتمردان در دولت رئیسی اندک اندک متوجه شدند رفع مشکلات اقتصادی بدون احیای برجام و لغو تحریم امکانپذیر نیست. البته آنها اصرار داشتند که حتی از نام برجام هم استفاده نکنند و به جای نام بردن از مذاکرات احیای برجام، آن را به عنوان مذاکرات لغو تحریم توصیف می‌کردند. اما نتیجه یکسان بود: خبری از احیای برجام نبود و بر خلاف انچه دولت ادعا می‌کرد، اقتصاد و معیشت مردم به برجام و لغو تحریم گره خورده بود.
مذاکرات در دولت رئیسی روند کندی داشت اما وقتی یک سال از روی کار آمدن دولت رئیسی گذشت و دیدند که در اقتصاد کشور گشایشی ایجاد نشده، با جدیت بیشتری به مذاکرات توجه کردند. دور جدید مذاکرات رفع تحریم‌های ایران پس از وقفه‌ای پنج‌ ماهه از ۱۳ مردادماه در شهر وین آغاز شد. این مذاکرات به مدت چهار روز ادامه داشت و روز دوشنبه ۱۷ مرداد با پرواز هیئت‌های شرکت‌کننده به پایتخت‌ها به پایان رسید. به گونه ای که ایران روز ۲۵ مرداد، پاسخ نهایی خود را برای متن نهایی جوزپ بورل به اتحادیه اروپا تحویل داد تا امیدها به ایجاد گشایش در مذاکرات پررنگتر شود.
آن زمان مشکل اساسی این بود که برخی در ایران از جناح اصولگرا مخالف مذاکره بودند. آنها با اشاره به نیاز اروپا به نفت و گاز روسیه و تحریم روسیه به دلیل حمله به اوکراین مدعی شده بودند که وقتی پاییز برسد اروپا نیاز بیشتری به ایران پیدا می‌کند و ایران می‌تواند امتیازات بیشتری بگیرد.
استدلال آنها این بود که اروپا به دلیل نیاز به نفت و گاز ایران در اروپا در غیاب روسیه، امتیازات بیشتری می‌دهد و توافق راحتتر امکانپذیر می‌شود.
البته این تحلیل، یک مشکل اساسی داشت. نخست اینکه ایران حتی برای زمستان خود با کمبود گاز مواجه بود و وزیر نفتی که تابستان، از زمستان سخت اروپا سخن می‌گفت، برای گذر از زمستان سخت ایران مجبور شد گاز صنایع و نیروگاهها را قطع کند تا در مصرف خانگی خللی ایجاد نشود. در مورد نفت هم مشخص نبود ایران بتواند تولید خود را پس از لغو تحریم احتمالی، فوری بالا ببرد؛ ضمن اینکه جایگزین‌های زیادی برای نفت ایران وجود داشت.
در ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پاسخ ایران را به پیشنهاد اتحادیه اروپا مقبول دانست و گفت: «پاسخ ایران به آمریکا انتقال داده شد و ما منتظر پاسخ آمریکا هستیم. امیدواریم این پاسخ به ما اجازه دهد که مذاکرات را کامل کنیم. امیدوارم این اتفاق بیفتد اما نمی‌توانم به شما در این زمینه اطمینان بدهم.»
ده روز بعد، آمریکا به پاسخ ایران، پاسخ داد و بورل که پاسخ ایران را مقبول خوانده بود، پاسخ آمریکا را هم مقبول توصیف کرد. همان زمان سخنگوی وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد که «بررسی دقیق نظرات طرف آمریکایی آغاز شده و جمهوری اسلامی‌ایران پس از تکمیل بررسی‌ها، نظرات خود در این رابطه را به هماهنگ‌کننده اعلام خواهد کرد.»
اما این پیامهای رد و بدل شده، هنوز نتیجه نداده بود که اتفاقات اواخر شهریور 1401 ورق را برگرداند. درگذشت مهسا امینی و وقوع اعتراضات گسترده در سراسر کشور و سپس گسترش آن به ایرانیان خارج از کشور، موجب شد موضوع مذاکرات برجام کم کم به حاشیه رانده شود. نه تنها اعتراضات افکار عمومی‌در ایران، سایه سنگینی روی موضوع برجام و لغو تحریمها انداخته بود بلکه اعتراضات ایرانیان خارج از کشور و لابی اپوزیسیون، هزینه توافق مجدد برای لغو تحریمها را برای طرفهای غربی بالا برد. هرچند روسیه و چین در این زمینه حامی‌جمهوری اسلامی‌ایران بودند اما آمریکا و کشورهای اروپایی یک پای مهم مذاکرات بودند که حضور آنها برای دستیابی به توافق ضروری بود.
در نتیجه شش ماه دوم سال که اصولگرایان خوشبین تصور می‌کردند زمان استفاده از برگ برنده تحریم روسیه توسط غرب و بهره برداری ایران از این فرصت باشد، عملا به تهدیدی علیه ایران تبدیل شد و مذاکرات عملا متوقف ماند. نه خبری از پاسخ آمریکا شد و نه اصولا افکار عمومی‌منتظر توافق بودند. چراکه حتی بدون وقوع اعتراضات هم جدیت چندانی برای مذاکره برای حصول توافق وجود نداشت. بدین ترتیب نیمه دوم سال تنها به رد و بدل شدن پیامهای غیرمستقیم گذشت و بارها سخنان مقامات ایران و آمریکا از سوی طرف مقابل نقض شد که آخرین مورد آن سخنان وزیر امور خارجه ایران درباره توافق ایران و آمریکا برای مبادله زندانیان بود که آمریکا آن را به شدت تکذیب کرد.
هرچند در روزهای پایانی سال، انتشار خبر توافق ایران و عربستان امیدها را برای حاکم شدن نگرش منطقی به مذاکرات احیای برجام افزایش داد اما گذشت زمان نشان می‌دهد که آیا توافق با عرستان، صرفا یک اتفاق بود یا نشانه ای از تغییر ریل سیاست خارجی برای بهبود روابط با همسایگان و سپس رفع تحریم است؟ شاید توافق با عربستان بتواند سایه اعتراضات را از روی مذاکرات احیای برجام هم بردارد.

پیامهای رد و بدل شده بین ایران و آمریکا، هنوز نتیجه نداده بود که اتفاقات اواخر شهریور 1401 ورق را برگرداند. درگذشت مهسا امینی و وقوع اعتراضات گسترده در سراسر کشور و سپس گسترش آن به ایرانیان خارج از کشور، موجب شد موضوع مذاکرات برجام کم‌کم به حاشیه رانده شود